پيش لفظ
قرآن جا لفظ آهن ته: ” ڪو به ڳوٺ يا امت اهڙي نه آهي جنهن ۾ ڊيڄارڻ وارو نه موڪليو هجي.“
وَ لِكُلِّ اُمَّۃٍ رَّسُوۡلٌ ۚ (يونس: ٤٧) ”هر امت (يا قوم) جي لاءِ رسول آهي.“
ته ڇا هندستان چين، يونان، ايران وغيره جي قومن ڏانهن هادي نه آيا؟ ڇا انهن کي تسليم نه ڪرڻ قرآني حڪم جي خلاف نه آهي؟
[b]وحدت انسانيت :
[/b] قرآن اهو به چيو آهي ته انسان واحد نفس مان پيدا ڪيو ويو آهي.
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اتَّقُوۡا رَبَّكُمُ الَّذِیۡ خَلَقَكُمۡ مِّنۡ نَّفْسٍ وَّاحِدَۃٍ وَّخَلَقَ مِنْہَا زَوْجَہَا وَبَثَّ مِنْہُمَا رِجَالًا کَثِیۡرًا وَّنِسَآءً ۚ (النساءِ: ١)
”اي ماڻهؤ! پنهنجي رب جي تقويٰ اختيار ڪيو، جنهن توهان کي هڪ ئي اصل مان پيدا ڪيو آهي ۽ ان مان ئي جوڙا پيدا ڪيا، ٻنهي مان گهڻا مرد ۽ عورتون ڦهلايون.“
قرآن ان آيت ۾ وحدت انسانيت جو نظريو پيش ڪيو آهي. وحدت اوستائين قائم ئي نٿي ٿي سگهي جيستائين سڀني قومن ۾ نبين جي اچڻ کي تسليم نه ڪيو وڃي.
قرآن چيو آهي ته وحدت انسانيت جي نه مڃڻ وارن لاءِ عظيم عذاب آهي.
وَلَا تَكُوۡنُوۡا کَالَّذِیۡنَ تَفَرَّقُوۡا وَاخْتَلَفُوۡا مِنۡۢ بَعْدِ مَا جَآءَ ہُمُ الْبَیِّنٰتُ ؕ
وَ اُولٰٓئِکَ لَہُمْ عَذَابٌ عَظِیۡمٌ﴿۱۰۵﴾ۙ (آل عمران: ١٠٥)
” ۽ انهن وانگر نه ٿي وڃو جيڪي تفرقي ۾ پيا ۽ اختلاف ڪيائون، ان جي باوجود ته انهن وٽ کليل ڳالهيون اچي چڪيون هيون ۽ انهن جي لاءِ وڏو عذاب آهي.“
وحدت انسانيت جي قيام لاءِ محمد عربيﷺ جن کانپوءِ نبوت ختم ڪئي وئي ۽ رسول الله ﷺ جن کي سموري انسانيت ڏانهن موڪليو ويو.
وَمَاۤ اَرْسَلْنٰکَ اِلَّا کَآفَّۃً لِّلنَّاسِ بَشِیۡرًا وَّ نَذِیۡرًا وَّ لٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۲۸﴾ (السبا: ٢٨)
” ۽ اسان توکي سڀني قومن جي لاءِ خوشخبري ڏيڻ ۽ ڊيڄارڻ وارو بڻائي موڪليو آهي، پر اڪثر ماڻهو نٿا ڄاڻن.“
وري فرمايو:
قُلْ یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اِنِّیۡ رَسُوۡلُ اللہِ اِلَیۡكُمْ جَمِیۡعَۨا الَّذِیۡ لَہٗ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ ۚ (اعراف: ١٥٨)
” چئي ڇڏ، اي لوڪو! مان توهان ڏانهن اللهه جو رسول آهيان، اهو جنهن جي لاءِ زمين ۽ آسمان جي بادشاهت آهي.“
وَمَاۤ اَرْسَلْنٰکَ اِلَّا رَحْمَۃً لِّلْعٰلَمِیۡنَ ﴿۱۰۷﴾ (الانبياءَ: ۱۰۷)
” ۽ اسان توکي سڀني جهانن لاءِ رحمت بڻائي موڪليو آهي.“
هڪ حديث ۾ آهي ته:
”هر نبي پنهنجي خاص قوم ڏانهن موڪليو ويو ۽ مان سڀني ڪارين، ڳاڙهين قومن ڏانهن موڪليو ويو آهيان، (مسلم، باب المساجد).
ان مان معلوم ٿئي ٿو ته محمد ﷺ جن جي بعثت عالمگير آهي، انڪري ان کان پوءِ ڪو به نبي يا رسول نه ايندو، نه ته عالمگير بعثت ۾ فرق اچي ويندو .
قرآن چيو آهي:
شَرَعَ لَكُمۡ مِّنَ الدِّیۡنِ مَا وَصّٰی بِہٖ نُوۡحًا وَّ الَّذِیۡۤ اَوْحَیۡنَاۤ اِلَیۡکَ وَمَا وَصَّیۡنَا بِہٖۤ اِبْرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی وَ عِیۡسٰۤی اَنْ اَقِیۡمُوا الدِّیۡنَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوۡا فِیۡہِ ؕ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِیۡنَ مَا تَدْعُوۡہُمْ اِلَیۡہِ ؕ اَللہُ یَجْتَبِیۡۤ اِلَیۡہِ مَنۡ یَّشَآءُ وَ یَہۡدِیۡۤ اِلَیۡہِ مَنۡ یُّنِیۡبُ ﴿۱۳﴾ (الشوريٰ: ١٣)
”هن تنهنجي لاءِ دين جو اهو ئي رستو مقرر ڪيو آهي، جنهنجو نوح کي حڪم ڏنو هو ۽ جيڪو اسان توڏانهن وحي ڪيو ۽ جنهن جو اسان ابراهيم، موسيٰ، عيسيٰ کي حڪم ڏنو هو ته دين کي قائم رکو، ان ۾ تفرقو نه وجهو. مشرڪن تي اهو دين بار آهي، جنهن ڏانهن انهن کي سڏيو ٿا. اللهه پنهنجي لاءِ جنهن کي چاهي ٿو چونڊي ٿو ۽ پنهنجي طرفان هدايتون ڏئي ٿو ۽ ان ڏانهن رجوع ڪري ٿو.“
ان ئي دين جي وحدت واري تصور کي ٻي هنڌ هيئن بيان ڪيو ويو آهي:
قُلْ یٰۤاَہۡلَ الْکِتٰبِ تَعَالَوْا اِلٰی کَلِمَۃٍ سَوَآءٍۢ بَیۡنَنَا وَبَیۡنَكُمْ اَلَّا نَعْبُدَ اِلَّا اللہَ وَلَا نُشْرِکَ بِہٖ شَیۡئًا وَّلَا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا اَرْبَابًا مِّنۡ دُوۡنِ اللہِ ؕ فَاِنۡ تَوَلَّوْا فَقُوۡلُوا اشْہَدُوۡا بِاَنَّا مُسْلِمُوۡنَ ﴿۶۴﴾
(آل عمران: ٦٤)
”چئو ! اي اهل ڪتاب، ان ڳالهه ڏانهن اچو جيڪا اسان ۽ توهان جي وچ ۾ هڪ جهڙي آهي ته اسين اللهه کان سواءِ ٻئي جي عبادت نه ڪريون ۽ نه ان سان ڪنهن کي شريڪ بڻايون ۽ نه اسان مان ڪوئي ڪنهن کي اللهه کانسواءِ رب بڻائي ۽ جيڪڏهن هو ڦري وڃن ته توهان چئو گواه رهو ته اسان فرمانبردار آهيون.“
جيڪڏهن سڀني عالمي مذهبن جو مطالعو ڪيو وڃي ته اها ڳالهه صاف ٿي وڃي ٿي ته اللهه جي ذات ۽ اللهه جي ذات جو عقيدو سڀني مذهبن ۾ گڏيل آهي. قرآن چئي ٿو ته
وَ مَاۤ اَرْسَلْنَا مِنۡ قَبْلِکَ مِنۡ رَّسُوۡلٍ اِلَّا نُوۡحِیۡۤ اِلَیۡہِ اَنَّہٗ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّاۤ اَنَا فَاعْبُدُوۡنِ ﴿۲۵﴾(الانبيا: ٢٥)
”۽ توکان پهرين اسان ڪوئي رسول نه موڪليو پر ان ڏانهن اسان وحي ڪندا هياسين ته مونکان سواءِ ڪوبه معبود نه آهي ۽ منهنجي ئي عبادت ڪريو.“
ٻي جڳهه آهي ته
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِیۡ كُلِّ اُمَّۃٍ رَّسُوۡلًا اَنِ اعْبُدُوا اللہَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوۡتَ ۚ(النحل: ٣٦)
”۽ پڪ ڄاڻو ته اسان هر قوم ڏانهن رسول موڪليو ته اللهه جي عبادت ڪريو ۽ ڪوڙن معبودن کا ن بچو.“
اهڙي نموني قرآن حڪيم وحدت دين جي بنيادي اصول کي زوردار لفظن ۾ بيان ڪيو آهي، ڇو ته اهو ئي عقيدو انساني وحدت جو بنياد بڻجي سگهي ٿو. جيڪو ماڻهو ان عقيدي کي تسليم نٿو ڪري ان جي لاءِ عظيم عذاب آهي.
گذريل امتن زماني جي لاهن چاڙهن دران پنهنجي دينن ۾ تحريفون ڪيون ۽ تفرقا پيدا ڪيا، جنهن سان دين جي شڪل بدلجي وئي، قرآن چوي ٿو :
اِنَّ الَّذِیۡنَ فَرَّقُوۡا دِیۡنَہُمْ وَکَانُوۡا شِیَعًا لَّسْتَ مِنْہُمْ فِیۡ شَیۡءٍ ؕ اِنَّمَاۤ اَمْرُہُمْ اِلَی اللہِ ثُمَّ یُنَبِّئُہُمۡ بِمَا کَانُوۡا یَفْعَلُوۡنَ ﴿۱۵۹﴾ (الانعام: ١٥٩)
” اهي ماڻهو جن پنهنجي دين کي ٽڪرا ڪيو ۽ (ڪيترائي) فرقا ٿي ويا، تنهنجو انهن سان ڪو به تعلق نه آهي، انهن جو معاملو الله ڏانهن آهي، هو انهن کي ٻڌائيندو جيڪو هو ڪندا هئا.“
صحيح بخاري جي ڪتاب الانبيائ ۾ حديث آهي ته حضرت ابو هريره روايت ڪري ٿو ته رسول الله ﷺ جن فرمايو : مان سڀني ماڻهن کان، عيسيٰ ابن مريم کان دنيا ۽ آخرت ۾ ويجهو آهيان ۽ سڀ نبي پاڻ ۾ ڀائر آهن، انهن جون ڳالهيون جدا جدا آهن پر دين هڪ آهي.
الله تعاليٰ رسول الله کي ان ئي راهه تي هلڻ جي هدايت ڪئي، جنهن تي پهريان نبي سڳورا هليا. قرآن ۾آهي ته :
اُولٰٓئِکَ الَّذِیۡنَ ہَدَی اللہُ فَبِہُدٰىہُمُ اقْتَدِہۡ ؕ (الانعام: ۹۰)
”هي اهي آهن جن کي الله هدايت ڏني، سو، سندن هدايتن جي پيروي ڪريو.“ ٻي جڳهه تي الله چيو آهي ته:
یُرِیۡدُ اللہُ لِیُبَیِّنَ لَكُمْ وَیَہۡدِیۡكُمْ سُنَنَ الَّذِیۡنَ مِنۡ قَبْلِكُمْؕ (النساءِ: ٢٦)
”الله چاهي ٿو ته توهان جي لاءِ کولي بيان ڪري ۽ توهان کي اهي راهون ڏيکاري جيڪي توهان کان پهرين ڏيکاريون هيون.“
اهي آيتون ظاهر ڪن ٿيون ته رسول الله ان راهه تي وک وڌائي جنهن تي پهريان نبي سڳورا هليا ۽ هيءَ اها ئي راهه آهي جيڪا بني نوع انسان جي فلاح جي ضامن آهي. قرآن حڪيم ۾ به اها ئي تعليم آهي جنهن جي تبليغ مختلف زمانن ۾ مختلف نبين ڪئي. اها ئي تعليم آفاقي انداز ۾ مڪمل طور تي قرآن ۾ بيان ڪئي وئي آهي. قرآن چوي ٿو ته:
مَا یُقَالُ لَکَ اِلَّا مَا قَدْ قِیۡلَ لِلرُّسُلِ مِنۡ قَبْلِکَ ؕ(حم السجده: ٤٣)
”توکي (ٻيو) ڪجهه نه پيا چئون پر اهو ئي ڪجهه جيڪو توکان اڳ وارن رسولن کي چيو ويو آهي.“
وَ اِنَّہٗ لَفِیۡ زُبُرِ الْاَوَّلِیۡنَ ﴿۱۹۶﴾ (الشعراءَ: ١٩٦)
”۽ اهو پهرين صحيفن ۾ موجود آهي.“
اِنَّ ہٰذَا لَفِی الصُّحُفِ الْاُوۡلٰی ﴿ۙ۱۸﴾ صُحُفِ اِبْرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی ﴿٪۱۹﴾ (الاعليٰ: ١٨-١٩)
” اهو پهرين صحيفن ۾ آهي، ابراهيم ۽ موسيٰ جي صحيفن ۾.“
انهن آيتن مان واضح ٿئي ٿو ته رسو الله کي اها ئي تعليم ڏني وئي جيڪا پهرين پيغمبرن کي ڏني وئي هئي. ان معنيٰ ۾ رسول الله ڪا نئين دعوت کڻي هن دنيا ۾ نه آيو هو بلڪه اها ان اڳوڻي تعليم ۽ دعوت جي بحالي هئي، جيڪا دنيا مان مٽجي چڪي هئي. مختلف مذهبن جي پيروڪارن هٿچراند ڪري ان دعوت جي حقيقت کي تبديل ڪري ڇڏيو هو. اسلام ان ختم ٿيل تعليم کي تفصيل ۽ تڪميل سان بيان ڪيو آهي. ان ڳالهه ڏانهن هيءَ آيت اشارو ڪري ٿي:
اَلْیَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِیۡنَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیۡكُمْ نِعْمَتِیۡ وَرَضِیۡتُ لَكُمُ الۡاِسْلَامَ دِیۡنًا ؕ(المائده: ٣)
”اڄ مان توهان جو دين توهان جي لاءِ مڪمل ڪيو ۽ توهان تي پنهنجي نعمت کي پورو ڪيو ۽ توهان جو دين اسلام ٿيڻ تي راضي ٿيس.“
مذڪوره آيتن مان پتو پوي ٿو ته هر وسندي ۾ خدا پنهنجي پيغمبر موڪليو ۽ سڀني نبين ۽ قرآن جي تعليم ساڳي آهي. پر قرآن جي حفاظت جو ذمو خدا پاڻ کنيو آهي، انڪري تحريف کان محفوظ رهيو. صرف ترتيب نزول بدران سورتن جي ترتيب ڪجهه ضرورتن ماتحت اجتهادي آهي پر متن بلڪل محفوظ آهي. جڏهن ته قرآن کان اڳ اچڻ وارن مقدس ڪتابن ۾ ڪجهه جڳهن تي تحريف يا هٿچراند ڪئي وئي آهي.
[b]هٿچراند وارو معاملو :
[/b] هٿچراند جي باري ۾ اهو خيال بلڪل غلط آهي ته سڄي ڪتاب کي بدلايو ويو آهي. قرآن جي لفظن ”یُحَرِّفُوۡنَ الْکَلِمَ“ؕ(النساءِ: ٤٦)مان به اهو ئي پتو پوي ٿو ته ڪجهه جملن ۾ تبديلي آئي آهي، سڄي ڪتاب ۾ نه. جيڪڏهن سڄو ڪتاب بدلايو ويو هجي ها ته انهن اڳين ڪتابن ۾ رسول الله ﷺ جن جي اچڻ بابت جيڪا اڳڪٿي موجود آهي، اها به قائم نه رهي ها. انڪري ڏسڻو اهو آهي ته تحريف جو مطلب ڇا آهي؟
تحريف يا هٿچراند جي سڀ کان پهرين ۽ بنيادي شڪل اها آهي ته مفسرن پنهنجا تفسيري خيال متن ۾ ملايا هجن! ڪجهه نبين پاڻ ڪو مرتب ڪتاب پيش نه ڪيو هجي پر سندن لکڻيون، کانئن پوءِ سندن شاگردن مرتب ڪيون. ان عمل ۾ انتخاب ڪرڻ وقت شاگردن پنهنجا تفسيري خيال به نبين جي لکڻين ۾ ملائي ڇڏيا، ان جي باوجود نبيءَ جي بنيادي تعليم انهن لکڻين جي مجموعي ۾ پنهنجي اصل شڪل ۾ قائم رهي.
ان سلسلي ۾ پيغمبر جي وحي الاهي تي ٻڌل تعليم ۽ مفسرن جي خيالن کي سڃاڻڻ لاءِ قرآن حڪيم هڪ معيار يا ڪسوٽي جو ڪم ڏيئي سگهي ٿو. قرآن آخري ڪتاب آهي، ان ڪري ان جي حيثيت سڀني مذهبن جي تعليم کي ڄاڻڻ لاءِ نگران جو ڪم ڏئي ٿي.
اها ڳالهه بلڪل غلط آهي ته الهامي ڪتابن ۾ بدديانتيءَ سان ڄاڻي واڻي تحريف ڪئي وئي. مثال طور : يوناني لفظ Son جو ترجمو ”پٽ“ ڪيو وڃي ٿو. جڏهن ته ان يوناني يا عبراني لفظ جو ترجمو”سٺو“ يا ”الله وارو“ به آهي. اهڙي نموني ابن شيطان جي معنيٰ خراب ماڻهو آهي. انجيل ۾ حضرت مسيح عليه السلام جي حقيقي تعليم موجود آهي. شاگردن حضرت مسيح کانپوءِ ان جي فڪر کي مرتب ڪرڻ وقت غلطيون ڪيون آهن، ان ڪري ئي انجيلن ۾ اختلاف آهي. مختلف نبي مختلف ٻوليون ڳالهائڻ وارين قومن ۾ آيا. هڪ ئي تعليم يا عمل کي مختلف ٻولين ۾ بيان ڪيو ويو جنهن سان اڻڄاڻائيءَ جي ڪري مذهبن ۾ اختلاف پيدا ٿيا. ان حقيقت کي سمجهائڻ جي لاءِ مولانا روم هڪ مثال ڏنو آهي ته چار مختلف ٻوليون ڳالهائڻ وارا ماڻهو هڪ جڳهه تي گڏ ٿيا. هڪ ماڻهو کيسي مان رپيو ڪڍيو ته جيئن انگور گهرائجن. هر ماڻهو پنهنجي پنهنجي ٻوليءَ ۾ انگورن جو نالو کڻي پيو، انڪري اهي اختلاف ۾ پيا. هڪ ماڻهو جيڪو چارئي ٻوليون ڄاڻي پيو، تنهن کين انگور آڻي ڏنا. هاڻي سڀ حيران هئا ته هو هڪ ئي شيءِ جا مختلف نالا ڏيڻ جي ڪري پاڻ ۾ اختلاف رکن پيا.
تحريف جي هڪ شڪل عبادتن ۽ رسمن جي ظاهري شڪل ۾ اختلاف آهي. مختلف مذهبن پنهنجي دور ۾ عبادتن ۽ ٻين رسمن جي ادائگيءَ جي شڪلين کي متعين ڪيو آهي پر اهو اختلاف ٻوليءَ وانگر عالمي مذهبن وچ ۾ اختلاف جو باعث بڻجي ويو آهي. قرآن حڪيم ان ئي سبب جي ڪري چيو آهي ته خدا هر قوم جي لاءِ عبادت يا شريعت جي شڪل جو تعين ڪيو آهي.
قرآن چيو آهي ته هن ڪجهه نبين جا نالا کنيا آهن ۽ ڪن جا نالا نه کنيا آهن، اهڙي نموني قرآن ۾ ڪجهه ڪتابن جا نالا آهن، ڪن جا نه آهن. قرآن ۾ آهي ته
لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنۡكُمْ شِرْعَۃً وَّمِنْہَاجًا ؕ وَلَوْ شَآءَ اللہُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّۃً وَّاحِدَۃً وَّ لٰکِنۡ لِّیَبْلُوَكُمْ فِیۡ مَاۤ اٰتٰىكُمۡ فَاسْتَبِقُوا الۡخَیۡرٰتِ ؕ اِلَی اللہِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیۡعًا فَیُنَبِّئُكُمۡ بِمَا كُنۡتُمْ فِیۡہِ تَخْتَلِفُوۡنَ ﴿ۙ۴۸﴾
(المائده- ۴۸).
” اسان توهان مان هر هڪ جي لاءِ هڪ شريعت ۽ طريقو مقرر ڪيو آهي ۽ جيڪڏهن الله چاهي ها ته توهان کي هڪڙو ئي گروهه بڻائي ها پر هو چاهي ٿو ته جيڪو ڪجهه توهان کي ڏنو اٿس ان ۾ توهان جا جوهر پرکي. پوءِ نيڪين ۾ اڳتي وڌو. توهان سڀني کي الله ڏانهن موٽڻو آهي. پوءِ جن ڳالهين ۾ اختلاف ڪندا هيئو اهي، توهان کي ٻڌائيندو.“
[b]نبيءَ جي سڃاڻپ جو مسئلو :
[/b] هاڻي سوال پيدا ٿئي ٿو ته ڇا قرآن حڪيم نبي يا رسول جي سڃاڻپ جي لاءِ ڪي اصول ڏنا آهن؟ پڪ سان قرآن اهي اصول ڏنا آهن:
1. نبي دعويٰ ڪندو آهي ته هو خدا جو پيغمبر آهي، ڪن واضح طور تي اعلان ڪيو، پر ٻين آثارن مان پڻ پتو پوي ٿو ته اهو نبي يا الله جو پيغمبر آهي.
2. ان دعويٰ جي ڪري انهن کي اذيتون ڏنيون وينديون رهيون، ڪي ته قتل به ڪيا ويا آهن. قرآن مجيد ۾ آهي ته مالدار طبقو سڀني نبين جو انڪار ڪري ٿو.
وَمَاۤ اَرْسَلْنَا فِیۡ قَرْیَۃٍ مِّنۡ نَّذِیۡرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوۡہَاۤ ۙ اِنَّا بِمَاۤ اُرْسِلْتُمۡ بِہٖ کٰفِرُوۡنَ ﴿۳۴﴾(السبا- ٣٤)
”۽ اسان ڪنهن ڳوٺ ۾ ڊيڄارڻ وارو نه موڪليو پر ان جي مالدار ماڻهن چيو: جيڪو توهان کي ڏيئي موڪليو ويو آهي، اسان ان جا انڪاري آهيون.“
انهن کي قتل به ڪري ڇڏيندا هئا.
ذٰلِکَ بِاَنَّہُمْ کَانُوۡا یَکْفُرُوۡنَ بِاٰیٰتِ اللہِ وَیَقْتُلُوۡنَ النَّبِیّٖنَ بِغَیۡرِ الْحَقِّ ؕ (البقره:٦١ )
” اهو انڪري ٿيو ته هو الله جي ڳالهين جو انڪار ڪندا هئا ۽ نبين کي ناحق قتل ڪندا رهيا(هتي قتل مان مراد اذيتون ڏيڻ آهي).
3. نبي اجر نه گهرندو آهي:
قُلْ مَا سَاَلْتُكُمۡ مِّنْ اَجْرٍ فَہُوَ لَكُمْ ؕ اِنْ اَجْرِیَ اِلَّا عَلَی اللہِ ۚ وَ ہُوَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ شَہِیۡدٌ ﴿۴۷﴾
(السبا:۴۷).
” چئه ته مان جيڪو اجر گهران ٿو اهو توهان جي لاءِ آهي، منهنجو اجر صرف الله تي آهي ۽ هو هر شيءِ جو گواهه آهي.“
4. انساني عقل محدود ۽ ناقص آهي. ان ڪميءَ کي پورو ڪرڻ جي لاءِ الله پنهنجي پيارن بندن تي وحي نازل ڪرڻ شروع ڪئي جيئن اها انساني عقل جي رهنمائي ڪري ۽ انسان تباهيءَ کان بچي وڃي.
اهڙي نموني جن تي وحي نازل ٿي، جن کي نبي يا رسول به چيو ويندو آهي، پنهنجي خيال سان وحيءَ تي ٻڌل حڪم ۽ هدايتون آهن جن سان انسان پنهنجي غلطين مان پيدا ٿيل نقصان جو ازالو ڪندو آهي. قرآن حضرت آدم جي باري ۾ فرمايو آهي ته جڏهن هن کان غلطي ٿيندي هئي هو ته الله جي وحيءَ سان اُن نقصان جو ازالو ڪندو هو.
فَتَلَقّٰۤی اٰدَمُ مِنۡ رَّبِّہٖ کَلِمٰتٍ فَتَابَ عَلَیۡہِ ؕ اِنَّہٗ ہُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیۡمُ ﴿۳۷﴾ (البقره : ۳۷)
”پوءِ آدم پنهنجي رب کان (ڪجهه) ڳالهيون سکيون. بس ان سان ان تي (رحمت سان) توجه ڏني. بيشڪ هو (رحمت سان) توبه قبول ڪرڻ وارو رحم ڪرڻ وارو آهي.“
ان کانپوءِ قرآن وحي نازل ڪرڻ جي باري ۾ قاعدو بيان ڪيو:
قُلْنَا اہۡبِطُوۡا مِنْہَا جَمِیۡعًا ۚ فَاِمَّا یَاۡتِیَنَّكُمۡ مِّنِّیۡ ہُدًی فَمَنۡ تَبِعَ ہُدَایَ فَلَا خَوْفٌ
عَلَیۡہِمْ وَلَا ہُمْ یَحْزَنُوۡنَ ﴿۳۸﴾ (البقره: ۳۸).
اها آيت ظاهر ڪري ٿي ته الله جي وحيءَ جو نازل ٿيڻ عام آهي، ان سان انسانن جي رهنمائي ٿيندي آهي، اهڙي نموني قرآن ٻڌايو آهي ته:
(1 ) حضرت موسيٰ جي والده کي وحي ٿي ته موسيٰ کي دريائ ۾ وجهي ڇڏي، اهو واپس ڏانهس اچي ويندو.
(2 مسيح جي حوارين کي وحي ٿي ته الله ۽ مسيح تي ايمان آڻين.
(3 ) ماکيءَ جي مک کي وحي ٿي ته هو مختلف گلن جو رس چوسي ماکي ٺاهي.
(4 ) آسمان ۽ زمين کي وحي ٿي.
اهڙي نموني قرآن زندگيءَ جي سڀني شعبن ۾ وحي عام ٿيڻ جو بيان ڪيو آهي.
(5 ) توحيد جي تعليم ڏئي ٿو، يعني بت پرستي، جنسي عضون، سج ۽ چنڊ پرستي، جبل، وڻ، باهه، هوا، حيوان ۽ اڪابر جي پرستش کان هٽي خالق خدا ۽ معلم جي وحدت جي تعليم ڏئي ٿو.
(6 ) انساني عظمت ۽ شرف کي واضح ڪري ٿو ۽ ان کي سڄي ڪائنات تي برتريءَ جي نويد ٻڌائي ٿو. ڇو ته انسان شرڪ جي ڪري پاڻ کان گهٽ درجي جي شين جي پرستش ڪري پنهنجي عظمت ۽ شرف کي نظر انداز ڪري ٿو:
وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِیۡۤ اٰدَمَ وَحَمَلْنٰہُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَرَزَقْنٰہُمۡ مِّنَ الطَّیِّبٰتِ وَفَضَّلْنٰہُمْ عَلٰی کَثِیۡرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیۡلًا ﴿٪۷۰﴾ (بني اسرائيل:۷۰)
”۽ پڪ ڄاڻو، اسان بني آدم کي بزرگي ڏني ۽ اسان بر ۽ بحر ۾ سواري ۽ انهن کي سٺين شين مان رزق ڏنو ۽ اسان گهڻن تي جن کي اسان پيدا ڪيو آهي وڏي فضيلت ڏني آهي.“
ٻي جڳهه تي فرمايو ته زمين، سج، چنڊ ، تارا، دريائ، سمنڊ وغيره هر شيءِ کي انسان جي آسائش ۽ فائدي جي لاءِ پيدا ڪيو ويو، نه ڪي انهن جي پرستش جي لاءِ.
وَہُوَ بِكُلِّ شَیۡءٍ عَلِیۡمٌ ﴿٪۲۹﴾ (البقره:۲۹ ).
”اها ئي ذات آهي جنهن سڀ ڪجهه زمين ۾ اوهان جي لاءِ پيدا ڪيو.“
(7) انساني نسل جو اتحاد: انسان مختلف قوميتن، قبيلن، ذاتين، برادرين ۾ ورهايل آهي ۽ اهو پاڻ ۾ فساد ۽ جنگ ۾ مبتلا رهندو آهي. نبي ان جنگ ۽ فساد جي ازالي لاءِ الله جي وحيءَ جي زبان سان اتحاد جي تعليم ڏين ٿا ۽ ٻڌائين ٿا ته سڀ انسان خدائي عيال آهن. الخلق کلهم عيال الله (الحديث) قرآن چوي ٿو ته
کَانَ النَّاسُ اُمَّۃً وَّاحِدَۃً ۟(البقره:٢١٣). ”سڀ انسان هڪڙي امت آهن.“
(8) نبي الله جي وحيءَ جي ذريعي سڀني لساني، قومي، نسلي ۽ گروهي وڇوٽيون کي ختم ڪري انهن ۾ اتحاد ۽ مساوات پيدا ڪري ٿو. اهڙي نموني انسان هڪ واحد امت جي حيثيت اختيار ڪري ٿو. قرآن چوي ٿو ته :
اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنۡدَ اللہِ اَتْقٰكُمْ ؕ (الحجرات:۱۳)
”توهان سڀني مان وڌيڪ معزز اهو آهي جيڪو وڌيڪ متقي آهي.“
انساني مساوات جي اهميت هيءَ آهي ته رسول الله ﷺ جن حجة الوداع جي خطبي ۾ فرمايو ته:
” اي ماڻهؤ! ها بيشڪ توهان جو رب هڪ آهي، بيشڪ توهان جو پيءُ هڪ آهي، ها عربيءَ کي عجميءَ تي ۽ عجميءَ کي عربيءَ تي ۽ ڳاڙهي کي ڪاري تي ۽ ڪاري کي ڳاڙهي تي ڪابه فوقيت نه آهي. فضيلت تقويٰ جي ڪري آهي“. (مسند احمد)
(9 ) رواداري: هر مذهبي ڪتاب ۽ هر رسول کي تسليم ڪيو وڃي. مذهب جي نالي تي رت نه وهايو وڃي ۽ پاڻ ۾ فساد نه ڦهلايو وڃي. قرآن ۾ آهي ته
لَاۤ اِكْرَاہَ فِی الدِّیۡنِ ۟ۙ (البقره: ٢٥٦) ”دين جي باري ۾ ڪوبه جبر نه آهي.“
ٻي جڳهه تي آهي.
وَلَا تَسُبُّوا الَّذِیۡنَ یَدْعُوۡنَ مِنۡ دُوۡنِ اللہِ (انعام : ١٠٨)
” ۽ انهن کي خراب نه چئو جن کي اهي الله کانسواءِ سڏيندا آهن.“
(10) عالمي امن: نبي عالمگير قوت ۽ اتحاد، محبت ۽ مساوات جي تعليم ڏئي ٿو، نفرت، عداوت ۽ تعصب بلڪل ختم ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو. جيڪڏهن دنيا مان تعجب ۽عداوت ختم ٿي وڃي ته امن قائم ڪرڻ ڏکيو نه آهي، پنهنجو پاڻ قائم ٿي ويندو، ڇو ته انسانن ۾ فساد ۽ جنگ صرف نسلي، گروهي ۽ لساني تعصب جي ڪري آهي.
(11) نفس جي پاڪائي : هر نبي خدا کي مڃڻ جي انڪري تلقين ڪئي آهي ته انسان جي اندر جيڪا اخلاقي بلندي ۽ ڪمال جي صلاحيت ڏني وئي آهي، اها خدا ۽ ان جي صفتن کي تسليم ڪرڻ ۽ ان کي پنهنجي اندر سمائڻ سان عمل ۾ اچي وڃي. اهي صفتون عملي شڪل اختيار ڪن. قرآن ۾ آهي ته ”وَ لِلہِ الۡاَسْمَآءُ الْحُسْنٰی“ (الاعراف-١٨٠) (ان جا سڀ نالا سٺا آهن.) اهڙي نموني الله تي ايمان صالح عمل کانسواءِ ڪنهن ڪم جو نه آهي. ان ڪري قرآن جتي جتي الله تي ايمان جو ذڪر ڪيو آهي، ان سان گڏ صالح عمل جو به ذڪر ڪيو آهي. رسول الله ﷺجن فرمايو: ”الله جا اخلاق اختيار ڪريو.“
الله جا اخلاق الله جون صفتون آهن ۽ انهن جي روشنيءَ ۾ زندگي گذارڻ جو حڪم آهي.
(12) علم جي ترقي : مذهب علم ۽ سائنس جي ترقيءَ جو ضامن آهي. انسان اشرف المخلوقات آهي ۽ ڪائنات جي هر شيءِ ان جي فائدي لاءِ پيدا ڪئي وئي آهي. قرآن چوي ٿو ته آدم کي سڀني شين جا نالا ٻڌايا ۽ رسول الله تي پهرين وحي ۾ چيو آهي ته خدا قلم جي ذريعي علم سيکاريو. ان سبق انسان کي ڪائنات جي هر شيءِ جي کوجنا ڪرڻ ۽ ان کي فتح ڪرڻ ڏانهن ڌيان ڏياريو. اهڙي طرح انسان ڪائنات جي عنصرن جي اصل حقيقت معلوم ڪرڻ ۾ مصروف ٿي ويو، جنهن سان مختلف علمن ۽ سائنس ترقي ڪئي. قرآن رسول الله کي اها دعا سيکاري ته: رب زدني علما. ”اي الله منهنجي علم کي ترقي ڏي.“ ان سان علم حاصل ڪرڻ جي اهميت وڌي وڃي ٿي.
(13) انساني فلاح: انساني فلاح جا ٻه پهلو آهن، هڪ مادي ۽ ٻيو روحاني. نبي انهن ٻنهي پهلوئن جي فلاح لاءِ تعليم ڏئي ٿو. عبادت تي زور وڌيڪ ڏنو ويندو آهي، مادي پهلوئن ۾ به اهڙي تعليم ڏني ويندي آهي، جنهن جو تعلق عبادت جي مقصدن سان هوندو آهي.
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِیۡ كُلِّ اُمَّۃٍ رَّسُوۡلًا اَنِ اعْبُدُوا اللہَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوۡتَ ۚ (النحل:٣٦)
” ۽ يقين سان اسان هر قوم ۾ رسول موڪليو ته الله جي عبادت ڪريو ۽ ڪوڙن معبودن کان بچو.“ انساني زندگيءَ جو مقصد ئي الله جي عبادت آهي:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنۡسَ اِلَّا لِیَعْبُدُوۡنِ ﴿۵۶﴾ (الذاريات: ٥٦)
(14) عقل جي رهنمائي: انسان جو عقل اڻپورو آهي. انڪري ان جي رهنمائيءَ جي لاءِ نبي، سياسي، سماجي ۽ معاشي اصول ڏئي ٿو ته جيئن هر مسئلو انهن جي روشنيءَ ۾ حل ڪري سگهجي. انهن اصولن مطابق عقل ۽ فهم کان ڪم وٺڻ جو تاڪيد ڪيل آهي. انهن اصولن کانسواءِ انساني عقل کوجنا ته ڪري سگهي ٿو پر زندگيءَ جا معاملا نٿو سلجهائي سگهي. دنيا ۾ جنگ ۽ فساد صرف انڪري آهي جو صرف عقل کان ڪم ورتو ويندو آهي ۽ الله جي وحيءَ جي ٻڌايل اصولن کي نظرانداز ڪيو ويندو آهي.
قرآن انڪري عقل ۽ فهم کان ڪم وٺڻ تي زور ڏنو آهي ڇو ته عقل کانسواءِ الله جي وحيءَ جي اصولن ذريعي زندگيءَ مان فائدو نٿو وٺي سگهجي. قرآن عقل جي لاءِ گهڻا لفظ استعمال ڪيا آهن، ڪٿي حڪمت، ڪٿي شعور، ڪٿي بصيرت ۽ڪٿي تدبير وغيره جا لفظ آيا آهن. پر اهو ياد رهي ته صرف انساني عقل مسئلن کي مڪمل طور تي حل نٿو ڪري سگهي. انڪري نبي ان جي رهنمائيءَ جي لاءِ مادي ۽ روحاني اصول ڏئي ٿو. گذريل انساني تاريخ توڙي موجوده تهذيب ۾ جتي صرف عقل کان ڪم ورتو ويو آهي، اتي صرف فساد ۽ تباهي آئي آهي.
(15) موت کانپوءِ زندگي: خدا جي هستيءَ تي يقين ته انساني فطرت ۾ آهي پر موت کانپوءِ زندگي ۽ سزا جزا جو تصور صرف نبي ڏئي ٿو. جيڪو ان اصول تي ايمان آڻي پنهنجي زندگي ان ۾ ڍالي ٿو، اهو انعام جو حقدار ٿيندو، نه ته سزا ملندي.
اهو به ياد رهي ته آخرت تي ايمان کانسواءِ اخلاق جا بنياد قائم ٿي نٿا سگهن، انڪري قرآن ان تي گهڻو زور ڏنو آهي.
ڪوبه ماڻهو انهن نشانين ۽ تعليم کانسواءِ نبي يا رسول نٿو سڏائي سگهي ۽ انهن نشانين بغير نبيءَ جي سڃاڻپ نٿي ٿي سگهي.
[b]الله جي وحيءَ بابت:
[/b] مسلمان اڪابرن عام طور تي اهو سمجهي ڇڏيو آهي ته وحي نازل ٿيڻ جي شڪل صرف اها ئي آهي جنهن شڪل ۾ اها حضور ﷺ جن تي نازل ٿي. اهي ان کان هٽي ڪري وحي نازل ٿيڻ کي تسليم ئي نه ڪندا آهن پر قرآن حڪيم وحي نازل ٿيڻ کي صرف نبي يا رسول تائين محدود نه رکيو آهي. ان کي زندگيءَ جي حقيقت بڻايو آهي. يعني هر اها شيءِ جيڪا زندگيءَ کانسواءِ هجي، جيئن زمين ۽ آسمان، حيوان، ماکيءَ جي مک، نبيءَ جا حواري جيئن حضرت مسيح جا، حضرت موسيٰ جي والده، ٻوٽن جو وڌڻ وغيره. اهڙي طرح شعور نبوت ۽ شعور ولايت جي شڪل ۾ وحي جاري و ساري آهي. شعور نبوت کي وحي متلو چيو ويندو آهي، جيئن قرآن ۽ ٻيا الاهي ڪتاب. شعور ولايت کي غير متلو وحي چيو ويندو آهي.
انسان جي اندر ظاهري حواسن سان گڏ باطني حواس به آهن. ظاهري حواسن جي لاءِ ٻاهر سامان موجود آهي، جن جي تحقيق سان علم جڙن ٿا ۽ ايجادون وجود ۾ اچن ٿيون. اهڙي نموني باطني حواسن جي لاءِ به سامان موجود آهي، جيڪو انهن جي تربيت ۽ پرورش ڪندو آهي.
الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَکَانُوۡا یَتَّقُوۡنَ ﴿ؕ۶۳﴾ لَہُمُ الْبُشْرٰی فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا وَفِی الۡاٰخِرَۃِ ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِکَلِمٰتِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ ہُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیۡمُ ﴿ؕ۶۴﴾ (يونس:63-64)
”جن ايمان آندو ۽ تقويٰ اختيار ڪئي، انهن جي لاءِ دنيا جي زندگيءَ ۾ ۽ آخرت ۾ خوشخبري آهي، الله جون ڳالهيون بدلجي نٿيون سگهن، اها وڏي ڪاميابي آهي.“
البشري جيڪا هڪ متقي انسان کي زندگيءَ ۾ ڏني ويندي آهي، ان کي رسول الله روياءِ صالحه صادقه چيو آهي. حديث ۾ آهي ته ” نبوت ۾ سواءِ مبشرات جي ڪجهه باقي نه رهيو، اصحابن پڇيو ته ”مبشرات ڇا آهن؟“
پاڻ ڪريم جن فرمايو: روياءِ صالحه. بخاري ۾ ابو سعيد خداريءَ کان روايت آهي ته روياءِ صالحه نبوت جو چاليهون حصو آهي.
جهڙي نموني الله تعاليٰ جون ٻيون صفتون جاري و ساري آهن، اهڙي نموني صفت ڪلام به جاري آهي. انسان پنهنجي روحاني طاقت کي روياءِ صادقه ۽ مبشرات کانسواءِ قائم نٿو رکي سگهي. ڏٺو وڃي ته انسان جي پيدائش ان روحاني طاقت جي پرورش جو مقصود آهي. امت جا سڀ اوليائ ۽ عالم ان ڳالهه تي قائم آهن ته رسول الله جي ڪامل پيروي سان انسان کي ڏاتر جي ڏات حاصل ٿئي ٿي.
وَالَّذِیۡنَ یُؤْمِنُوۡنَ بِمَاۤ اُنۡزِلَ اِلَیۡکَ وَمَاۤ اُنۡزِلَ مِنۡ قَبْلِکَ ۚ وَ بِالۡاٰخِرَۃِ ہُمۡ یُوۡقِنُوۡنَ ؕ﴿۴﴾ (البقره: 4 )
” ۽ جيڪي ايمان آڻيندا آهن ان تي جيڪو تو ڏانهن لاٿو ويو آهي ۽ جيڪو توکان پهريان لاٿو ويو آهي.“
وحي نبوت (ڪتاب الاهي) تي ايمان آڻڻ ديني فرض آهي.
وحي ولايت قابل حجت نه آهي ۽ نه ان جي پيروي فرض آهي. حضرت مجدد الف ثاني ان تي تفصيل سان بحث ڪيو آهي ته جيڪڏهن ڪنهن وحيءَ جو الهام شريعت جي ڪنهن ظاهر حڪم جي خلاف هجي ته شرعي حڪم کي تسليم ڪيو وڃي.
قرآن حڪيم ڪلام الاهي جون ٽي صورتون ٻڌايون آهن:
1 . وحيا
2 . من وراءِ حجاب
3 . جبرائيل جي ذريعي وحي
وحياً جو مطلب ”القافي الروح“ آهي ڇو ته وحيءَ جي معنيٰ سريعه اشارو (هلڪو تيز اشارو) آهي. الله تعاليٰ جي طرفان هڪ خيال ڪنهن غور ۽ فڪر کانسواءِ اوچتو دل ۾ وڌو ويندو آهي. اهو هڪ نئون علم هوندو آهي جيڪو دل ۾ بجليءَ وانگر ايندو آهي، جنهن سان سڀ مسئلا حل ٿي ويندا آهن. ان کي وحي خفي به چون ٿا، ان ۾ نبي ۽غير نبي ٻئي شامل آهن. ڊاڪٽر سوروڪن تحقيق ڪئي آهي ته 80 سيڪڙو سائنسدانن اعتراف ڪيو آهي ته انهن ايجادن وقت تيزيءَ سان ان ايجاد جو خيال سندن دل ۾ آيو آهي جنهن جو کين وهم ۽ گمان به نه هو، پوءِ ان غيبي اشاري جي باري ۾ تحقيق شروع ڪئي ويئي ته ايجاد سامهون اچي وئي.
وحيءَ جي ٻي صورت من وراءِ حجاب آهي. ان ۾ رويا، ڪشف ۽ الهام شامل آهن. ان صورت ۾ باطني حواس جي ذريعي علم سامهون اچي ٿو. ان صورت ۾ به نبي ۽ غير نبي ٻئي شامل هوندا آهن.
ٽين ۾ جبرائيل جي ذريعي وحي انسان تائين پهچائي ويندي آهي. ان جو نزول به ٻاهران باطني حواسن تي ٿيندو آهي. اها وحي صرف نبين تي ايندي آهي، ان ۾ غير نبي شامل نه هوندا آهن. سڀ آسماني ڪتاب ان وحيءَ سان ڀريل آهن. ان کي وحي متلو چون ٿا، يعني اها وحي جيڪا لفظن ۾ پڙهي ويندي آهي. ان کي ڪتاب به چيو ويندو آهي. ان کي وحي نبوت به چيو ويندو آهي. ڪتاب اصل ۾ هڪ شاهي فرمان آهي جيڪو الله تعاليٰ جبرائيل جي ذريعي نازل ڪري ٿو.
[b]وحي نازل ٿيڻ جا طريقا:
[/b] رسول الله ﷺ هڪ طريقو ته صلصلته الجرس ٻڌايو آهي. جيئن گهنٽيءَ جو آواز. ان صورت ۾ وحيءَ جو نازل ٿيڻ رسول الله ﷺ جن کي وڏو بار ۽ڏکيو محسوس ٿيندو هو. ٻي صورت تمثل ملڪ جنهن ۾ فرشتو انساني شڪل ۾ سامهون اچي ويندو هو. وحي نازل ٿيڻ جو اهو طريقو تمام سولو هو. حديثن ۾ انهن ٻن طريقن کان علاوه به وحي نازل ٿيڻ جا طريقا ٻڌايا ويا آهن.
جيئن (1) روياءِ صادقه (2) ڪنهن آواز، ڪنهن فرشتي کانسواءِ نبيءَ جي دل تي وحي نازل ٿيڻ (3) ڪا ڳالهه دل ۾ ويهارڻ (4) الله سان سڌو سنئون ڳالهائڻ (5) ڪشف جي ذريعي ڪنهن کليل شيءِ کي ڏيکارڻ (6) تفهيم غيبي. علامه علاءُ الدين چيو آهي ته علم وارا ان کي وحي تسليم ڪن ٿا. اها وحي غير متلو آهي، ان ۾ غير نبي به شامل هوندا آهن.
[b]وحي نازل ٿيڻ جي جاءِ :
[/b] قرآن ۾ آهي ته:
قُلْ مَنۡ کَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیۡلَ فَاِنَّہٗ نَزَّلَہٗ عَلٰی قَلْبِکَ بِاِذْنِ اللہِ (البقره : ٩٧)
”چئه! جيڪو به جبرائيل جو دشمن آهي، اهو بيشڪ ان الله جي حڪم سان تنهنجي دل تي لاٿو،“
يعني وحي الاهي دل تي نازل ٿيندي آهي.
1 . جڏهن الله تعاليٰ وحي نازل ڪندو آهي ته ظاهري حواس معطل ٿي ويندا آهن.
2 . هڪ ئي وقت ۾ مختلف باطني حواسن تي وحي نازل ٿيڻ يعني قلب جيڪو هڪ ئي وقت ۾ڏسي به ٿو، ٻڌي به ٿو ۽ چکي به ٿو.
3 . باطني ۽ ظاهري حواسن ۾ اشتراڪ : اهو اشتراڪ گڏيل حس سان ٿيندو آهي يعني باطني شيءِ کي ظاهري شڪل ۾ ڏسڻ جو احساس.
[b]وحي الاهي جا مقصد :
[/b]1 هدايت ۽ فلاح
2 خدا جي معرفت حاصل ڪرڻ
3 علم جو ذريعو
4 انسان کي بلند مقام تي آڻڻ
ان تفصيل جو مقصد اهو آهي ته انسان مذهب جي ماهيت، ان جي ضرورت ۽ صاحب وحيءَ جي سڃاڻپ کي سٺي نموني سمجهي وٺي.
اهڙي نموني مسلمان عالمن ۽ دانشورن جو فرض آهي ته اهي سڀني مذهبن جي بانين جي تعليم کي قرآن جي مدد سان غلطين کان پاڪ ڪن ته جيئن انساني وحدت قائم ٿي سگهي.