مهاوير ۽ جين مت
مهاوير کان پهريان چوويهه تيرٿنڪر رهنما ٿي گذريا آهن. روايت مطابق اهي سڀ کتري گهراڻي سان تعلق رکندا هئا، منجهن آخري مصلح پرسوناٿ هو. هن جو پيءُ بنارس جو راجا هو. ان جو زمانو اٺين صدي قبل مسيح آهي. هن وڏي عرصي تائين خوشحال ۽ عيش جي زندگي گذارڻ کانپوءِ راهبانه زندگي اختيار ڪئي. چوراسي ڏينهن جي مراقبي کانپوءِ کيس علم حاصل ٿيو. علم حاصل ڪرڻ کانپوءِ هن ستر ورهيه پورڻتا، پاڪيزگي ۽ تقدس حاصل ڪرڻ ۾ گذاريا. مذڪوره منزلن کانپوءِ تميتا جبل تي کيس پنهنجي پوئلڳن جي وچ ۾ نرواڻ حاصل ٿيو. هن پنهنجي پيروڪارن کي عدم تشدد، صداقت، چوريءَ کان روڪڻ ۽ رهبانيت جي تعليم ڏني.
مهاوير ڇهن ورهين تائين هڪ ڀڪشو ”گوسالا“ سان گڏ رهيو، پر گوسالي کي جڏهن ڪجهه روحانيت حاصل ٿي ته هن جدا ٿي نئين عقيدي جو بنياد وڌو ۽ ان جي اشاعت شروع ڪئي. ان نئين عقيدي جو نالو ”اجويڪا“ هو. رياضت جي تيرهين سال مهاوير هڪ غير معروف ڳوٺ جيڪو ”ڀاماگرام“ ۾ اجوپالڪا درياءَ جي ڪناري آباد هو، ۾ رهڻ لڳو. 42 ورهين جي عمر ۾ کيس اها حقيقي معرفت ۽ گيان حاصل ٿيو، جنهن کي ”ڪيول“ چون ٿا. هاڻي مهاوير هڪ نئين مذهب ”نرگرنٿين“ جو رهنما بڻجي ويو. ان مذهب کي بعد ۾ جين مت جو نالو ڏنو ويو. ان جي پوئلڳن کي جيني (فاتح) چيو ويو. جين جي لفظي معنيٰ فاتح آهي يعني سفلي خواهشن تي قابو ۽ فتح حاصل ڪرڻ وارو. ان لفظ تان ئي جين مت تي اهو نالو پيو. مهاوير 72 ورهين جي عمر ۾ ڏکڻ بهار جي ”پاوا“ علائقي ۾ 486 ق-م ۾ وفات ڪئي.
مهاوير ٽيهن ورهين تائين پنهنجي عقيدي جو پرچار ڪيو. ان سلسلي ۾ انگا، ديها ۽ مگڌ جو سفر ڪيو. مگڌ جي مشهور حڪمران بمبسار ۽ ان جي پٽ اجاتا استرو سان ڪيترائي دفعا ملاقات ڪئي. ٻڌ ۽ جين روايتون انهن ٻنهي حڪمرانن کي پنهنجي پوئلڳن ۾ شامل ڪن ٿيون.
[b]تعليم [/b]
جنهن دور ۾ مهاوير پيدا ٿيو، ان دور ۾ سڀ کان وڏو مسئلو نرواڻ حاصل ڪرڻ هو. مهاوير نرواڻ حاصل ڪرڻ جا ٻه طريقا ٻڌايا آهن: هڪ نيڪالي ۽ ٻيو قبوليت.
نيڪالي ڏيڻ وارو طريقو اهو هو ته انسان پنهنجي دل مان هر قسم جون خواهشون ڪڍي ڇڏي ڇو ته خواهشون ئي ڏک ۽ تڪليف جو سبب هونديون آهن. جڏهن خواهشون پوريون نه ٿينديون آهن ته تمام گهڻو ڏک ٿيندو آهي. جڏهن خواهشون ئي نه هونديون ته روح ۾ صرف مسرت هوندي، اها دلي مسرت ۽ راحت ئي نرواڻ آهي.
قبوليت وارو طريقو هي آهي ته انسان جا عقيدا، علم ۽ عمل صحيح هجن، انهن کي ٽي رتن چيو ويندو آهي. اعمالن جو صحيح هجڻ پنجن ڳالهين تي آهي.
1 . اهمسه (Ahimsa) يا آزادي: ڪنهن ساهواري کي تڪليف نه ڏني وڃي، جهڙي نموني انسان جو پنهنجو وجود محترم ۽ عزيز هوندو آهي، اهڙي نموني ٻين کي به ائين سمجهڻ گهرجي.
2 . ستيام (Satyam) يا سچائي: هميشه سچائي کي پنهنجو شعار بڻايو ۽ ٻين جي شين کي ناجائز طريقي سان حاصل ڪرڻ کان پرهيز ڪجي.
3 . استيام (Asteyam) يا چوريءَ کان بچڻ: حلال روزي ڪمائي وڃي ۽ ٻين جي مال کي ناجائز طريقي سان حاصل ڪرڻ کان پاسو ڪيو وڃي.
4 . برهم چاريام (Brahama Charyam) يعني عفت: پاڪدامني جي زندگي گذاري وڃي.
5 . اپري گرهيه (Apri Graha) يعني مادي لذت: پنجن حواسن ٻڌڻ، ڏسڻ، سنگهڻ، ڳالهائڻ ۽ چکڻ تي مڪمل ڪنٽرول هئڻ گهرجي ڇو ته اهي ئي حواس انسان کي مادي لذتن جي گمراهيءَ ۾ وجهي ڇڏيندا آهن.
جين مت ۾ عدم تشدد جون حدون تمام وسيع آهن، ان سان سمورن ساهوارن ايتري قدر جو جيتن جڻين کي ايذاءُ پهچائڻ کان به منع ڪيئ وئي آهي.
مهاوير ٻارهن ورهين کان وڌيڪ عرصو سڄي گنگا ماٿريءَ ۾ ساڌن ۽ سنياسين وانگر بک ۽ اڃ تي، تپسيا ڪندي، جانورن جو تشدد برداشت ڪندو رهيو. ان ڪري ئي هو ڪامل معرفت حاصل ڪرڻ کانپوءِ چوويهون تير ٿنڪر بڻجي ويو، هي ان سلسلي جو آخري عظيم فاتح هو.
چوٿين صدي ق- م جي آخر ۾ ڏکڻ بهار ۾ ڏڪار پيو، جنهن جي ڪري جينين جو وڏو تعداد ميسور ۽ ان جي ويجهڙائيءَ وارن علائقن ۾ وڃي رهيو. جيڪي ماڻهو پاٽلي پتر (پٽنا) ۾ رهجي ويا انهن هڪ ڪائونسل قائم ڪئي ته جيئن مقدس ڪتابن کي نئين سر ترتيب ڏنو وڃي. ان ڪائونسل ”ٻارهن انگس“ نالي ڪتاب مرتب ڪيا. پنجين يا ڇهين صدي ق-م ۾ ”دليهائي“ گجرات ۾ ٻي ڪائونسل قائم ٿي جنهن جين مت جي مکيه اصولن کي گڏ ڪري مکيه ڪتابي شڪل ڏني، انهن ۾ ”انگس“ هڪ مڪمل صحيفو آهي.
چندر گپت موريا جي دور ۾ جين مت ٻن فرقن ۾ ورهائجي ويو. هڪ فرقي کي سويتامبر چيو ويو، جيڪي سفيد ڪپڙا پائيندا هئا. ٻئي فرقي جو نالو گمبر يا ويگامبر هو، اهي اگهاڙا رهندا هئا پر اسلامي حڪومت انهن کي مجبور ڪيو ته هو ڪپڙا پائين.
مهاوير جو سڄو فلسفو نفس کي سنوارڻ، خواهشون ترڪ ڪرڻ ۽ رهبانيت تي ٻڌل آهي. ان سلسلي ۾ ڪنهن معبد جي ضرورت نه هئي، پر بعد ۾ جڏهن عبادتخانا جوڙيا ويا، انهن ۾ تيرٿنڪرن جا مجسما رکيا ويا. ڪجهه مورتيون ويٺل ۽ ڪجهه مورتيون بيٺل هيون. شروع ۾ انهن مجسمن جي نه ته پرستش ڪئي ويندي هئي ۽ نه انهن کي مقدس سمجهيو ويندو هو پر وقت گذرڻ سان گڏ انهن جي پرستش به شروع ٿي وئي. سويتامبر ۾ هڪ فرقو ”ڍونڍيا“ آهي جيڪو بت پرستي نه ڪندو آهي.
جين مت صرف هندستان ۾ رهيو، ان جو زور مگڌ ۾ هو، پر جڏهن موريا خاندان جي وقت ۾ ان کي زوال آيو ته اُن اجين ۽ مٿرا ۾ وري زور پڪڙيو. هاڻي گجرات ان جو مرڪز آهي. گجرات جي ابوجبل تي ان جا عاليشان مندر آهن ۽ انهن مندرن جو شمار هندستان جي ستن عجوبن ۾ ٿئي ٿو.
ان جي مڃڻ وارن جا ٻه قسم آهن: هڪ سرواڪ آهن جيڪي گهريلو زندگي گذاريندا آهن ۽ ٻيا شرامن جيڪي رهبانيت جي زندگي گذاريندا آهن.
جين مت جو ڪائنات بابت نظريو ٻن سطحن تي ٻڌل آهي. هڪ بيجان ۽ ٻي زنده. پهرين درجي ۾ ايٽمن سان گڏوگڏ حرڪت، سڪون، زمان ۽ مڪان جهڙا طبعياتي اصول شامل آهن. حيات جو درجو زندگيءَ جي سڀني عنصرن حيوانن توڙي نباتات ۾ سمايل آهي. زندگيءَ جي هر قوت ۾ توانائي، شعور ۽ مسرت شامل آهي ۽ اها ڪائنات ۾ هر هر جنم وٺي ٿي. هيٺين سطح تي زندگي دوزخي حلقن يعني پاتال ۾ رهي ٿي. وچئين سطح تي اهي جيو عنصر حيوانات ۽ نباتات جي شڪل ۾ رهندا آهن، مٿئين درجي تي ديوتائن جي شڪل اختيار ڪندا آهن. صرف وچئين درجي ۾ بطور انسان ئي ”ڪيول“ (ڪامل معرفت) تائين پهچي سگهن ٿا.
”ڪرتگ سوتر“ ۾ زندگيءَ جي عظمت جي اصولن کانپوءِ جين مت ٻڌايو آهي ته زندگيءَ جون انتهائي ساديون صورتون ”نگوڙ“ آهن جيڪي خوردبينيءَ جي نامياتي جسمن جهڙيون آهن. سڀني جڳهن ۽ گوشت ۾ رهنديون آهن ۽ انهن جي مٿان پاڻي، هوا ۽ باهه جا جسم آهن. زندگيءَ جي بلند ترين درجيبندي جانورن ۽ ٻوٽن ۾ ملي ٿي. خوردبينيءَ جي جسمن ۽ عنصري جسمن سميت زندگيءَ جون سڀ صورتون لمس جون مالڪ آهن. زندگيءَ جي حالت کي ڇڏي مٽيءَ جي ڍير کان وٺي آسماني مخلوق تائين هر شيءِ زندگيءَ جي چڪر ۾ ان وقت تائين هر هر جنم وٺي ٿي جيستائين اها انساني زندگيءَ ۾ جنم وٺي ”ڪرم“ جي ذريعي نجات جي جستجو شروع نه ڪري.
[b]ڪرم جو نظريو
[/b] جين مت جو ڪرم وارو نظريو بلڪل انوکو، ٻڌ مت ۽ هندو مت جي ڪرم واري نظرئي کان نئون سنئون آهي يعني ڪرم ائٽمن تي ٻڌل هڪ مادي، لڳلڳدار رنگين مواد آهي جيڪو زندگيءَ جي قوت سان واڳيل آهي ۽ مڪتيءَ جي دنيا (سڌ لوڪ) ۾ وڃڻ کان روڪي ٿو. جبري اعمال جي ذريعي ڪرم زندگيءَ ڏانهن ڇڪجي ٿو ۽ سڀ کان وڌيڪ مخلوق ان ڪاري مادي جي بادلن ۾ ڍڪيل چئي وڃي ٿي. نيرو، سرمئي، نارنگي ۽ پيلي ڪرم واري مخلوق اهڙي نموني درجي به درجي گهٽ يا جبري تشدد واري آهي، جڏهن ته عدم تشدد واري ماڻهوءَ کي سفيد ڪرم وارو سمجهيو ويندو آهي. جينين جي ڪرم کي وڌيڪ 148 مختلف صورتن ۾ مرتب ڪيو آهي، جن کي پراڪرتي چيو ويندو آهي. 180 شروعاتي درجن ۾ گروهه بند اهي صورتون غير نقصانڪار کان وٺي نقصانڪار قسمن تائين آهن.
معروف جين مت ۾ نجات جو رستو چوڏهن مرحلن يا ”گن اسٿان“ تي ٻڌل آهي. پهرين مرحلي ۾ انسان لا علميءَ ۾ گهريل هوندو آهي. چوٿين مرحلي ۾ کيس نجات جي جهلڪ نظر ايندي آهي ۽ ڪرم جون گهڻيون زنجيرون ٽٽي پونديون آهن. بعد ۾ هو ڏاڪي به ڏاڪي اهي پنج بنيادي عزم (اهنسا، صداقت، چوري نه ڪرڻ، جنسي نفس ڪشي ۽ عدم ملڪيت) ڪري ٿو ۽ جذبن تي ڪنٽرول حاصل ڪري ٿو.
موت کان گهڙي کن پهريان آخري مرحلو باقي سڀني ڪرمن کان ڇوٽڪاري جي علامت آهي. سڀ جيني سبزي خور آهن. گهر جو وهنوار هلائڻ وارا جيني روايتي طور اهڙا ڌنڌا اختيار ڪندا آهن، جن ۾ تشدد نه هجي، اهي بنيادي طور واپار، فن ۽ اشاعت سان لاڳاپيل هوندا آهن. گهڻا جيني خاص عرصي تائين روزا رکندا آهن ۽ ڪن موقعن تي چهرن تي نقاب پائيندا آهن جيئن ساهه جي ذريعي جراثيم اندر نه وڃن.
خانقاهي جيني وڌيڪ سخت زندگي گذاريندا آهن، هو ڪنهن هڪ جاءِ تي هڪ ٻه ڏينهن مس ٽِڪندا آهن. صرف اهو ئي کاڌو کائيندا آهن جيڪو کين ڏنو وڃي سويتامبر فرقي وارا گهٽ کان گهٽ ذاتي شيون پاڻ وٽ رکندا آهن. ڪي ڀڪشو ته ڪپڙا به ساڻ ڪونه کڻن. ٻنهي سلسلن جا ڀڪشو ۽ ڀڪشويون پنهنجي اڳيان رستي تي ٻهاري ڏيندا هلندا آهن ته جيئن جيتن جڻين جي مٿان پير نه اچي وڃي.
ڪيترا ئي هزار جيني آمريڪا ۽ يورپ ۾ وڃي آباد ٿيا آهن. جديد جيني پنهنجي زندگين کي مهاوير جي عدم تشدد جي تعليم مطابق بڻائيندا آهن. هنن کي ايٽمي هٿيارن خلاف، سبزي خوريءَ جي استدلال ۽ سائنسي تجربي گاهن ۾ استعمال ٿيڻ وارو جانورن کي آزاد ڪرائڻ جي مهمن ۾ شامل ڪيو ويو هو.
جين مت اهڙن خدائن کي نه مڃيندو آهي جن کي ڪائنات جوڙڻ وارو (خالق) ۽ روح جي اعمالن جو نتيجو ڏيڻ وارو مڃيو وڃي. اهڙو خدا (ايشور) ته دنيا جو پابند ٿي ويندو جڏهن ته هو آزاد آهي ايشور جي خواهش سان ڪجهه نٿو ٿئي پر جيڪو ڪجهه ٿئي ٿو اهو عمل (ڪرم) سان ملي ٿو. روح پنهنجي اعمالن کي اهڙي نموني ڀوڳي ٿو جيئن هو نشي واري شيءِ پيئڻ سان نشي ۾ اچي ويندو آهي. ان ۾ ايشور جو ڪو به دخل نه هوندو آهي.
جيني مادي ۽ روح کي ابدي مڃين ٿا، جيڪو روح نجات حاصل ڪندو آهي اهو پيدائش ۽ موت جي چڪر ۾ نه ايندو آهي. ڪرمن کان نجات حاصل ڪرڻ جو نالو ئي مڪتي آهي، جيڪو مڪتي حاصل ڪندو، اهو پرميشور ٿي ويندو آهي، چوويهن تيرٿنڪرن نجات حاصل ڪئي ۽ اهي پرميشور بڻجي ويا. هن دنيا ۾ هڪ پرميشور نه آهي، جيترا مڪتي حاصل ڪندا آهن، اهي پرميشور بڻجي ويندا آهن. (اصل ۾ پرميشور خدا نه آهي پر خدا نما آهي، جنهن کي غلطيءَ ۾ خدا چيو ويندو آهي).