گوتم ٻڌ ۽ ٻڌمت

چوڏھين رات جو چنڊ چمڪي رھيو ھو. سڌارٿ گوتم جي زال يشوڌرا ۽ ان جو پٽ راھل ستا پيا ھئا. ڪنيزون رابيل ۽ گلاب جي گلن جون مالائون پائي ننڊ پيون ھيون، ايستائين جو ھرڻ گلاب جون پنکڙيون کائي بي خبر سُتا پيا ھئا.
گوتم جي ان وقت عمر اٽڪل 29 ورھيه ھئي، ھو اٿيو ۽ پنھنجي سيڪريٽريءَ کي ساڻ وٺي محل مان نڪري ويو. چار پنج ميل ھلڻ کانپوءِ گوتم پنھنجي تلوار سان پنھنجا وار ڪاٽيا. شاھي پوشاڪ لاھي معمولي ڪپڙا پھريا. هن اھي وار، تلوار، پوشاڪ ۽ پنھنجو گھوڙو (ڪنٽڪ) پنھنجي سيڪريٽريءَ کي ڏنا ۽ چيو ته گھر وارن کي ٻڌائجانءِ ته جيستائين آءٌ موت، بيماري ۽ ڪراڙپ (جيڪي زندگيءَ ۾ ڏک جو سبب آھن) جو راز معلوم نٿو ڪري وٺان تيستائين واپس نه ايندس. ان کانپوءِ ھن جھنگ منھن ڪيو.
سڌارٿ گوتم جي والد جي رياست بھار ۽ مغربي بنگال جي علائقي ۾ ھئي. اھو علائقو ڪلڪتي جي اتر اولھه ۾ ھماليه جي دامن ۾ واقع آھي. رياست جو گاديءَ جو ھنڌ ڪپل وستو ھو. سڌارٿ گوتم جي شفيق ڪردار، گھري استدلال، انسانيت جي لاءِ محبت ۽ نج ڏاھپ کين ڪروڙين انسانن جي ساراھ جو حقدار بڻائي ڇڏيو. ھو ھڪ فلسفي ذھن جو مالڪ ۽ مذھبي رھنما ھو. ھن جا پوئلڳ معاشري جي ھر حصي مان ھئا جنھن ۾ بادشاھ، شاھوڪار، عام دنيادار ۽ درٻاري وغيره شامل ھئا. ھن جو مذھب ھندستان مان نڪري سڄي ايشيا ۾ ڦھلجي ويو ۽ 25 صدين تائين انساني زندگيءَ کي اعليٰ فڪر سان مالامال ڪندو رھيو. ھن جي تعليم ايتري نهٺائيءَ واري ھئي جو ان جي اشاعت ۽ ڦھلاءُ ۾ ڪنھن قتل يا تشدد جو دخل نه آھي. ايشيا کان علاوه يورپ ۾ به ھن جي تعليم کي ساراھيو ويو ڇو ته اھا تعليم حضرت مسيح جي تعليم سان ملندڙ جلندڙ ھئي.

[b]تاريخي پس منظر :
[/b]ٻڌ جي دور ۾ ھندستان ۾ وسيع پئماني تي تبديليون ٿي رھيون ھيون. لوھ جي دور جي شروعات ٿي چڪي ھئي ۽ ننڍين رياستن ۽ جمھوريتن تي وڏيون بادشاھتون قبضو ڪري رھيون ھيون. ويدڪ مذھب زوال پذير ھو. اھو صرف رسمي وھنوار ٿي رھجي ويو ھو ۽ رسمن جي ادائگيءَ تي برھمڻن جي اجاره داري ھئي. معاشرو ورن آشرم يعني چئن ذاتين (برھمڻ، کتري، وئش ۽ شودر) جي سخت درجابندين ۾ جڪڙيل ھو ۽ محڪوم ذاتيون (وئش ۽ شودر) معاشي استحصال ۽ معاشرتي نفرت جي ٻٽي مصيبت ۽ نفرت جي بار هيٺان دٻيل ھيون. نوجوان ۽ روشن خيال ماڻھو اھڙن نظرين جي ڳولا ڪن پيا جيڪي ماڻھن کي ان غير يقيني دور ۾ مقصد واري زندگي گذارڻ جو طريقو سيکارين.
ساڳئي زماني ۾ اپنشدن جو فلسفو مرتب ٿيو. ان فسلفي ۾ تجرباتي ۽ احيائي دنيا ۾ موجود مطلق حقيقت کي ”ايشور“ قرار ڏنو ويو. ايشور مٿانھون ۽ خالص شعور ھو. انسان جو جوھر به خالص شعور رھيو جنھن کي ”آتما“ چيو ويندو ھو. اصل ۾ ايشور ۽ آتما ٻئي ھڪ آھن. انسان پنھنجن سٺن يا برن اعمالن جي ڪري ھر ھر جنم وٺي ٿو. اصل مقصد آواگون کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري نجات (موڪشا) حاصل ڪرڻ آھي. اپنشدن جو فلسفو ويدڪ مذھب کان بلڪل الڳ نه ھو.

[b]زندگيءَ جون حالتون :
[/b]سڌارٿ گوتم جي پيدائش 365 ق - م جي آھي. هن جو جنم شاڪيه ذات ڪپل وستو ، بنارس ۾ ٿيو، ان ڪري کيس شاڪيه مني يعني شاڪين جو بزرگ به چيو ويو. ھي پنھنجي رياست جو والي ھو. گوتم جو پيءُ شاڪيه قبيلي جو سردار ھو. اھو جنگجو قبيلو ھو ۽ ھماليه جي دامن ۾آباد ھو. گوتم جي پيءُ شدوڌن گوتم جي تربيت ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏي. گوتم کي شاهي محل ۾ هر قسم جون آسائشون ميسر هيون. حڪم هو ته گوتم جي سجاڳ ٿيڻ کان پھريان سڀ مرجھايل پنکڙيون ۽ پن وغيره باغ مان پٽيا وڃن ته جيئن گوتم کي اھو پتو نه پوي ته ڪمزور ٿيڻ يا مرجھائجڻ جو مرحلو به ڪڏھن ايندو آھي! پر ٿيو ائين ته گوتم جي تجسس واري طبيعت محل کان ٻاھر ڏسڻ جي خواھش ڪئي ۽ هو لڪ ڇپ ۾ محل مان ٻاھر نڪري ويو. ھن ڪاروباري دنيا کي ڏٺو ۽ ان وقت ھڪ ڪٻڙي پوڙھي شخص کي ڏٺو. ھڪ جنازي ۾ ماڻهن کي پار ڪڍي روئندي ڏٺو. ھن ڄاتو ته زندگي صرف خوشي، دولت ڪمائڻ ۽ عيش آرام جو نالو نه آھي، ان ۾ ڏک جو پھلو به موجود آھي. ھن سوچڻ شروع ڪيو ته ڪو اهڙو گس ڪڍجي جيئن بيماري، ڪراڙپ ۽ موت کان ڇوٽڪارو حاصل ٿئي ۽ زندگيءَ مان ڏک جو پھلو ختم ٿي وڃي. ان ڳولا ۾ ھن شاھي زندگي ۽ سلطنت ترڪ ڪئي ۽ جھنگ منھن ڪيو. شروع ۾ ھن برھمڻن کان ويدن ۽ اپنشدن جي تعليم حاصل ڪئي. يوگا جون مشقون سکيون ۽ مراقبي ۾ اعليٰ منزل تائين پھچي ويو پر گوتم جن سوالن جو جواب چاھي پيو اھو ويدن جي تعليم ۽ يوگا جي مشقن ۾نه ھو ۽ نه وري مراقبي ۾ ھو. ان کانپوءِ ھن کاڌو پيتو ڇڏي ڏنو ۽ ڏکي رياضت شروع ڪئي جنھن سان ھو مرڻ جي ويجھو پھچي ويو، پر ان جستجوءَ جو جواب رياضت ۾ به نه ھو. آخرڪار ھو ھڪ وڻ جي ھيٺان ويھي رھيو ۽ ھڪ عورت ھن کي کير ڀت کائڻ لاءِ ڏنو پر ھن پنهنجو پاڻ سان اهو وچن ڪيو ته جيستائين کيس صحيح جواب نه ملندو، تيستائين هو وڻ ھيٺان نه اٿندو. آخر ۾ اماوس جي رات مراقبي ۾ ھن کي چئن منزلن مان گذرڻو پيو. اھي منزلون اطمينان ۽ ڪامل معرفت جي باري ۾ ھيون. رات جي آخري پھر ۾ گوتم کي ھڪ زبردست روشني نظر آئي. روشنيءَ جي اچڻ سان ھن کي سڀني سوالن جو جواب ملي ويو ۽ هو گوتم مان ٻڌ (نور سان روشن) بڻجي ويو. ان روشنيءَ سان ھن کي نجات يا نرواڻ تائين پھچڻ جو رستو مليو. ھن پنھنجي فڪر جي تبليغ جي لاءِ سارناٿ ڏانھن سفر ڪيو ۽ ”ھرڻ باغ“ ۾ پھريون وعظ ڪيو. ان وقت ٻڌ جي عمر اٽڪل 35 ورھيه ھئي.

[b]چار واڪ :
[/b]ٻڌ جي تعليم کي سمجھڻ کان اڳ ان جي فڪري پس منظر جو مطالعو ضروري آھي. گوتم جي دور ۾ ھڪ سوفسطائي فرقو موجود ھو جنھن جو باني اڳواڻ چارواڪ ھو. ھن جو نظريو مادي ھو. اھو سوفسطائي گروهه سڄي ملڪ ۾ ڦھليل ھو. ان گروهه جي ماڻھن جو ڪم بحث مباحثو ڪرڻ ھو. اهي شھر شھر ۽ وستي واھڻ وڃي ماڻھن کي مناظري جي دعوت ڏيندا ھئا. ڪي منطق جي تعليم ڏيندا ھئا ۽ اڇي کي ڪارو ۽ ڪاري کي اڇو ڪرڻ بابت دليل ڏيندا ھئا ڇو ته سندن نظر ۾ نه ڪا شيءِ اڇي ھئي ۽ نه ڪاري. کين نالي ماتر علم ۽ فن ايندو ھو. اھڙي طرح ھو نيڪي بَديءَ جي تميز جا قائل نه ھئا. ھر وڏي شھر ۾ انھن جي لاءِ عاليشان گھر جوڙيا ويا ۽ جن ۾ وڏا ماڻھو انھن جي خدمت ڪندا ھئا. منجھانئن بروسپتي مناظري ۾ گھڻو مشھور ھو. ھن خدا، جنت، ابدي زندگي، اخلاق ۽ مذھبي عالمن تي چٿرون ڪيون.
چارواڪ جي خيال ۾ ھيءَ ڪائنات پنھنجو پاڻ پيدا ٿي، موت کانپوءِ ڪا به زندگي نه آھي. روح جو ڪوئي وجود نه آھي. مذھب ۽ دين ڪجھه مٿي ڦريل ماڻھن جو فريب آھي. فطرت نيڪي ۽ بديءَ ۾ ڪوبه فرق نه ڪندي آھي. سج، ھوا، پاڻي سڀني انسانن جي لاءِ عام آھن. جذبن ۽ خواھشن تي ڪنٽرول جي ڪابه ضرورت نه آھي. زندگيءَ جو مقصد خوشي ۽ عياشي آھي. ھنن خوشي حاصل ڪرڻ لا عورت، شراب ۽ ٻي منشيات کي عام ڪيو.
ان ماحول ۾گوتم ۽ مھاوير پيدا ۽ جوان ٿيا. اھي ٻئي کتري ھئا ۽ مذھب تي برھمڻ جي ھڪ ھٽيءَ جا مخالف ھئا. گوتم انسان جي مصيبتن تي ڏکارو ھو ۽ دنيا جي چاهت مان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ، نجات کي ضروري سمجھندو ھو. اھڙي نموني گوتم جو سمورو فڪر ان فڪري ماحول جي خلاف ھو. گوتم انسان جي نجات جي لاءِ دولت ۽ ثروت، علمي مباحثن، فلسفيانه فڪر، صوفيانه مراقبن، سڀني کي آزمايو ۽ سڀني کي بيڪار سمجھي رد ڪيو.
غير سامي مذھبن جي بانين مان گوتم جي باري ۾ گھڻيون غلط فھميون پيدا ٿيون، ايستائين جو ھن کي خدا جو منڪر چيو ويو. گوتم جي وفات کان گھڻو عرصو پوءِ سندس ڳالھين کي مرتب ڪيو ويو. ان ڪري انھن جي صحت ۽ سچائيءَ جي باري ۾ خاطريءَ سان ڪجهه نٿو چئي سگھجي. گوتم جي ٻڌ بڻجڻ کانپوءِ ھن جي ٻن اھم شاگردن ناگ ارجن ۽ ناگ سين سندس ڳالھين جو مطالعو ڪيو. ان مسئلي تي جناب بي اي ڊار گھڻو بحث ڪيو آھي پر ھن گوتم جي حيثيت جي باري ۾ ناڪاري سوچ اختيار ڪئي ۽ گوتم کي ھڪ مذھب جي بانيءَ بجاءِ مذھب جو منڪر قرار ڏنو آھي. اھو چوڻ ته ٻڌ مت ھندو مذھب جي خلاف بغاوت ھئي ھڪ تاريخي حقيقت آھي پر ان نام نهاد کوجنا انهيءَ تاريخي حقيقت کي ڪوڙو ثابت ڪيو آھي ۽ ڊار صاحب جو سڄو مقالو ان غلط فھميءَ تي ٻڌل آھي. ٻڌ جا سڀ نظريا ان سوفسطائي گروه جي خلاف آھن جيڪو انسانن کي گمراه ڪرڻ ۾ رڌل ھو.

[b]خدا جو تصور :
[/b]ٻڌ جي تعليم ۾ خدا جو ذڪر نه آھي ۽ نه ھن پاڻ کي ڇوٽڪارو ڏياريندڙ قرار ڏنو آھي. اھو ئي سبب آھي ته ٻڌ جي تعليم ۾ اعتقاد ۽ عبادت جو ڪوبه نظام نه آھي ۽ نه وري ڇوٽڪاري ۽ مغفرت جو ڪو تصور ملي ٿو. ان جي باوجود اھو سمجھڻ صحيح نه آھي ته ٻڌ خدا جو انڪاري ھو ۽ صرف مادي کي ئي ڪائنات جو منبع ۽ سرچشمو تصور ڪندو ھو. حقيقت ھيءَ آھي ته ٻڌ ڪائنات جي باري ۾ مادي ۽ روح جي ٻن تصورن کان ڪم ورتو ھو ۽ ان باري ۾ مافوق الفطرت طاقت جي مداخلت کي ضروري نه سمجھندو ھو. اھو صحيح آھي ته ٻڌ ان باري ۾ مڪمل خاموشي اختيار ڪئي پر اھو صحيح نه آھي ته ٻڌ ٻنھي ڳالھين جو قائل نه ھو.
اھو ممڪن نه آھي ته روشن ضمير انسان جي حيثيت ۾ ھو ان باري ۾ خالي ذھن ھجي. اھو ماڻھو جنھن ھيڏي ڏکي رياضت ڪئي ھجي، روحاني ڪشمڪش ۽ اخلاقي جدوجھد کانپوءِ ”ٻڌ“ جو مرتبو حاصل ڪيو ھجي، اھو حقيقت ۾ نه پيو چاھي ته ھن جا پيروڪار دنياوي مصيبتن مان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنھن ٻاھرين طاقت جو سھارو وٺن. ھو چاھي پيو ته اھي پنھنجو پاڻ تي اعتماد ڪرڻ سکن ۽ پنھنجي ڪوششن سان نتيجن تي نظر رکن. گھڻو ڪري سندس خيال ھو ته اھڙيون ماروائي حقيقتون انسان جي عملي ۽ اخلاقي زندگيءَ جي لاءِ ڪابه اھميت نٿيون رکن ۽ ان ۾ غيرضروري جستجو جو جذبو پيدا ڪن ٿيون.
اصل ۾ سڀني مذھبن جي تاريخ اھو ثابت ڪري ٿي ته جيڪي ماڻھو خدا يا مادي کي تسليم ڪندا آھن انھن جي اخلاقي حالت بدستور خراب رھندي آھي. سڀني مذھبن جا پيروڪار خدا يا مادي کي تسليم ڪرڻ کان پوءِ انسانن لاءِ رحمت بجاءِ زحمت بڻبا رھندا آھن ۽ اڄ به اھا ئي حالت آھي. مذھب جي ڏنل اخلاقي تعليم مان ھو ڪوبه فائدو حاصل نه ڪري سگھيا. پاڻ ۾ جهيڙا جهٽا ۽ ٺڳيون ڪيون ۽ اڄ به ڪن ٿا.
چارواڪ جو فلسفي جي زبردست پرچار ۽ عورت ۽ شراب جي ذريعي ماڻھن کي سرور حاصل ڪرڻ واري گس فائدي تي يقين اخلاقي قدرن کي تباهه ڪري ڇڏيو. ان جو وڏو سبب زندگيءَ کانپوءِ موت ۾ انساني اعمالن مطابق جزا ۽ سزا واري عقيدي کان منھن موڙڻ ھو.
اسان جي دور ۾ جرمن فيلسوف نٽشي لکيو آھي ته ھڪ ڏينھن ھو ڇٻر تي ليٽيل ھو ته ھڪ رڍ سندس ڪن ۾ چيو ته خدا مري ويو آھي. نٽشي جي نقادن لکيو آھي ته خدا جي مرڻ جي خبر ان ڪري ٻڌائي وئي جو انسان پنھنجي بد اعمالين ۽ گھمراھين کي خدا جي کاتي ۾ وجھي ڇڏيندا ھئا، اھڙي حالت ۾ ضروري آھي ته جڏھن خدا نه ھوندو ته ماڻھو پنھنجي عملن جا پاڻ ذميوار ھوندا.
ملفو ظات جي گھري مطالعي مان پتو پوي ٿو ته مھاتما ٻڌ ھيٺين مسئلن تي بحث ڪرڻ ڇڏي ڏنو ھو:
.1 ڪائنات قديم آھي يا جديد؟
2. ڪائنات محدود آھي يا لامحدود؟
3. انساني روح جسم سان گڏ آھي يا جدا؟
4. ڇا ناجي انسان مرڻ کان پوءِ به زنده رھندو آھي يا نھ؟
5. ڇا اھو ممڪن آھي ته انسان زنده به ھجي ۽ مئل به يا اھي ٻئي حالتون ان تي عائد نه ٿينديون آھن؟
عالمي مذھبن جي تاريخ ۽ چارواڪ جو سوفسطائي فلسفو ان ڳالھه جو شاھد آھي ته انھن مسئلن تي بحث مباحثي انساني اخلاق ۽ ان تي عمل ڪرڻ ۾ ڪابه مدد نه ڏني، انسان انھن مسئلن ۾ ڦاسي اخلاقي رستو وساري ويھندا ھئا. ان ڪري مھاتما ٻڌ انھن مسئلن تي بحث مباحثي کي قطعي طور رد ڪيو ته جيئن انساني ذهن اِن مونجهاري ۾ ڦاسڻ بدران عام وهنوار ۾ اخلاقي قدرن تي عمل ڪري.

[b]ٻڌ مت ۾ تبديليون :
[/b]ٻڌ مت ۾ آھستي آھستي سڌارا آيا ۽ اُن ڪشادي دل سان ٻاھرين روايتن ۽ اعتقادن کي پنھنجي نظام ۾ جڳھه ڏني، جنھن سان ان جي اصليت وڃائجي وئي. ڪنشڪ بادشاھه جي دور ۾ جيڪا پھريون ڪائونسل منعقد ٿي، ان ۾ گھڻن ٻاھرين عقيدن کي اپنايو ويو. ان سان ٻڌ مت ۾ مھايان فرقو پيدا ٿيو جنھن ھر ماڻھوءَ کي ٻڌ مت ۾ اچڻ جي دعوت ڏني، پوءِ اھو مھاتما ٻڌ جي تعليم تي عمل ڪندو ھجي يا نھ. مھايان جي لفظي معنيٰ ”وڏي گاڏي“ آھي، ان جي مقابلي ۾ قديم ٻڌ مت جو نالو نھايان يعني ”ننڍي گاڏي“ رکيو ويو ھو، جن جي تعليم ڪجھه ماڻھن جي ڪم اچي پئي سگھي.
ٻڌ مت جي سڀ کان وڌيڪ ڪاميابي مھايان فرقي جي ڪري عمل ۾ آئي. ان فرقي جا ڪتاب سنسڪرت ۾ آھن جيڪا عوامي ٻولي نه آھي، جڏھن ته پالي عوام جي عام ٻولي ھئي. مھايان فرقي جي ڪري جيڪي اعتقاد ٻڌ مت ۾ شامل ٿيا، اھي ھيٺ ڏجن ٿا :
1. ھڪ اعليٰ حقيقت جو تصور قائم ٿيو، جنھن سان ھيءَ ڪائنات وجود ۾ آئي.
2. گوتم ٻڌ کي الوھيت جو رتبو ڏنو ويو.
3. ڪامل عرفان جو حصول سڀني ماڻھن جي لاءِ ضروري نه آھي، جيڪي ماڻھو عرفان حاصل نٿا ڪري سگھن، اھي ماڻھن سان رحمدليءَ سان پيش اچن ۽ انھن جي خدمت ۾ رھن.
4. گوتم ٻڌ تي ايمان کي نجات جو وسيلو قرار ڏنو ويو.
5. مھايان فرقي جنت ۽ دوزخ جو تفصيلي نقشو به جوڙيو ۽ ٻڌ مت جي پوئلڳن ۾ ڪڏھن نه ختم ٿيڻ واري زندگي ۽ بقا جون خواھشون پيدا ٿيون.
6. تصويرن ۽ بتن(مجسمن) جو استعمال عام ٿي ويو، ٻڌ جا بي شمار مجسما ٺاھيا ويا، پر ٻڌ جي تعليم ۾ انھن جو ڪوبه وجود نه ھو.
ڪن ھنڌن تي رحم جي ديويءَ کي اھو ئي مقام حاصل ٿيو جيڪو عيسائيت ۾ حضرت مريم کي آھي. انھن تبديلين جو اثر تمام سٺو پيو ۽ ٻڌ مت ھندستان مان نڪري سموري ايشيا ۽ پري پري جي علائقن ۾ ڦھلجي ويو ڇو ته انھن تبديلين جي ڪري ھر قسم جا ماڻھو ان مذھب ۾ شامل ٿي سگھن پيا. ان جي ابتڙ نھايان فرقي جو ٻڌ مت صرف ھندستان جي انھن علائقن تائين محدود رھيو جيڪي ٻڌ جي پوئلڳن جي تبليغ جو مرڪز رھيا.
نھايان جي ذريعي ٻڌ مت ۾ اعليٰ تصور جي فقدان جي تلافي ڪئي وئي ۽ اھا دعويٰ ڪئي وئي ته گوتم ٻڌ بشري صفتن کان آجو هو ۽ غير محسوس ۽ ابدي شڪل جو مالڪ ھو، جيڪو علم جي ذريعي ظاھر ٿيو. ان تصور تي مھايان فرقي ٽن الاھياتي تصورن جو بنياد رکيو ۽ ان جي ظاھر ٿيڻ جون ٽي مختلف شڪليون مقرر ڪيون ويون.

[b]1. ڌرم ڪايا:
[/b]ان جو مطلب ھي آھي ته ھن دنيا جي عارضي پيدائش جي پويان ھڪ دائمي ۽ غيرفاني ھستيءَ جو وجود آھي.

[b]2. نرمان ڪايا :
[/b]ڌرم ڪايا جڏھن پنھنجو پاڻ کي ظاھر ڪرڻ چاھي ٿي ته ڪنھن به روپ ۾ اچي سگھي ٿي. اھا ٻڌ جي ظھور جي ٻي شڪل آھي.

[b]3. سمجھوگ ڪايا :
[/b]ھيءَ قوت ٻڌ جي خاصيت آھي جيڪا ٻڌ جي وسيلي ٻڌ جي پوئلڳن ۾ ڪم ڪري ٿي، اھا قوت اصل ۾ ٻڌ مت جي پوئلڳن جي محافظ آھي.
مھايان فرقي خدا جو شخصي تصور به قائم ڪيو، جنھن کي ”ٻڌ ھستوا“ چوندا آھن. سندن خيال ۾ صرف گوتم ٻڌ ئي ھستوا نه ھو پر ھزارين ٻڌ ھستوا آسمان تي موجود آھن جيڪي مصيبت ماريلن جي مدد ڪن ٿا. ان عقيدي سان ھمدردي، محبت ، اخوت ۽ مساوات کي ٻڌ مت ۾ خاص اھميت ته حاصل ٿي وئي پر ساڳئي وقت ٻڌ مت ۾ ڪثرت پرستي پڻ رائج ٿي جيڪا ھندو مذھب جي خاصيت آھي.
ٻڌ ھستوا جي عقيدي سان ٻڌ مت ۾ عبادت جون مختلف رسمون ۽ طريقا رائج ٿي ويا، قديم ٻڌ مت ۾ اھڙي ڪابه شيءِ نه ھئي. ھاڻي ٻڌ ھستوا معبود ھئا، انڪري ڀڪشو پروھت بڻجي ويا ۽ خانقاھون مندرن ۾ بدلجڻ لڳيون. ماڻھو ھزارن جي تعداد ۾ عبادت ڪرڻ لاءِ انھن مندرن ۾ ويندا ھئا.

[b]نرواڻ جو تصور :
[/b]مھايان فرقي ۾ نرواڻ جو تصور به بدلجي ويو، مھاتما ٻڌ صرف نرواڻ حاصل ڪرڻ کي مقصد قرار ڏنو ھو، ان کانسواءِ ٻيو ڪجھه نه ھو. ھاڻي ٻڌ مت ۾ عوام جي تسڪين خاطر جنت جو تصور پيش ڪيو ويو جتي شاڪيه مني ٻڌ ۽ ٻڌ ھستوائن جي حڪومت آھي. بعد ۾ ان عقيدي کي ٻڌ ھستوائن تائين محدود ڪيو ويو.
مھايان فرقي جا ماڻھو اوڀر جي ھڪ وسيع علائقي ۾ ڦھليل آھن جنھن ۾ وچ ايشيا، تبت، منگوليا، ڪوريا، چين، جپان ۽ نيپال سان گڏ جاوا سماترا به شامل آھن. ڄاڻايل سڀني ملڪن ۾ اتان جا قديم مذھب ھاڻي تاريخ جو حصو بڻجي ويا آھن ۽ انھن جي جاءِ ٻڌمت والاري ورتي آھي.

[b]نھايان ٻڌ مت :
[/b]اھو فرقو ٻڌ مت جون قديم روايتون ۽ عقيدا رکي ٿو. ٻڌمت شروع کان ئي خانقاھن ۽ درويشن جو مذھب ھو. پاڻ گوتم ٻڌ خانقاھي نظام جو بنياد رکيو ھو. ان خانقاھي سلسلي ۾ داخل ٿيڻ وارن کي اخلاقي حڪمن جو پابند ٿيڻو پوندو ھو، جتي قتل، چوري، زناڪاري، دوکي، فريب ۽ نشي جي استعمال جي منع ٿيل ھئي. ڏينھن چڙھڻ کانپوءِ کاڌو کائڻ، سونھن سينگار کان پرھيز، زمين تي سمھڻ، ناچ ۽ موسيقي کان پري رھڻ، سون ۽ چانديءَ جي استعمال جي منع ٿيل ھئي. خانقاھي زندگيءَ ۾ جسماني مشقت کي خراب نه سمجھيو ويندو ھو. خانقاھي ماڻھو اڪيلائي واري زندگي گذاريندا۽ گيڙو ڪپڙا پائيندا ھئا ۽ گھر گھر وڃي دان گهرندا ھئا. سندن زندگيءَ جو مقصد مراقبو ۽ مطالعو ھو.
گوتم جي وفات کان ڪيترائي سَوَ ورھيه پوءِ به ان جي اصل تعليم جيئن جو تيئن قائم رھي ۽ ان جو اثر تيزيءَ سان ھندستان ۾ ڦھلجندو رھيو پر ستين صدي عيسويءَ کانپوءِ ان ۾ توھم ۽ سحر جو لاڙو داخل ٿي ويو جنھن سان اھا تعليم زوال ڏانھن وڌڻ لڳي.

[b]مھاراجا اشوڪ اعظم :
[/b]ٻڌ مت جي اشاعت ۾ اشوڪ جو وڏو ھٿ آھي. ھن ھزارين مبلغ ھندستان کان ٻاھر ٻين ملڪن ڏانھن موڪليا، اھو اشوڪ جي ڪوششن جو نتيجو ھو جو ٻڌ مت پنھنجي بنيادي تعليم سان اڄ به اوڀر ايشيا جي ڏاکڻين ملڪن سري لنڪا، برما، ٿائيلينڊ وغيره ۾ موجود آھي. اھي ملڪ ھن وقت نھايان فرقي جا پوئلڳ آھن. ڄاڻايل ملڪن جي مقامي عقيدن ٻڌ مت تي تمام گھڻو اثر ڪيو، ان ڪري ٻڌمت ۾ فطرت پرستي ۽ بت پرستيءَ جي آميزش موجود آھي. مذڪوره ملڪن جي وڏن وڏن شھرن ڪولمبو، رنگون، بنڪاڪ وغيره ۾ خانقاھن جون نھايت شاندار عمارتون موجود آھن، جن جي آرائش يورپي طرز جي آھي. ھاڻي اھا سادگي نه رھي آھي جيڪا شروعاتي دور جي خانقاھن ۾ ھئي. ھاڻي انھن خانقاھن ۾ مورتيون موجود آھن، ٻوڌي تبرڪات جي پرستش ٿيندي آھي ۽ عبادت جي لاءِ مختلف رسمون به ادا ڪيون وينديون آھن.
ٻڌ مت جي پيروڪارن جو وڌيڪ تعداد چين، ٿائيلينڊ، برما، نيپال، تبت، ڀوٽان ۽ سريلنڪا ۾ آباد آھي. ھڪ اندازي مطابق انھن جو تعداد پنج ڪروڙ آھي.

[b]ٻڌمت جي بنيادي تعليم :
[/b]1. ڪائنات ۽ انساني زندگيءَ جو تجزيو
2. دنياوي زندگي مصيبت ۽ ڏک آھي
3. دنيا مصيبتن جي جڙ آھي
4. دنيوي مصيبت کي معلوم ڪرڻ
بنيادي حقيقت تي روشني وجھڻ جي لاءِ گوتم ٻڌ جن چئن اعليٰ صداقتن جو ذڪر ڪيو آھي، جن کي سمجھڻ ۽ انھن تي عمل ڪرڻ سان زندگي ڏک جي دائري مان نڪريو وڃي، اھي صداقتون ھي آھن:
1. زندگي نسورو ڏک آھي
2. زندگيءَ جي انھن ڏکن جو سبب نفساني خواھشون آھن (يعني جبلتي گھرجن جو نفساني خواھشن جي تسڪين جي لاءِ استعمال جيئن شھوت، ڪاوڙ، لالچ وغيره جو انسان جي نيڪ ۽ تعميري معاملن جي خلاف تخريبي استعمال)
3. انھن خواھشن کي دٻائڻ ۽ انھن کان بچڻ ضروري آھي ۽ اھو بلڪل ممڪن آھي ته ھر انسان انھن کان بچي سگھي.
4. خواھشون ترڪ ڪرڻ ۽ نفس کان بچڻ لاءِ سخت رياضت جي ضرورت نه آھي ۽ نه وري ڪنھن عيش پرستيءَ جي بلڪه انھن جي وچ ۾ اعتدال سان اھو مقصد حاصل ڪري سگھجي ٿو.
ان وچٿري واٽ جي حاصلات لاءِ گوتم ٻڌ اَٺ اصول ٻڌايا آھن جن تي عمل ڪرڻ سان نفساني خواھشن کان بچي سگھجي ٿو.
1. صحيح علم ۽ عقيدو
2. صحيح ارادو
3. صحيح ڪلام (ڳالھه ٻول)
4. صحيح عمل
5. صحيح سلوڪ
6. صحيح جدوجھد
7. صحيح يادداشت
8. صحيح غور و فڪر
ٻڌمت انھن ماڻھن کان جيڪي اها واٽ وٺڻ چاهين ٿا، ڪجھه ڳالھين جو مطالبو ڪيو آھي يعني ان کي ڀڪشو بڻجڻو پوندو.
ھر ڀڪشوءَ کان ھيٺ ڏنل اصولن تي عمل ڪرڻ جو وچن ورتو ويندو آھي:
1. ھو ڪنھن جاندار کي قتل نه ڪندو.
2. چوري نه ڪندو.
3. زنا نه ڪندو.
4. ڪوڙ نه ڳالھائيندو.
5. نشي کان پري رھندو.
6. ٻپھريءَ کانپوءِ کاڌو نه کائيندو.
7. رقص ۽ موسيقيءَ کان پري رھندو.
8. ھار سينگار ۽ خوشبوءِ استعمال نه ڪندو.
9. ڪنھن آرامده جڳھه تي نه ويھندو، نه اتي سمھندو.
10. سون ۽ چانديءَ جي ويجھو نه ويندو.
ڪجھه ٻين ڳالھين جي به تاڪيد ڪئي ويئي آھي. ڀڪشو ھر مھيني گھٽ ۾ گھٽ ٻه دفعا پنھنجي نفس جو احتساب ڪري ۽ ڏسي ته ھن ڪيتري حد تائين انھن اصولن تي عمل ڪيو آھي.
انھن اصولن تي عمل ڪرڻ جو فائدو دل جو اطمينان آھي ۽ اھو ئي نرواڻ آھي. جيڪي ماڻھو صرف پنھنجو پاڻ کي گناھن کان بچائڻ چاھين، انھن کي پھرين پنجن اصولن تي ضرور عمل ڪرڻو آھي. نيڪ چال چلت ضروري آھي. والدين، استاد، اھل و عيال ۽ ملازمن جي حقن جي ادائگي به ضروري آھي. ان کان علاوه ڀڪشن جي خدمت ڪرڻ به ضروري آھي.

[b]نرواڻ حاصل ڪرڻ جو طريقو:
[/b]گوتم ٻڌ نجات يا نرواڻ جو دارومدار انسان جي ذاتي ڪوششن کي ڄاڻايو آھي ۽ کيس پنھنجي اعمالن جو قطعي طور ذميوار بڻايو آھي. ٻڌ جو قول آھي ته انسان پاڻ برائي ڪري ٿو ۽ ان جا خراب نتيجا ڀوڳڻ به ان جي پنھنجي ذميواري آھي. ھو پاڻ ئي برائيءَ کان پاسيرو ٿي سگھي ٿو ۽ پاڻ ئي پنھنجو پاڻ کي گناھن کان پاڪ رکي سگھي ٿو. پاڪيزگي ۽ ناپاڪائي ٻئي ذاتي صفتون آھن ۽ ڪوبه ٻئي کي پاڪ نٿو بڻائي سگھي.
گناھه ٻن قسمن جا آھن: 1. اخلاقي قانونن جي خلاف ورزي ڪرڻ. 2. جھالت يعني حقيقت کان واقف نه ھجڻ.
گناھن کان نجات صرف توبھه ۽ ڪفاري ذريعي ممڪن نه آھي، پر انسان جيڪڏھن پنھنجي زندگي بلڪل بدلائي ڇڏي ته پنھنجو دامن بچائي سگھي ٿو.

[b]مصيبتون ڏک جو باعث :
[/b]ٻڌمت مطابق مصيبتون جن سان روز واسطو پوي ٿو، انھن ۾ ٽي اھم آھن:
1. بيماري، ڪراڙپ، موت.
2. فاني زندگي جنھن جو مطلب اھو آھي ته ھن دنيا ۾ ڪنھن شيءِ کي قرار نه آھي ۽ اھا ھر پل بدلجندي رھي ٿي.
3. غيرحقيقي ڪائنات، يعني ڪائنات جون سڀ شيون بي حقيقت آھن، جيڪڏھن اھي حقيقي ھجن ته فنا نه ٿين.

[b]ٻڌ مت جي ڦھلاءَ جو سبب :
[/b]جيئن پھريان ٻڌايو ويو آھي ٻڌ مت نه صرف ھندستان پر ايشيا جي سڀني حصن ۾ ڦھلجي ويو. ٻڌمت ھندو مت جي ردعمل طور وجود ۾ آيو ھو. ھندستان جو نئون نسل ديوين ديوتائن جي پرستش ۽ ذات پات ۾ انسانن جي ورھاست جي عقيدي کان بددل ٿي ويو ھو ۽ ٻڌمت انھن ٻنھي جو انڪار ڪيو ھو، ان ڪري ھندن ٻڌمت جي تعليم ۾ دلچسپي ورتي.

[b]انسان جي باري ۾ ٻڌمت جي غلطي:
[/b]ٻڌمت ۾ جتي خدا جي ھستيءَ جي باري ۾ واضح تعليم نٿي ملي، جنھن سان ان کي خدا جي وجود جو انڪاري قرار ڏنو ويو. اھڙي نموني انسان جي اندر ڪنھن مستقل جوھر جي انڪار به ڪائنات جي مقابلي ۾ انسان جي برتريءَ جو منڪر تصور ڏنو. ان ۾ ڪوبه شڪ نه آھي ته ھر شيءِ جو وجود ڪنھن نه ڪنھن سبب جي ڪري آھي، اھڙي نموني انساني وجود به سببن جي ھڪ تسلسل تي قائم آھي پر عالمي مذھبن جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته صوفين پنھنجي رياضتن سان انسان جي اندر ھڪ مستقل جوھر ڳوليو. جيڪڏھن ڪو مستقل جوھر نه آھي ته انسان موت کان پوءِ قطعي طور تي فنا ٿي وڃي ٿو پر ٻڌمت ڪيترين ئي جڳھن تي ايندڙ زندگيءَ جي وجود کي تسليم ڪيو آھي. سڀني مذھبن انساني وجود ۾ خدائي نور کي مڃيو آھي، ان نور جي نفي نٿي ٿي سگھي. موت کانپوءِ ئي نور يا روح جسم کان الڳ ٿي وڃي ٿو ۽ ٻي دنيا ۾ پنھنجي اعمالن مطابق سٺي يا خراب زندگي گذاري ٿو.
ٻڌمت ۾ خواھشن جي نفي اصل ۾ انھن خواھشن جي نفي آھي جيڪي جبلتن جي انسان دشمن احساسن تي ٻڌل آھن. جيڪڏھن جبلتن جا احساس انسان جي لاءِ ھاڪاري نتيجن تي ٻڌل ھجن ته انھن جو خاتمو ضروري نه آھي، جيئن غصي، شھوت ۽ لالچ وغيره کي تخريب پسنديءَ کان موڙي ھاڪاري روين تي ٻڌل قرار ڏنو وڃي ته گوتم ٻڌ جي خيال ۾ انھن خواھشن جو خاتمو ضروري ناهي يعني اھو سمجھڻ ته گوتم ٻڌ ھاڪاري ۽ صحتمند خواھشن کي ختم ڪرڻ جي ھدايت ڪئي آھي ته اھو بلڪل غلط آھي.
گوتم ٻڌ جي خيال ۾ جيئن ئي انسان عدم مان وجود ۾ اچي ٿو ته ھو پنھنجي حواسن جي ذريعي ٻاھرين دنيا تي اثر انداز ٿيڻ لڳي ٿو، ھن جا احساس بيدار ٿيڻ لڳن ٿا ۽ انھن ئي احساسن جي جوڙجڪ لاءِ خواھشون جنم وٺن ٿيون، ڪن حالتن ۾ انسان اھي خواھشون پوريون نٿو ٿو ڪري سگھي، انسان جيڪو ڪجھه چاھي ٿو ان کي حاصل نٿو ڪري سگھي، جن شين کي پسند نه ٿو ڪري انھن کان پاڻ بچائي نٿو سگھي. اھڙي نموني تبديلين ۽ موت کان به نٿو بچي سگھي، ان جو لازمي نتيجو ڏک ۽ تڪليف آھي ۽ اھو سڀ ڪجھه انسان جي اِن ڪوشش جو نتيجو آھي ته ھو پنھنجو پاڻ کي ڪائنات کان جدا ۽ مٿانھون تصور ڪري ٿو ۽ الڳ رھڻ چاھي ٿو، توڙي جو ٻڌ ڪائنات کي عالمگير حقيقي روح جو مظھر سمجھي ٿو.
اهو به چيو وڃي ٿو ته ٻڌ جا نظريا چارواڪ جي سوفسطائي فرقي جي مخالف رد عمل جو نتيجو ھئا ته پوءِ اھو ڪيئن ممڪن آھي ته چارواڪ جي ماديت واري فلسفي ۽ خدا جي وجود کان انڪار، انساني روح جي نفي، اخلاقي تعليم کان فرار، موت کان پوءِ واري زندگي کان انڪار کي صحيح مڃيو وڃي؟
چارواڪ جي پوئلڳن انھن خيالن جي گھڻي اشاعت ڪئي ھئي ۽ ھر جڳھه تي انھن تي بحث ٿيندا هئا. ان ڪري گوتم ٻڌ ان بحث مباحثي کي ختم ڪرڻ لاءِ انھن حقيقتن تي خاموشي اختيار ڪئي، جنھن جو مطلب اھو سمجھيو ويو ته ٻڌ انھن حقيقتن جو انڪاري ھو. اھو سمجھڻ ضروري ھو ته مھاتما ٻڌ جي شاگردن پنھنجي غلط عقيدن کي ٻڌمت جي تعليم ۾ شامل ڪيو آھي.
مھاتما ٻڌ کان پھريان ھندستان ۾ جيڪو مذھب ڇانيل هو ان جو نقشو ڊاڪٽر راڌا ڪرشن ھيئن چٽيو آھي:
”ڏيتي ليتيءَ وارو وهنوار ھو جيڪو خدا ۽ انسانن وچ ۾ ھو، جڏھن ته ھڪ طرف اپنشدن جو ايشور ھو جيڪو الوھيت جو اعليٰ ۽ شائسته تصور پيش ڪري پيو، ٻئي پاسي ڪيترن ئي خدائن جو ھجوم ھو جن لاءِ ڪابه حدبندي نه ھئي. آسمان جا سيارا، مادي جا عنصر، زمين جا وڻ، جھنگ جا جانور، جبلن جون چوٽيون، دريائن جا وھڪرا مطلب ته ڪابه اھڙي مخلوق نه ھئي جيڪا خدائي حڪومت ۾ شريڪ نه ڪئي وئي ھجي. ائين سمجھو ته ھڪ بي لغام تخيل کي اِن ڳالھه جو پروانو ملي ويو ھو ته دنيا ۾ جيترين شين کي خدائي مسند تي ويھاري سگھجي پيو بنا روڪ ٽوڪ جي ويھاريندو رھي، پوءِ به جيڪڏهن خدائن جو اهو وڳ خداسازيءَ واري سندس ذوق لاءِ ڪافي نه ھو ته جيڪڏهن جو به ان ۾ واڌارو ٿيندو رھيو.
ان ۾ ڪوبه شڪ نه آھي ته اپنشدن سوچ سمجھه جي دنيا ۾ انھن خدائن جي خدائي درھم برھم ڪري ڇڏي پر عمل جي زندگيءَ ۾ انھن کي نه ڇيڙيو ويو. اھي پنھنجي خدائي مسند تي ويٺا رھيا.“ (انڊين فلاسافي، ڇاپو ٻيو ص 2-5-4)
ڳالھه صرف اھا ھئي ته برھمڻن ۽ استحصالي طبقن پنھنجي مفاد لاءِ خدا ۽ مذھب جي نالي کي غلط طريقي سان استعمال ڪيو ھو، ان ڪري گوتم ٻڌ ۽ مھاوير خدا جي وجود جي سمجهاڻي، سندس نالي جي ورد، کيس خوش ڪرڻ لاءِ مختلف قسم جي قربانين ۽ ان جي ديدار لاءِ سماجي ذميوارين کان منھن موڙي اڪيلائپ ۾ پناهه وٺڻ کان روڪيو ۽ سماجي ذميوارين کي محبت، ديانت ۽ انصاف سان پورو ڪرڻ تي زور ڏنو ھو. اصل ۾ مابعد الطبيعاتي مسئلن تي سندس خاموشيءَ کي سندس پوئلڳن ۽ ٻين انھن مسئلن جي نفي سمجھيو.
اسان جي دور ۾ انساني خودي (EGO) جي سڀ کان وڏي عارف علامه اقبال چيو آھي ته ”جيڪڏھن تون خدا کي ڳولين ٿو ته پنھنجي ذات کانسواءِ توکي ڪجھه نه ملندو ۽ جيڪڏھن تون پنھنجي ذات کي ڳولين ٿو ته خدا کانسواءِ ڪجھه حاصل نه ڪندين.“
اھڙو وقت قومن تي به ايندو آھي، جڏھن انسان بجاءِ خدا جي ھستيءَ تي زور ڏنو ويندو آھي ۽ ڪڏھن انسان جي پنھنجي ذات تي ڌيان ڏيڻ جي ضرورت جو احساس ڏياريو ويندو آھي.
گوتم ٻڌ جي زماني ۾ يھودي قوم بابل ۾ جلاوطني ۽ قيد جي حالت ۾ بابلي مذھب مان اثر وٺي پنھنجي فرضي تاريخ لکي رھي ھئي. ھند ۾ روح، خدا، الحاد، عيش پرستي ۽ اھڙي نموني جي گھڻين ئي اختلافي ڳالھين جي باري ۾ ھزارين فرقا بڻجي ويا ھئا. ان ڪري گوتم ٻڌ برھمڻن جي تعليم ۾ ھيٺيان انقلابي سڌارا آندا.

[b]1. ذات پات جو خاتمو :
[/b]ماڻھو سمجھندا ھئا ته قربانيءَ سان ديوتا خوش ٿيندا آھن. ٻڌ اھڙن ظالم ديوتائن جو ۽ اھڙي قسم جي تعليم ڏيڻ وارن برھمڻن جو خاتمو ضروري سمجھيو. ھن ٻڌايو ته سڀ انسان برابر آھن ايستائين جو شودر ۽ عورتون به ڌرم جي معاملي ۾ برابر آھن. علم جو دروازو سڀني لاءِ کليل آھي ۽ عقل کي قيد ڪرڻ جو ڪنھن ذات (برھمڻ)کي حق نٿو پهچي. اھڙي نموني جيڪو ماڻھو ڌرم يعني عقل جو رستو اختيار ڪندو ان جي ڪابه ذات نه ھوندي ۽ ھو پاڻ سوچي ته ڪھڙي نموني جُوڻ مَٽ جي ابدي چڪر مان نجات ملي سگھي ٿي ۽ روح کي سڪون يا نرواڻ حاصل ٿي سگھي ٿو.

[b]2. علمي دليلن کان وڌيڪ صالح عمل ضروري آھي :
[/b]گوتم ٻڌ علم ۽ عقل جو انفرادي در کوليو ۽ فرمايو ته علمي دليلن کان عمل صالح بھتر آھي. سندس خيال ۾ حق پرستي ۽ محبت ئي انسان جو دين آھي، ان سان ئي نجات ملي سگھي ٿي. دين يا ڌرم اھو ازلي ۽ ابدي قانون آھي، جنھن سان سموري ڪائنات ھلي رھي آھي، اھو ئي شھنشاھه آھي، اھو ئي عالمگير عدل آھي، قدرت آھي، ويدن جو ايشور آھي، يونان جو لوگاس آھي، عربيءَ وارو حق جو ڪلمو آھي، اھو ئي خير آھي. ٻڌ خدا جي تصور کي عام ماڻھن جي ٻوليءَ ۾ حق ۽ ڌرم جي لفظن ۾ ادا ڪيو ۽ صراط مستقيم تي ھلڻ جي تعليم ڏني، پر هن عقل کي قيد نه ڪيو ۽ چيو ته اھو نه چئو ته ٻڌ اھا ڳالھه چئي آھي تنھن ڪري اھو سچ آھي بلڪه تنھنجو عقل به ان کي تسليم ڪري ته مڃ نه ته پاڻ رستو ڳول.

[b]3. وچٿري واٽ:
[/b]گوتم پاڻ شھزادو ھو، ھر قسم جو عيش ۽ آرام حاصل ڪري چڪو ھو. هن عيش کي ڇڏي برھمڻن جي ٻڌايل زھد ۽ سنياس جي واٽ ورتي. آخر ۾ ھن تي اھو راز کليو ته نه لذت پرست وانگر عيش جي زندگيءَ سان روحاني سڪون حاصل ٿئي ٿو، نه زاھدن جي رياضتن ۽ نفس کي مارڻ سان نجات جو در کلي ٿو. اھڙي نموني وچٿري واٽ يا اعتدال جي راھه ئي آھي جيڪا انسان کي ڪامل نجات تائين وٺي وڃي سگھي ٿي.
انساني دل ۽ دماغ ھر جڳھه تي ھڪ جھڙو عمل ڪندا آھن. شرط اھو آھي ته ڪنھن فرد يا جماعت انھن کي پنھنجي فڪر جو غلام نه بڻايو ھجي. ان ساڳئي اعتدال جي رستي کي سقراط يونان ۾ ڳوليو. افلاطون ”جھموريھ“ جي ذريعي، ارسطو پنھنجي ”اخلاقيات“ جي ذريعي عدل ۽ ظلم جي تشريح ڪئي. بھرحال گوتم فرد کي وچٿري واٽ وٺي سچائي ۽ محبت جو رستو ٻڌايو. ظاھر آھي ته سچائي ۽ محبت ۾ سواءِ خوبيءَ جي ٻيو ڪجھه نه آھي. محبت جو اھو طريقو جنھن کي جاھل ماءُ پنھنجي ٻار لاءِ استعمال ڪري ٿي، اعتدال جو طريقو نه آھي. ان ڪري گوتم ٻڌ سچائي ۽ محبت جي لاءِ معقول ھجڻ جو شرط وِڌو.

[b]4. ڌرم سان ھٿچراند:
[/b]پوءِ وارن برھمڻن پاڻ دين، سوچ ۽ عمل کي تبديل ڪري ڇڏيو. محبت جو مطلب اھو ڄاتو ويو ته ڪنھن کي قتل نه ڪيو وڃي ۽ ڪجھه خواھشن کي فنا ڪرڻ ۾ ڀلائي سمجھي ويئي. اصل ۾ کين چيو اھو ويو ھو ته لذت ۽ خواھشن کي اعتدال جي رستي تي ھلايو. نه بلڪل سنياسي بڻجي وڃو ۽ نه ئي ڏينھن رات شراب خوري، زنا ۽ گوشت خوريءَ کي پنھنجو مقصد بڻايو. بھرحال اھو سمجھڻ غلط ٿيندو ته ڀڪشو سنياسي ڪي ھوندا آھن. حقيقت ۾ اھي اخلاق ۽ علم جا استاد ھوندا آھن. رضاڪارانه طور اھو ڪم ڪندا آھن ۽ صرف ھڪ وقت کاڌو کائيندا آھن.