زرتشت

قديم آرين جڏهن وچ ايشيا مان هجرت ڪئي ته انهن جو هڪ حصو ايران ۽ ٻيو حصو هندستان ۾ اچي آباد ٿيو. ٻنهي ملڪن جي موسمن ۽ آبهوا سندن گڏيل عقيدن ۽ رسمن ۾ اختلاف پيدا ڪيو، ان ڪري ايران جي آرين کي هندستان جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ محنت ۽ مشقت ڪرڻي پئي.
آرين جو مذهب فطرت پرستي هو. قديم زماني کان ئي ايران ۾ آسمان، سج، باهه ۽ زمين وغيره جي پرستش ٿيندي هئي. مظهر پرستيءَ سان گڏ اهي نيڪوڪار وڏڙن جي روحن جي به پوڄا ڪندا هئا. مذهبي پيشوائن جي ٽولي جو ايراني ذهن تي مڪمل قبضو هو ۽ جادو وغيره جي ذريعي اهي ديوتائن جي ويجهو هجڻ جي دعويٰ ڪندا هئا.
مجوسي مذهب جو مرڪز وچ ايشيا جو علائقو ميديا هو. اهو مذهب ثنويت جو حامل هو، خير جو خدا الڳ ۽شر جو خدا الڳ هو. ان سان گڏ مٿرا نالي ديوتا جي به پرستش ٿيندي هئي.
عام طور سمجهيو ويندو آهي ته زرتشت ستين يا اٺين صدي ق -م ۾ پيدا ٿيو. ان وقت ميديا تي اڃان خاندان اقتدار تي نه ويٺو هو.
زرتشت پنهنجي دور جي مذهبي علمن کان واقف هو. ڌنڌي جي لحاظ کان زراعت ۽ مال پالنا سان لاڳاپيل هو. زرتشت تي سڀ کان بهتر کوجنا تهران يونيورسٽيءَ جي ڊاڪٽر محمد معين ڪئي آهي جنهن مطابق زرتشت 1100 ق -م ۾ اوڀر ايران ۾ پيدا ٿيو، اهو علائقو اڄ ڪلهه افغانستان ۾ شامل آهي.
زرتشت جي دور ۾ ايران جا ماڻهو رهزني۽ رتوڇاڻ ڪندا ۽ رلندا وتندا هئا. کوجنا مطابق قديم آريا پنهنجي اباڻي وطن کان توحيد پرست هئا. سندن خيال ۾ ڪائنات، ان جي هر مظهر ۽ خود انسان کي پيدا ڪرڻ وارو مطلق خدا آهي. ان توحيدي مذهب جو نالو مزديسنا هو. مزد خدا کي چيو ويندو هو، پر وقت گذرڻ سان توحيد جي جاءِ شرڪ والاري ورتي. ان دور ۾ زرتشت پيدا ٿيو ۽ هن زندگيءَ جي مشرڪاڻي وهنوار جي مخالفت ڪئي. قوم جي هڪ ننڍڙي حصي توحيد قبول ڪئي پر اڪثريت پنهنجي مشرڪانه عقيدن ۽ رسمن تي قائم هئي.
زرتشت ان مشرڪ گروهه جي سخت مخالفت ڪئي. زرتشت آريه قوم جي خدائن ۽ ديوتائن جي مخالفت شروع ڪئي. ”ديو“ جو لفظ ديوتائن لاءِ استعمال ٿيندو هو. زرتشت اِن لفظ تي اهڙو حملو ڪيو جو اوستا ۾ اهو ”ديو“ خدا بدران شيطان جي معنيٰ ۾ اچي ويو.
هڪ دفعي زرتشت جي پيءُ هڪ مجلس ۾ پنهنجي وقت جي وڏي جادوگر کي دعوت ڏني، ڇو ته ان دور ۾ شرڪ کان علاوه جادو ۽ نجومين جو به وڏو زور هو. هن جادوگر کي پنهنجا ڪمال ڏيکارڻ لاءِ چيو. جڏهن زرتشت کي پتو پيو ته هن سخت احتجاج ڪيو ۽ التجا ڪئي ته غلط رستو ڇڏي واحد خدا جي پرستش ڪئي وڃي، ڇو ته اهو ئي انسانن جو رب، حاجت روا ۽ حقيقي محافظ آهي. جادوگر زرتشت کي پنهنجي جادوءَ جي طاقت سان ڊيڄارڻ چاهيو پر زرتشت چيو ته تنهنجو ڪوڙ منهنجو ڪجهه نٿو بگاڙي سگهي. مون وٽ هڪ دليل آهي جنهن سان مان ماڻهن کي پنهنجي سچائيءَ جي يقين ڏياريندو آهيان.

[b]زرتشت جو حق جي ڳولا جو سفر
[/b] ان عظيم الشان قوت ارادي ۽ يقين محڪم جي باوجود زرتشت پنهنجي مهم ۾ گهڻو ڪامياب نه رهيو. هن جي دل پنهنجي زماني جي گمراهين کان پريشان هئي ۽ کيس وڌيڪ عين اليقين جي ضرورت هئي. هو به حضرت موسيٰ وانگر ديدار جو طالب هو ۽ هن کي نج حقيقت جي مشاهدي جي تڙپ هئي. هن جي قوم صراط مستقيم کان ڀٽڪي وئي هئي، جنهن کي صحيح رستي تي آڻڻ لاءِ خدا جي تجليءَ جي ضرورت هئي. اهڙي نموني ڪشمڪش جي حالت ۾ هن پاڻ رهنمائي حاصل ڪرڻ لاءِ عارضي طور جبلن ۽ صحرائن جي تنهائيءَ ۾ پناهه ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي. گوتم ٻڌ وانگر هن ڪيترن ئي ورهين تائين هوا سان ڳالهيون ڪيون ۽ ڪائنات جي خالق جو رستو ڳولڻ چاهيو، هن خدا کي مخاطب ٿي چيو:
”اي اهورا مزدا! آءٌ توکان سوال ڪريان ٿو، مونکي ان باري ۾صحيح صحيح ٻڌاءِ ته اشا (شريعت يا قانون) سڀ کان پهريون ڪنهن قائم ڪيو؟ ڪنهن انهن ستارن ۽ سج کي پنهنجي رستي تي قائم ڪيو؟ ڪنهن جي حڪم تي ڪڏهن چنڊ گهٽجندو آهي ۽ ڪڏهن وڌندو آهي؟ اي حڪيم خدا، آءٌ اهو سڀ ڪجهه ۽ ان کان علاوه گهڻين ڳالهين جي آگاهي چاهيان ٿو.“
” اي اهورا مزدا، آءٌ توکان سوال ڪريان ٿو، مونکي ان باري ۾ صحيح صحيح ٻڌاءِ ته اهو ڪير آهي جنهن اها ڪارائتي روشني ۽ اونداهي پيدا ڪئي؟ ڪنهن انسانن لاءِ ننڊ ۽ جاڳ پيدا ڪئي؟ اهو ڪير آهي جنهن صبح، منجهند ۽ رات کي هلائڻ شروع ڪيو ۽ جيڪو انسان کي سندس ديني فرضن ڏانهن ڌيان ڏياري ٿو؟
”اي اهورا مزدا، آءٌ توکان سوال ڪريان ٿو ته مونکي ان باري ۾ صحيح صحيح ٻڌاءِ ته اهو ڪير آهي جنهن زمين اسان جي پيرن هيٺان وڇائي ۽ آسمان کي ڪنهن سهاري کانسواءِ اسان جي مٿان بنائي بيهاريو؟ ڪنهن پاڻي ۽ ٻوٽا پيدا ڪيا؟ ڪير آهي جنهن هوا ۽ بادلن کي هلڻ سيکاريو؟“
آخر ۾ ڪائنات جي خالق جي تجليءَ جو جذبو وڌيو ته هڪ ڏينهن پاڪ نفس (فرشتو) ظاهر ٿيو جنهن سندس مراد کي پورو ڪرڻ جو وعدو ڪيو. زرتشت نامي مطابق فرشتي کانئس سندس ارادو معلوم ڪيو. زرتشت جواب ڏنو، مان اهورا مزدا جي رضا جو طلبگار آهيان. هن دنيا ۽ هُن دنيا ۾ سندس ئي حڪم هلي ٿو، مان صرف سچائيءَ جو خواهشمند آهيان. مان پنهنجي دل مان هر قسم جي خواهشن ۽ پست جذبن کي ڪڍي ڇڏيو آهي. مان سندس حڪم جي انتظار ۾ آهيان.
اهو ٻڌندي ئي پاڪ نفس کيس همت ڏياري ۽ اک ڇنڀ ۾ سندس روح هن دنيا کي عبور ڪندي حريم پاڪ ۾ پهچي ويو ۽ ٻنهي جي وچ ۾ صرف 4 4 وکن جو فاصلو رهجي ويو. زرتشت ڪائنات جي تخليق جو مقصد ۽ خير و شر جي ڪشمڪش جي حقيقت جي باري ۾ سوال ڪيو. زرتشت کي بهشت ۽ دوزخ جي حقيقت جو مشاهدو به ڪرايو ويو.
ان تجليءَ سان روشن ٿي زرتشت پڪاريو، ”اي اهورا مزدا، مون تخليق جي شروع کان ئي توکي خدا جي حيثيت سان سڃاتو هو. اهو تون ئي آهين جنهن جي بخشش ۽ رحمت سان سڀني انسانن کي قيامت جي ڏينهن عملن ۽ سوچن جو بدلو ملندو. نيڪي جي بدلي نيڪي ۽ بديءَ جي بدلي بدي.“ ان تجليءَ کانپوءِ کيس سڪون نصيب ٿيو ۽ سڀ شڪ شبها ختم ٿي ويا ۽ هو پنهنجي قوم جي رهنمائي جي لائق بڻجي ويو. زندگيءَ جا سڀ سوال ۽ ڏکائيون حل ٿي ويون. هاڻي هن تنهائيءَ جي زندگي ترڪ ڪئي ۽ اُن مقدس فرض جي ادائيگيءَ لاءِ وک وڌايائين جيڪو سندس حوالي ڪيو ويو هو. ان دوران خبيث روح زرتشت تي حملو ڪيو، کيس هر قسم جون دنياوي آسائشون ڏيکاريائين پر زرتشت هن جون سڀ آڇون ٺڪرائي ڇڏيون ۽ چيو ته مان خداءِ واحد ۽ حڪيم جي عبادت جو دين ڪڏهن به ترڪ نه ڪندس، پوءِ ان لاءِ منهنجي جان ئي ڇونه هلي وڃي.

[b]تبليغ ۾ ناڪامي
[/b] پر سالن جي تبليغ جو ڪوبه اثر نه ٿيو. جڏهن هن بتن جي پرستش ۽ ديوتائن جي پوڄا، جادوگري ۽ نجوم جي خلاف آواز اٿاريو ته مٿس چٿرون ڪيون ويون، سندس توهين ڪئي وئي، کيس هر قسم جي ظلم ۽ ستم جو نشانو بڻايو ويو. ماڻهن هن جي ثابت قدمي کي ڏسي عظيم جادوگر جو لقب ڏنو، پر هن جي روحاني عظمت ۽ اخلاقي برتريءَ جا قائل نه ٿي سگهيا. هو سمجهي ئي نه پيا سگهن ته هڪ انسان جيڪو هنن وانگر کائي پيئي ٿو، گهمي ڦري ٿو، اهو ڪهڙي طرح هڪ اخلاقي پيغام پهچائيندڙ خداءِ برتر جو بندو، هڪ اعليٰ ۽ برتر زندگيءَ جو نمائندو ٿي سگهي ٿو.
ايراني قوم خانه بدوشن واري زندگي گذاريندي هئي، جنهن ۾ نه ڪو نظام ۽ نه وري ڪا اخلاقيات هئي. اها صرف ڦرمار، قتل ۽ ڌاڙا هڻڻ ڄاڻندي هئي. ايراني قوم زرتشت کي ايتريون اذيتون ڏنيون جو هو همت هاري ويٺو. هن رڙيون ڪيون ۽ ٻاڏائيندي خدا کي چيو، ”آءٌ ڪهڙي ملڪ وڃان، ڪهڙي طرف وڃان. عزيزن، ساٿين ۽ اميرن منهنجي ڳالهه تي ڌيان نه ڏنو. اي اهورا مزدا، مان تنهنجي رضا کي ڪيئن پورو ڪريان. اي اهورا مزدا، آءٌ ڄاڻان ٿو ته سبب ڇا آهي، ڏک ۽ تڪليف ۾ توکان ئي پناهه گهران ٿو. تنهنجي مدد جو طالب آهيان. پاڪ ماڻهن جي مونکي گهڻائي عطا ڪر. آخر ۾ خدا جي طرفان هن کي حڪم ٿيو ته گشتاسپ بادشاهه جي درٻار ۾ وڃي ان جي آڏو حقيقتون بيان ڪر. گشتاسپ وٽ نور ۽ تجلي پسندين. کيس ڪتاب ٻڌاءِ ۽ خالص دين جي دعوت ڏي. جيڪو ڪجهه منهنجي طرفان توکي علم حاصل ٿيو آهي، اهو سڀ گشتاسپ جي آڏو رک، ڪابه ڳالهه نه لڪاءِ. وزيرن جي سامهون اهو علم پيش ڪر ته جيئن اهي اهرمن کي ڇڏين.“ (زرتشت نامه)

[b]بلخ ۾ بادشاهه گشتاسپ کي دعوت
[/b] زرتشت ان کانپوءِ بلخ ڏانهن روانو ٿي ويو ۽ وڏي مشڪل سان بادشاهه جي گاديءَ واري شهر پهتو. دين حق جي دشمنن ڪوشش ڪئي ته هن جو آواز بادشاهه تائين نه پهچي سگهي، اهڙي نموني ڪيترن ئي ڏينهن کانپوءِ هڪ ڏينهن بادشاهه هن کي گهرائي ورتو. زرتشت اهورا مزدا جي اطاعت دعوت ڏني ۽ چيو ته مان خدا جي طرفان موڪليو ويو آهيان.
بادشاهه سندس ڳالهين کان گهڻو متاثر ٿيو، پر ان جي درٻار جا پروهت، ڪاهن ۽ جادوگر ايترو جلد پنهنجي ابن ڏاڏن جي دين کي ڇڏڻ لاءِ تيار نه هئا. انهن زرتشت کي مناظري جي دعوت ڏني. اهو بحث ٽن ڏينهن تائين جاري رهيو. آخرڪار زرتشت جي سادي تعليم کي انهن نظرين تي فتح حاصل ٿي ۽ درٻارين کي مڪمل شڪست جو منهن ڏسڻو پيو.
خفيه سازش ڪئي ۽ زرتشت کي جيل ۾ وجهرايو. بادشاهه جي حالت اِها هئي ته هن ڏک ۽ ڳڻتيءَ ۾ کاڌو ڇڏي ڏنو. ان حالت ۾ قيدخاني جي نگران حاضر ٿي چيو ته زرتشت کي آزاد ڪري کانئس مدد حاصل ڪئي وڃي، شايد هو اها مصيبت ٽارڻ ۾ ڪامياب نٿي وڃي. زرتشت کي آزاد ڪيو ويو ۽ مسئلو به حل ٿي ويو. بادشاهه اهورا مزدا تي ايمان آندو، ان سان گڏ سندس ملڪه به ايمان آندو. هاڻي زرتشت جو دين سلطنت جي پاڇي ۾ ڦهلجڻ لڳو. پنجاهه ورهين تائين زرتشت دين جي تبليغ ڪئي، نيٺ هو پنهنجي ملڪ ۽ دين لاءِ قربان ٿي ويو.

[b]زرتشت جو دين
[/b] زرتشت جي دين جون ٻه خاصيتون قابل ذڪر آهن. پهرين خوبي اها ته اِهو ماڻهن کي هر هر چوي ٿو ته زندگيءَ جي مسئلن ۽ ڪائنات جي مظهرن جو مطالعو ڪرڻ لاءِ عقل ۽ هوش کان ڪم وٺو. هو چوي ”اي عظيم قوم جا فرزندو! عقل ۽ هوش سان منهنجي ڳالهه ٻڌو ۽ منهنجو مشورو قبول ڪريو.“ (لينائي 20) وري چوي ٿو ته ”هن بهترين دين جي آبرو هيءَ آهي ته هر مرد ۽ عورت کي گهرجي ته هو ڀلائي ڏانهن تيزيءَ سان اچي.“ اهڙين ڏاهپ ڀرين ڳالهين جي اثر جو نتيجو ئي آهي ته اوستا جي مختلف ڪتابن ۾ڪيترن هنڌن تي ٻين مذهبن جي بزرگن ۽ پوئلڳن جي تعريف ملي ٿي. دين زرتشت ۾ آهي ته ”اسان انهن پرهيزگار ۽ نيڪ مردن ۽ عورتن جي تعريف ڪيون ٿا، پوءِ اهي ڪهڙي به ملڪ ۾ پيدا ٿيا هجن، جيڪي ماضيءَ ۾ هئا، هاڻي آهن مستقبل ۾ پيدا ٿيندا، جيڪي هڪ دين حق جا پوئلڳ آهن.“

[b]ٻي خاصيت
[/b] دين زرتشت جي ٻي خاصيت گهڻن خدائن ۽ شرڪ جي خلاف زرتشت جو اعلان جنگ آهي. هو ڪنهن به حالت ۾ واحد خدا جي عبوديت جي معاملي ۾ سمجهوتو ڪرڻ جي لاءِ تيار نه آهي. هن توحيد جو اهو نعرو اهڙي دور ۾ بلند ڪيو، جڏهن چئني پاسي هزارين ديوتائن جي پرستش ٿي رهي هئي. ڪائنات جو هر مظهر خدا جي شڪل اختيار ڪري ويو هو. زرتشت انهن سڀني بندگين کان انسان کي آزاد ڪرايو ۽ خدا آڏو آڻي انسان جي ذهن ۽ دل کي زمين تان کڻي اخلاق جي معراج تائين پهچايو. لينائي جي ٻارهين باب ۾ هڪ زرتشي توحيد جو ذڪر هيئن ڪري ٿو:
”آءٌ هن دين ۾ ان ڪري شامل ٿيو آهيان ته جيئن ديوتائن يعني باطل معبودن عبوديت کي هميشه جي لاءِ ختم ڪري ڇڏيان. آءٌ زرتشت جي تعليم جي مطابق مزدا (عالمِ ڪل) تي ايمان جو اقرار ڪريان ٿو. مان اهورا جي نازل ڪيل شريعت جو پيروڪار آهيان. هيءَ سڄي ڪائنات، ان حڪيم، ڪليم، خبير ۽ ڏاهي اهورامزدا جي تخليق آهي. آءٌ سڀني باطل خدائن، شر ۽ بديءَ جي مجسمن، ابليس ۽ ان جي شيطاني گروهه کان پناهه ٿو گُهران. آءٌ جادو ۽ هر قسم جي ڪاري علم کي مردود قرار ڏيان ٿو، آءٌ پنهنجي خيالن، لفظن ۽ اعمال کان باطل خدائن ۽ انهن جي مڃڻ وارن جي طاقت کي رد ڪريان ٿو. اهورا مزدا زرتشت کي تعليم ڏني ۽ زرتشت پڻ اهورا مزدا سان اهو ئي واعدو ڪيو هو ته هو گهڻن خدائن، شرڪ ۽ باطل خدائن کان پناهه ۾ رهندو.“

[b]ٻه غلط فهميون
[/b] اڳتي هلي زرتشت جي دين جي باري ۾ ٻه وڏيون غلط فهميون پيدا ٿي ويون، هڪ آتش پرستي ۽ ٻيو ثنويت جو عقيدو، اهو سڄو معاملو اڻڄائي ۽ مجوسين جي پوءِ وارن گاڏڙ خيالن سبب پيدا ٿيو. جيئن ذڪر ٿي چڪو آهي ته زرتشت خداءِ واحد جي عبوديت جو اعلان ڪيو. لفظ اهورا قديم زماني کان آريا خدا جي لاءِ استعمال ڪندا پئي آيا، اهڙي طرح رگ ويد ۾ ان لاءِ لفظ ”اشوره“ ملي ٿو. اهڙي طرح مزدا جو لفظ به استعمال ٿيندو هو، جنهن جي موجوده فارسي شڪل ايزد اڄ به مروج آهي.
زرتشت انهن ٻنهي لفظن کي ملائي اهورا مزدا بڻايو، جنهن جي معنيٰ آهي حڪمت وارو ۽ ڏاهو، ڪائنات جو خالق ۽ پالڻهار. اهورامزدا ڪائنات ۾ جاري و ساري هجڻ جي باوجود ان کان مٿانهون آهي، ان ڪري وحدت الوجودي تصور جهڙو به نه آهي. هو خالق اعليٰ، عين قوت ۽ ڏاهپ آهي. هو خير ۽ تقويٰ جو سرچشمو ۽ نيڪيءَ جو مرڪز آهي. ”ونديداد فراگرد“ جي شروع ۾ اهورا جون وصفون هيئن بيان ڪيون ويون آهن: خداءِ دانا، مينوءِ پاڪ تر آفريدگار جهان، هادي مقدس ۽ ڪجهه جڳهن تي ”اشامزدا اهورا“ به استعمال ٿيو آهي يعني اهو خداءِ بزرگ و برتر جيڪو شريعت پاڪ ۽ تقويٰ جو مظهر اعليٰ آهي. گاٿا ۾ زرتشت چوي ٿو ”اي اهورا مزدا! جڏهن مون پهريون دفعو تنهنجو تصور ڪيو ته هن ڪائنات جو پهريون خالق توکي ئي ڄاتم، پاڪ منش (نيڪ تصور) جو پيءُ اشا (خير ۽ تقويٰ جي شريعت جو باني) سڀني انسانن جي اعمالن جو محاسبو ڪندڙ آهي.
اي اهورا، توکي سوال ڪريان ٿو، مونکي صحيح نموني ٻڌاءِ ته ڇا اها ڳالهه جنهن جو آءٌ اعلان ڪرڻ وارو آهيان بلڪل سچ آهي؟ ڇا اشا (نيڪي) ۽ ان جا ٻڌايل ڪم انسان جي نجات جو سبب بڻجندا؟ تو هيءَ زمين ڪنهنجي لاءِ خوشين جو مرڪز بڻائي؟
اي اهورامزدا، آءٌ توکي سوال ڪريان ٿو، مونکي صحيح طرح ٻڌاءِ ته ڇا مان دروج ( بديءَ جو روح) کي اشا جي حوالي ڪري تنهنجي محبت جي ڪري هميشه لاءِ نيست و نابود ڪري سگهان ٿو.“
”هاڻي آءٌ صاف صاف اعلان ڪريان ٿو ته جيڪو ماڻهو هدايت جو طالب آهي ان کي کپي ته غور سان ٻڌي ۽ ڌيان ڏئي. جڏهن اهورامزدا جو تصور ڪيو ڇاڪاڻ ته هو ظاهر ٿي چڪو آهي، جنهن کانپوءِ اهرمن ۾ ايتري طاقت ئي نه آهي ته ماڻهن کي گهمراهه ڪري ۽ کين دوکي سان زندگي بخش راهه تان ٿيڙي سگهي.“
دينڪرت ۾ هڪ جڳهه تي هيٺين لفظن ۾ خدا جي تعريف ڪئي وئي آهي:
”هو بادشاهه آهي رعايا نه، هو پيءُ آهي پر هن جو ڪوبه اولاد نه آهي، هو سردار آهي پر هن جو ڪوبه سردار نه آهي، هو غني آهي، سُڃن آڏو صدا ڪونه ٿو هڻي. هو پنهنجي ذات ۾ پاڻ علم آهي، هن ڪنهن وٽان علم حاصل نه ڪيو آهي. هو هدايت ڪري ٿو، بخشش ۽ رحمت ڪري ٿو.“
گاٿا ۾ خداءِ بزرگ و برتر جون مجموعي طور 6 صفتون پيش ڪيون ويون آهن: 1 . وهومن (پاڪ نفس) 2 . اشا وشته (تقويٰ جو قانون) 3 . خشزر وائيري (ڪامل قدرت) 4 . ارميئتي (پاڪ عقل) 5 . هورو تات (ڪمال) 6 . امرتات (ابديت).
گاٿا مطابق انهن مان هر هڪ اهورامزدا جي هڪ صفت جو مظهر آهي ۽ هن ڪائنات جي ڪنهن نه ڪنهن حصي جي پاسباني ۽حفاظت سندن حوالي آهي. پر بدقسمتيءَ سان وقت گذرڻ سان اهورامزدا سان سان گڏ اهي 6 ئي مظهر پوڄا لائق سمجهيا ويا. اهڙي نموني اهي مشرڪانه تصور جن جي پاڙ پٽڻ جي لاءِ زرتشت ايتري محنت ڪئي هئي، سندس دين ۾ داخل ٿي ويا.

[b]آتش پرستيءَ جو مسئلو
[/b] زرتشت جي نظر ۾ خدائي نور جو بهترين مثال آهي. تاريخي طور تقريبن هر مذهب ۾ خدا کي نور سان تشبيهه ڏني وئي آهي. زرتشت ان باهه کي پنهنجي عبادت گاهن ۾ قبلي طور استعمال ڪرڻ جو حڪم ڏنو هو ڇو ته سندس خيال ۾ باهه خدا جي نور جو مظهر آهي. باهه سڀني اونداهين ۽ بدبوءِ کي ختم ڪري ڇڏيندي آهي ۽ اهڙي نموني نيڪي ۽ پاڪائيءَ جو رستو هموار ڪندي آهي. زرتشت مطابق عبادت جو حقدار صرف خدا پاڪ آهي. جهڙي نموني زماني جي لاهن چاڙهن ۾ اهورامزدا جون 6 صفتون بعد ۾ پاڻ خدا بڻجي ويون ۽ اهڙي نموني باه کي به عبادت جو درجو ملي ويو.

[b]نيڪي ۽ بديءَ جي ثنويت يا دُوئيءَ جو مسئلو
[/b] زرتشت جي تعليم ۾ به نيڪي ۽ بديءَ جو مسئلو وڏي اهميت رکي ٿو. نيڪيءَ سان گڏ بَدي ۽ خير سان گڏ شر جو مسئلو سڀني مذهبن ۽ مفڪرن تسليم ڪيو آهي. منجهن جاري ڪشمڪش جتي خارجي ڪائنات ۾ نظر اچي ٿي، اتي انساني معاشري ۽ انساني نفس ۾ به نظر اچي ٿي. مذهبن ۽ فلسفن ۾ نيڪي ۽ خير جو حصول انساني زندگيءَ جو مقصد آهي پر بدي ۽ شر جي ڪري ان مقصد کي حاصل ڪرڻ ۾ وڏيون ڏکيايون پيش اچن ٿيون ۽ ان ئي ڪشمڪش سان انساني زندگيءَ جا اخلاقي قدر وجود ۾ اچن ٿا. سوال اهو آهي ته خدا نيڪي ۽ خير جو محور آهي ته بدي ۽ شر جو سرچشمو يا محور ڪهڙو آهي؟
اسلام، عيسائيت ۽ يهوديت ۾ بديءَ جو سرچشمو ابليس کي قرار ڏنو ويو آهي. سجدي ڪرڻ کان انڪار جي ڪري ان کي مردود قرار ڏنو ويو پر ابليس انسانن کي پنهنجي انتقام جو نشانو بڻايو. جيڪڏهن خدا صرف خير جو سرچشمو هجي ته پوءِ ابليس ڪٿان آيو؟ اهڙي نموني ثنويت يا دوئي پيدا ٿي ويندي آهي پر اها ثنويت عارضي آهي. ڇو ته آخر ڪار ابليس پنهنجي سڄي قوت جي باوجود خدائي اقتدار جي دائري کان ٻاهر نٿو وڃي سگهي. اهڙي نموني اها بنيادي ثنويت وحدت ۾ گم ٿي وڃي ٿي.
زرتشت وٽ اهورامزدا جا ٻه مختلف مظهر آهن. هڪ طرف سنپته مينو يعني نيڪيءَ جي قوت، ته ٻئي طرف انگره مينو يعني يا بديءَ جي قوت. گاٿا ۾ جتي به انگره مينو جو ذڪر اچي ٿو ته اهورامزدا جي مقابلي ۾ نه پر سنپته مينو جي مقابلي ۾ اچي ٿو. اهڙي طرح لينائي باب 2 ۾ آهي ته هاڻي مان ٻن گوهرن جو ذڪر ڪريان ٿو جيڪي زندگيءَ جي شروعات کان موجود آهن منجهائن گوهر پاڪ (سنپته مينو) گوهر خبيث (انگره مينو) کي چيو ته اسان جا خيال ۽ نظريا، عقل، ڳالهه ٻولهه، ڪردار، دل ۽ روح پاڻ ۾ هڪ ڪرا نه آهن. ان مان صاف پتو پوي ٿو ته اهورامزدا انهن ٻنهي قوتن کان جدا ۽ مٿاهون آهي.
اهڙي طرح لينائي باب 19 ۾ آهي ته اهورامزدا انسان جي فلاح و بهبود جي لاءِ خير ۽ شر، ڀلائي ۽ برائي ٻنهي کي پيدا ڪيو. ٻي جڳهه تي زرتشت اهورامزدا کان دعا گهري ٿو ته ”اي اهورامزدا! مونکي پنهنجو پاڻ پَساءِ!. آرمتي جي صدقي مونکي توانائي بخش، سنپته مينو جي واسطي مونکي طاقت ڏي. اشا جي آڌار مونکي نيڪ پيدائش ڏي ۽ ديومنه جي صدقي مونکي سگهه عطا ڪر!
ان نيڪ ۽ بد جي جهيڙي ۾ زندگيءَ جو نقشو جڙي ٿو. دنيا جا مختلف اخلاقي نظام ان مسئلي کي مختلف شڪلين ۾ پيش ڪن ٿا.

[b]پهريون اخلاقي نظام
[/b] هِن نظام جو بنياد ڄڻ ”بابر به عيش ڪوش که عالم دوباره نيست“ جي فلسفي تي رکيل هجي. اهو ماضي ۽ مستقبل کان بي نياز صرف عيش و عشرت تائين زندگيءَ کي محدود ڪري ٿو ڇڏي. فيلسوف ايپيڪورس ان جو نمائندو آهي. هن نظرئي تحت زندگي ۽ڪائنات ۾ڪانه ٿي به معنويت رهي، هر طرف خلا ئي خلا نظر اچي ٿو، ان جو نتيجو شديد مايوسي ۽ نيٺ خودڪشيءَ جي صورت ۾ نڪري ٿو.

[b]ٻيو اخلاقي نظام
[/b] سڀني مذهبن ۾ گهٽ ۾ گهٽ اهو تصور ملي ٿو ته روح عام تخليقي قوتن جو سرچشمو آهي ۽ جسم انهن قوتن جي اظهار جو ذريعو آهي يعني روح کي اعليٰ درجو ڏنو ويو آهي ۽ جسم کي هيٺين درجي ۾ رکيو ويندو آهي، ان ڪري جسماني خواهشن کي روح جي ماتحت رکڻ گهرجي.
جڏهن ته ڪجهه مذهبن ۾ جسم بديءَ جو سرچشمو آهي جيڪو روح جي پاڪيزگيءَ کي آلوده ڪري ٿو، ان ڪري جيترو جلدي ٿي سگهي روح کي جسم جي قيد مان نڪرڻ گهرجي. هندستان جي اڪثر اخلاقي نظامن ۾ ان فطري بديءَ جو اظهار ملي ٿو. سينٽ پال ته چيو آهي گناهه جو بدلو موت آهي پر هندستان جي مذڪوره اخلاقي نظامن ۾ گناهه زندگيءَ جو ڪارڻ آهي. انسان تناسخ يا جُوڻ مَٽٰ جي چڪر ۾ اچي، هر هر هن دنيا ۾ اچي ٿو، اهو چڪر صرف ان وقت ختم ٿي سگهي ٿو، جڏهن هو نيڪ زندگي گهارڻ شروع ڪري. ان نيڪيءَ جو نتيجو موت هوندو ۽ هو اهڙي طرح هن زندگيءَ جي مصيبتن ۽ پريشانين کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري وٺندو ڇو ته هيءَ دنيا ڏکن جو ڳڙهه آهي ۽ اهي پريشانيون ۽ ڏک انسان جي فطري خواهشن جو نتيجو آهن. اها اخلاقي سوچ اصل ۾ رهباني سوچ آهي. ترڪ دنيا ۽ خواهشن کي مارڻ ئي نجات جو ذريعو آهي. انسان جو مقصد دنيا کان سڱ ڇني خدا سان تعلق ڳنڍڻ آهي. جنهن کي تجلي حاصل ٿي اهو سوڀارو ٿيو. ڇوٽڪارو حاصل ڪيائين. انڪري اهڙا ماڻهو جبلن جي غارن ۾ وڃي عبادت ڪن ٿا.
پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڇا زندگيءَ جي انهي طريقي سان ظلم، فساد ۽ بديءَ جون قوتون ختم ٿيو وڃن؟ حقيقت ۾ اهو طريقو انفرادي زندگيءَ سان وابسته آهي ۽ فرار جي راهه اختيار ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو. قرآن ان جي مقابلي ۾ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي لاءِ مسلسل جهاد جي هدايت ڪري ٿو. اسلام صرف انفرادي عبادت ۽ پوڄا جي خلاف آهي.

[b]ٽيون اخلاقي نظام
[/b] هيءُ اخلاقي نظام صحيح معنيٰ ۾ عيسائيت ۾ نظر اچي ٿو، جنهن ۾ شر ۽ بديءَ جو مقابلو ڪرڻ بجاءِ رڳو ابدي گناهن ۽ بديءَ جي قوتن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ لاءِ صرف حضرت مسيح تي ايمان آڻڻ ئي ڪافي آهي. عيسائيت جي نظر ۾ دنيا جي بڇڙاين ۽ بديءَ جي قوتن سان مقابلو ناممڪن آهي. ان جي ڀيٽ ۾ حضرت محمدﷺ جن فرمايو آهي ته هر ماڻهوءَ جو فرض آهي ته هو بديءَ کي هٿ سان روڪي، هٿ سان نه روڪي سگهي ته زبان سان روڪي ۽ جيڪڏهن زبان سان به نه روڪي سگهي ته ان کي دل ۾ برو سمجهي. جڏهن ته عيسائيت ۾ شر ۽ بديءَ جي قوتن کي روڪڻ لاءِ حضرت مسيح تي ايمان آڻڻ ئي ڪافي آهي.

[b]چوٿون اخلاقي نظام
[/b] اهو حقيقي اخلاق آهي، اهو بدي ۽ شر جي خلاف عمل جي دعوت ڏئي ٿو بلڪه انسان جي ڀلي جو دارومدار شر جي خلاف جدوجهد کي قرار ڏئي ٿو. رهباني ۽ وحدت الوجودي نظام جي حامين ته ايستائين چيو آهي ته وجود ته صرف خير آهي، شر جو ڪو وجود ئي نه آهي. خير ۽ نيڪيءَ جو نه هجڻ ئي بدي ۽ شر آهي. ان نقطه نظر سان اخلاق ۽ روحانيت جو سڄو نظام درهم برهم ٿي وڃي ٿو. جيڪڏهن بدي بدي نه آهي ۽ اهو صرف نيڪيءَ جو عدم آهي ته پوءِ اهڙي زندگيءَ ۾ ڪنهن قسم جي اخلاقي سرگرمي ۽ ڪردار جي تعمير جي ضرورت ئي نه ٿي رهي.
زرتشت جي خيال ۾ اهو تجزيو بلڪل غلط آهي. بلڪه نيڪي ۽ خير وانگر بدي ۽ شر به مستقل وجود رکن ٿا. ڪائنات ۾ يڪ رنگي ۽ جڙاوت سان گڏ بگاڙ ۽ ٽڪراءُ به موجود آهي. اهڙي نموني معاشري ۾ به حسد ۽ بغض جو وجود رکي ٿو. صحتمند انسانيت جي تعمير خاطر اهڙن منفي قدرن خلاف مسلسل جهاد به ضروري آهي. شر ۽ بديءَ جي عالمگيريت کي ختم ڪرڻ ئي مذهب جو مقصد آهي، پر اهو انفرادي جدوجهد سان ختم نٿو ٿي سگهي. زرتشت جي خيال ۾ اهو ڪافي نه آهي ته هر انسان پنهنجي طور تي نيڪي اختيار ڪري ۽ بديءَ کان پرهيز ڪري بلڪه زرتشت توحيدي معاشري جي قيام تي زور ڏئي ٿو جنهن ۾ ٽڪراءَ وارو معاشي طبقاتي فرق ختم ڪيو ويو هجي ۽ هر ماڻهو پنهنجي محنت جي پيداوار جو پاڻ مالڪ هجي . سڀ اخلاقي برايون متضاد معاشي نظام جي موجودگيءَ سان پيدا ٿينديون آهن. ان معاشري ۾ هر ماڻهوءَ کي ظلم ۽ ناانصافي جي خلاف جدوجهد ڪرڻي پوندي آهي.
اسپونزا ۽ ٻين مفڪرن جي ان خيال جي جواب ۾ ته شر جو وجود خدا جي خير جي خلاف آهي، زرتشت جو هڪ ئي جواب آهي ته هيءَ ڪائنات اڃا نامڪمل آهي ۽ انسان جو فرض آهي ته هو ان ڪم کي پنهنجي ذمي کڻي يزدان ۽ اهرمن جي ان ڪشمڪش ۾ يزدان جو ساٿ ڏئي. نٽشي جڏهن رهباني اخلاقي نظام تي حملو ڪيو ته اهو زرتشت جي نالي تي ڪيو ڇو ته هن زرتشت جي خير ۽ شر جي نظرئي کي بهترين ٿي ڄاتو. هن خدا جي وجود جو انڪار به ان ڪري ڪيو ته اهي پنهنجي عملن جو ذميوار خدا کي قرار ڏئي پاڻ فرار حاصل ڪري ٿا وٺن. نٽشي جو مقصد ڪامل انسان پيدا ڪرڻ هو، جڏهن ته زرتشت جو مقصد هڪ صالح انسان جي تخليق آهي جنهن سان صالح معاشرو وجود ۾ اچي سگهي ٿو.
زرتشت جي تعليم ۾ موت کانپوءِ حياتيءَ جو تصور واضح آهي، پر يهودي جڏهن جلاوطنيءَ کان واپس ٿيا ته زرتشت جي دين سان سندن واسطو پيو ۽ موت کان پوءِ زندگيءَ جو تصور اتان ئي ورتائون. زرتشت جو موت کانپوءِ زندگي جو تصور، عيسائيت، يهوديت ۽ اسلام جي سامي مذهبن جهڙو آهي. زرتشت خاص آريه قوم ۾ پيدا ٿيو پر هن جو دين تناسخ (جُوڻ مَٽ) جي خلاف آهي، ڇو ته تناسخ زندگيءَ کان فرار جو سبق ڏئي ٿو.
زرتشت مطابق روح بدن ۾ اچڻ کان پهريون موجود هو. زرتشت جي دين ۾ بدني پاڪائي تي وڏو زور آهي، ته ساڳئي وقت پاڻي، هوا، مٽي وغيره کي به صاف رکڻ جي هدايت ڪيل آهي. روزي جي منع ان ڪري آهي ته فرد ڪمزور ٿي قابليت ۾ گهٽتائي ويهندو.
زرتشت هڪ ته توحيدِ خداونديءَ جي حمايت ڪئي ۽ ٻئي طرف پوکائيءَ تي زور ڏنو ته جيئن هن جي قوم خانه بدوشيءَ واري زندگي ختم ڪري تمدني زندگيءَ جي شروعات ڪري ۽ فصل پوکڻ سان مال۽ ان لاءِ گاه وغيره گهڻو هجي؟ زرتشت ۽ جي نظر صرف دنيوي خوشحاليءَ تي نه هئي. سندس سڀني ڪوششن ۽ خواهشن جو نتيجو آخرت حاصل ڪرڻ آهي، جنهن سان هو پنهنجي خدا سان ملاقات ڪري سگهي. زرتشت جي خيال ۾ جنهن جي نيڪ عملن جو پاسو ڳورو هوندو، اهو عيش ۾ هوندو ۽ جنهن جي برائين جو پاسو وزني هوندو اهو ٻرندڙ باهه ۾ ويندو.

[b]آخري مصلح جي پيشن گوئي
[/b] هن زندگيءَ جي پڄاڻيءَ تي هڪ اهڙو دور ضرور ايندو جڏهن شر ۽ جي سڀني قوتن جو خاتمو ٿي و يندو. ان وقت هڪ آخري مصلح ظاهر ٿيندو جيڪو هن دنيا ۾ خير ۽ نيڪيءَ کي رائج ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندو. ان کانپوءِ قيامت اچي ويندي، جڏهن سڀ انسان زندهه ڪيا ويندا ۽ جڏهن روحن کي جهنم مان ڪڍي کين گناهن کان پاڪ ڪيو ويندو، پر زرتشت جي خيال ۾ ضروري نه آهي ته اهو پيغام يا مصلح آخر ۾ اچي، اهو ان کان پهريان به اچي سگهي ٿو.
زرتشت چيو آهي ته :
”اي اهورامزدا، آءٌ توکان پڇان ٿو ته اهو سچو ۽ نيڪ انسان جيڪو پنهنجي خاندان، پنهنجي قوم ۽ ملڪ جي ڀلائيءَ لاءِ ڪم ڪندو هجي، اهو تو جهڙو ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟
اهو ڪڏهن تنهنجي رضا کي حاصل ڪري سگهندو؟ اُن جا ڪهڙا اعمال توکي وڌيڪ پسند هوندا؟ هر ان ماڻهوءَ جي لاءِ جيڪو هوش ۽ عقل رکي ٿو، جيڪو غور ۽ فڪر ڪري سگهي ٿو، اهو هر حالت ۾ پوري طاقت سان حق جو جهنڊو بلند رکي، جيڪو پنهنجي قول ۽ فعل ۾ سچائيءَ جو نمونو هجي، اهو ئي ماڻهو، اي اهورامزدا! تنهنجو بهترين مددگار آهي.
اهو ئي ماڻهو اي اهورامزدا! تنهنجو حقيقي معنيٰ ۾ دوست آهي، تنهنجي انعامن جو مستحق آهي، جيڪو هن فاني دنيا ۾ صحت، خوشي ۽ دولت جي شڪل ۾ هجي ۽ آخرت ۾ ابدي زندگيءَ جي صورت ۾. ان ماڻهوءَ کي هميشه لاءِ ملاقات جو شرف حاصل ٿيندو ۽ اهوئي ”پاڪ ماڻهو“ جي طاقت سان نوازيو ويندو.“
زرتشت جي اخلاقي فلسفي جو بنياد ٽن شين تي آهي: 1 . نيڪ خيال 2 . نيڪ گفتار 3 . نيڪ ڪردار ،
ان جي مقابلي ۾ ٽن خرابين کان بچڻ جي تاڪيد ڪيل آهي. 1 . بد 2 . بد گفتار 3 . بدڪردار، سموري اخلاقيات جو بنياد انهن تي بيٺل آهي.
اي اهورامزدا ! اي اشاءِ زيبا ! اسان پنهنجي لاءِ هڪ اهڙي شيءِ چونڊڻ چاهيون ٿا ۽ اهڙو گمان، گفتار ۽ ڪردار بجا آڻڻ چاهيون ٿا جيڪو جهانن ۾ بهترين هجي.
اي اهورامزدا ! اسان ان پيامبر جو ڪلام چاهيون ٿا ته جيئن راستيءَ جي بهترين تصور کي ماڻهن ۾ ڦهلايون.
اي اهورامزدا ! اسين پاڪ خيال، راستي ۽ دوستي، ڪردار، گفتار ۽ نيڪيءَ جي مدد سان تنهنجو قرب حاصل ڪرڻ چاهيون ٿا.
اي اهورامزدا ! اسين تنهنجي تعريف ڪريون ٿا ۽ نيڪ خيال، نيڪ گفتار ۽ نيڪ ڪردار سان تنهنجو قرب حاصل ڪرڻ چاهيون ٿا.
اي اهورامزدا ! شايد اسان ڏسي سگهون، شايد تنهنجو قرب اسان کي حاصل ٿئي، شايد هميشه تنهنجي دوستي اسان کي ملي، بهترين ۽ عظيم راستيءَ جي ذريعي.
هاڻي آءٌ چاهيان ٿو اُها ولايت ڏسڻ جيڪا انديشي، ڪردار ۽ نيڪ گفتار جو مقام آهي، مون راستي اهورامزدا کي سڃاتو.“
انهن جملن ۾ لفظ ”راستي“ اوستا جي لفظ ”اشا“ جو ترجمو آهي. اشا زرتشتي اخلاقيات ۾ نمايان جڳهه رکي ٿو. ان جي مفهوم ۾ پوري اخلاقيات شامل آهي. ان جي مطابق ڪائنات تخليق ٿي آهي. اشا يعني تقويٰ ۽ راستي جي قانون جي مڪمل پابندي جي تاڪيد ڪيل آهي.
لينائي 72 ۾ آهي ته رستو صرف هڪ آهي: اشا يعني تقويٰ ۽ راستي، باقي سڀ رستا غلط ۽ گهمراه ڪندڙ آهن.
راستيءَ کانپوءِ عدل ۽ انصاف تي زور ڏنو ويو آهي، ڪوڙي شهادت ۽ نا انصافي ٻنهي جي منع ٿيل آهي. هڪ منصف مزاج ۽ عادل حاڪم زرتشت جي نظر ۾ اهورامزدا وانگر آهي. ڪاهلي انسان کي ڪمزور بڻائي ٿي. ونديداد 18 -16 ۾ آهي ته ” اي انسانو، خدا جي عبادت ڏانهن ڌيان ڏيو ۽ ابليس ئه شيطانن کي ماري ڀڄايو، ائين نه ته ڪاهلي جيڪا سڄي مادي دنيا کي ننڊ ۾ مدهوش ڪري ٿي، صبح ٿيندي ئي توهان تي غالب اچي وڃي، جڏهن اڪثر ماڻهو جاڳي ويندا آهن، توهان لاءِ مناسب نه آهي ته گهڻي دير تائين ستا پيا رهو.“

[b]عبادت جو مفهوم
[/b] زرتشت خدا کان پڇي ٿو ته اسين تنهنجي عبادت ڪيئن ڪريون؟ جواب ملي ٿو ته جنهن کي اهورامزدا جي طلب آهي، ان شخص کي کپي ته خدا جي مخلوق جي ترقي ۽ خوشحاليءَ لاءِ ڪوشش ڪري. ماڻهن جي تڪليف ۽ مصيبت ۾ مدد ڪري، انهن کي برائي ۽ برن ماڻهن جي صحبت کان بچائڻ جي ڪوشش ڪري.
”اهو ماڻهو جيڪو غريب ۽ مسڪين جي مدد ڪري ٿو، خدا جي خدائيءَ جو اقرار ڪري ٿو. اي اهورامزدا ! تنهنجي خدائي ڇا آهي؟ تنهنجي رضا ڇا آهي، جنهن کي حاصل ڪرڻ سان تنهنجو قرب حاصل ٿئي؟“
اهورامزدا ! جواب ڏئي ٿو ته ”تون منهنجي رضا پاڪباز انسانن جي مدد ڪرڻ سان حاصل ڪري سگهين ٿو.“ (لينائي 5 2 -4 2 )

[b]علم حاصل ڪرڻ جي اهميت
[/b] اهو ماڻهو جيڪو علم جي روشنيءَ جو خواهشمند آهي اهو آوردان (يعني روحاني سند) جو تحفو حاصل ڪرڻ چاهي ٿو. آوردان جي باري ۾ ونديداد ۾اچي ٿو ته”اي زرتشت، اهو ماڻهو آوردان آهي جيڪو راتين جو علم حاصل ڪري ٿو ته جيئن زندگيءَ جي تڪليفن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهي. اهو علم هن کي پلصراط تان گذرڻ ۾ ڪم اچي ٿو. هو هن دنيا ۾ ان جي لاءِ نعمتن جا دروازا کولي ٿو، جنهن جي ڪري هن کي راستي ۽ پاڪبازي حاصل ٿئي ٿي ۽ اهو علم هن کي آخر ۾ بهترين انعام ڏياري ٿو.“
انسان جي عملن ۾ وڌيڪ بهتر فعل ڪهڙو آهي؟ وينڪرت ۾ آهي ته ماڻهن کي علم سيکارڻ جيڪي ان جي اهل هجن ۽ هر قسم جي نيڪ عمل جي تخليق.
(نوٽ : علم جي باري ۾ سقراط واري باب ۾ بحث آهي ته اصل ۾علم مان مراد صرف سائنسي تحقيق ذريعي حاصل ڪيل علم نه پر اهو علم آهي جيڪو اخلاق سان جڙيل هجي. يورپ صرف سائنسي تحقيق تي ڀاڙيو ۽ مذهب کي رد ڪيو، هتي به علم مان مراد اهو علم آهي جنهن جو نتيجو اعليٰ اخلاقي قدر حاصل ڪرڻ آهي.)
زرتشتي اخلاقيات ۾ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي سختيءَ سان تاڪيد ڪئي وئي آهي. جنهن ماڻهوءَ علم حاصل ڪيو، ان جو فرض آهي ته هو ٻين انسانن تائين ان کي پهچائي ته جيئن هن دنيا ۾ ڀلائي ۽ آخرت ۾ فلاح کان محروم نه رهي.
لينائي ۾ هڪ هنڌ ڄاڻايل آهي ته جنهن ماڻهو ڪنهن کي برن اعمالن جي سزا ڏيڻ کانپوءِ ان جي صحيح تربيت جي لاءِ ڪوشش ڪئي، اُن اهورامزدا جي حضور ۾ پنهنجي محبت جو بهترين تحفو پيش ڪيو.
زرتشتي اخلاق جو خلاصو هنن لفظن ۾ بيان ڪري سگهي ٿو ته انسان کي گهرجي ته پنهنجي اعمال ۾ اهڙي نموني راستي ۽ عدل اختيار ڪري جهڙي نموني اهورامزدا مخلوق سان پيش اچي ٿو.
زرتشت دعا گُهري ته ”اي اهورامزدا ! جهڙي طرح تنهنجا خيال، لفظ ۽ اعمال سڀ خير ۽ ڀلائيءَ سان ڀرپور آهن، اهڙي طرح اسان نيڪي ۽ ڀلائيءَ جا طلبگار آهيون، تنهنجي ئي تعريف ۽ تنهنجي ئي عبادت ڪريون ٿا، اسان توکي ساراهيون ٿا ۽ توتي ئي ڀروسو ڪريون ٿا. اي اهورامزدا! اسان کي توفيق ڏي ته اسان هِن زندگي ۽ آخرت جي روحاني زندگي ۾ راستي ۽ تنهنجو قرب حاصل ڪري سگهون.
”اي اهورامزدا ! اسان کي توفيق ڏي ته اسين تنهنجي سلطنت ۾ داخل ٿيون، ٻنهي دنيائن ۾ تون ئي اسان جو بادشاهه آهين. اسان پنهنجون جانيون ۽ پنهنجو جسم توکي ئي ارپيون ٿا. اسان جي خواهش آهي ته اسان تنهنجي رضا ۽ محبت حاصل ڪريون. اي خداءِ ڪليم اسان جي رهنمائي ڪر ۽ اسان کي خوشي عطا ڪر.
”اي مزدا مون کي اها شيءِ عطا ڪر جنهن سان تون خوش ٿين.
”اي اهورامزدا! آءٌ عجز ۽ انڪسار سان هٿ کڻي ٻاڏايان ٿو ته نيڪ اعمال،جي توفيق حاصل ٿئي ته جيئن ڪائنات جي عظيم روح کي خوشي حاصل ٿئي.
”اي اهورامزدا ! اي اشا ! اسان پنهنجي لاءِ بهترين شين جو انتخاب ڪنداسين يعني اهي خيال، لفظ ۽ ڪردار جيڪي دنيا ۾ سڀ کان بهترين هجن. اسان مان هر هڪ مرد ۽ عورت ڪوشش ڪندو ته پنهنجي علم جي روشنيءَ ۾ نيڪيءَ جي رستي تي هلي ۽ ٻين کي ان رستي تي هلڻ جي تاڪيد ڪري، ان اشا (تقويٰ) جي قانون جي پيروي ۾ سڀني جو ڀلو ۽ ڇوٽڪارو آهي ۽ ان جي لاءِ ئي ٻنهي جهانن ۾ سرفرازي آهي. اي اهورامزدا! تنهنجي الهامن جي پوري ڪوشش سان تبليغ ڪنداسين.

[b]زرتشتي دين ۽ هندو مذهب
[/b] مختصر مطالعي مان پتو پوي ٿو ته زرتشت جو دين هڪ عملي دين هو، جنهن جو بنياد خالص توحيد تي رکيو ويو هو. ان معاملي ۾ هو آرين جي هندستاني مذهب کان بلڪل مختلف آهي، جتي توحيد جي مقابلي ۾ وحدت الوجود ۽ جذباتي تصوف پيدا ٿيو. زرتشتي دين ۾ تقويٰ ۽ نيڪ اعمالن تي زور ڏنو ويو آهي، جڏهن ته هندستان ۾ رياضت، مراقبن ۽ مشاهدن تي ڀاڙيو ويو آهي.
زرتشت جي نظر ۾ بهترين انسان اهو آهي جيڪو زندگيءَ جا فرض نيڪيءَ سان ادا ڪري. هندن ۾ بهترين انسان اهو ساڌو آهي جيڪو پنهنجي تپسيا سان ڪي غيرمعمولي ۽ عقل کان مٿڀريون قوتون حاصل ڪري سگهي.
مزد ۾ وحيءَ جو تصور مرڪزي حيثيت رکي ٿو جيڪو برهمڻ مت ۾ موجود آهي. مزد ۾ موت کانپوءِ دائمي فلاح جي تصور سان گڏو گڏ هن دنيا جي طرفان ڪابه گهٽتائي نه ڪئي وئي پر ان جي نصب العين ۽ مقصد مان اهو ئي پتو پوي ٿو ته دنيا جي معاشرتي، اخلاقي ۽ مذهبي اصلاح ڪئي وڃي.

[b]زرتشت ۽ مغرب
[/b] عام طور تي مغربي مصنفن جي ڪوشش رهي آهي ته اهو ثابت ڪن ته يونان جو فلسفو خالص يونان جي پيداوار آهي، ان تي اوڀر وارين قومن جو ڪوبه اثر نه آهي. ڪن تعصب پرست مغربي کوجين اها ڪوشش به ڪئي آهي ته زرتشت جي زماني کي يوناني زمانو ثابت ڪن پر اهي جڏهن هو ٻڌندا هئا ته زرتشت ته يوناني ڏاهن کان پهريان موجود هو ته پوءِ بيچين ٿي ويندا هئا. هراڪليٽس خاص طور زرتشتي خيالن کان متاثر لڳي ٿو، يعني بنيادي شيءِ باهه آهي. اشا جو قانون تمام وسيع مفهوم رکي ٿو. اهو ڪائنات جو قانون خدا جي نور جو مظهر آهي. رواقي نظام تي به زرتشتي فڪر جو گهڻو اثر آهي. رواقي فلسفي ۾ به ڪائنات جي آفاقي قانون کي باهه سان ڀيٽيو ويو آهي.
فيلوسڪندريه به ڪِي قدر زرتشتي فڪر کي اپنايو هو. جهڙي نموني اشا جو قانون نيڪيءَ جو بهترين مظهر آهي، اهڙي نموني فيلو ۾ ڪلمو (Logos) جيڪو هڪ لحاظ کان ڏاهپ جو مظهر آهي، انهن سڀني رباني قانونن جو سردار آهي.
اهڙي نموني جديد فيثاغورثي مفڪرن به زرتشتي نظام کان گهڻو ڪجهه حاصل ڪيو آهي. جديد فيثاغورثي يوناني فلسفي ۾ پهريون مڪتبه فڪر آهي جنهن وحيءَ کي علم جو ذريعو ۽ تعليم جي سند تسليم ڪيو آهي. ان جا مفڪر فلسفي سڏائڻ بدران پيغمبر سڏائڻ پسند ڪندا هئا جيڪي خدا سان اڻ سڌو تعلق پيدا ڪري چڪا هئا ۽ اهي سڀئي خيال زرتشي دين مان اچن پيا.

[b]مزديسنائيت (خدا پرستي)
[/b] دجله ڪناري سيدين 2 1 6 ق-م ۾ پنهنجو مرڪز قائم ڪيو هو. ان قوم جا پوڄاري مغ يا مگوش (مجوس) يعني عقلمند يا مددگار سڏبا هئا، اهي برن روحن، شيطانن ۽ ڀوتن کي جادوءَ سان لاهيندا هئا. اهي ماڻهو ”بنو“ جي مندر مان جادو سکندا هئا ۽ اها جماعت سيدين جي فتح کان اڳ قائم ٿي چڪي هئي. انهن مجوس پروهتن ۾ هڪ زرداشتر(زرتشت ) جو پيءُ هو، جيڪو اهورامزدا (سٺو روح) جي پرستش ۽ اهرمن (بري روح) کان نفرت ڪندو هو.
زرداشتر (583 - 660 ق م): زرداشتر (زرتشت) پهلوي ٻوليءَ جو لفظ آهي جيڪو فارسيءَ ۾ زرتشت بڻجي ويو. زرداشتر وڏي پروهت يا پوڄاريءَ کي چوندا آهن. هڪ ڏينهن هو اوچي جبل تي مراقبي ۾ ويٺو هو ته اهورامزدا کيس ڏيکاري ڏني ۽ ”اوستا“ يعني زندگيءَ جو قانون عطا ڪيو. وري هرمز زرداشتر کي چيو ته ”وڃ ۽ ماڻهن جي اصلاح ڪر!“ پوءِ زرداشتر ماڻهن کي خدا پرستي (مزديسنا) سيکاري ۽ مختلف ديوتائن مثال طور: هراناهيد ۽ هوم (شراب) جي پرستش کان روڪيو ۽ ٻڌايو ته گهڻا خدا نه پر هڪ قادر هرمز خدا آهي. داريوش پهرين (سائرس) ان مذهب کي مڃي بت پرستي ۽ گهڻن ديوتائن جي پرستش کي ختم ڪرڻ جو عهد ڪيو.
گهڻو پوءِ قديم مجوسي ثنويت وري اڀري آئي ۽ هرمز کي خير جو خالق ۽ اهرمن کي شر جو خالق مڃيو ويو. هرمز نور آهي ۽ آسمان تي آهي. اهرمن ظلم آهي ۽ زمين تي آهي.

[b]اوستا يا دين جي تعليم (قانون)
[/b] خدا هڪ آهي، هو سٺو روح (اهورامزدا) آهي. سڀني کي خدا پرستي جُڳاءِ ۽ هرمز کي مڃي بري روح يعني شيطان کي شڪست ڏئي دنيا مان اونداهيءَ کي ختم ڪري ۽ روشني آڻي. نيڪ فڪر، نيڪ گفتار ۽ نيڪ ڪردار کي هميشه ياد رکڻ گهرجي. دشمن کي دوست بڻائڻ ۽ بد کي نيڪ بڻائڻ، جاهل کي علم ڏيڻ هر خدا پرست جو فرض آهي. سڀ کان وڏي نيڪي تقويٰ آهي، ان کانپوءِ ديانتداري.
موت کانپوءِ زندگي يقيني آهي، ان ڪري روح لافاني آهي. هرمز جي فتح ۽ اهرمن جي شڪست کانپوءِ هيءَ دنيا جنت بڻجي ويندي ۽ موت جو وجود نه هوندو. دائمي مسرت هوندي ۽ هرمز جا پيروڪار جنت ۾ ۽ اهرمن جا حمايتي جهنم ۾ هوندا ۽ پنهنجي اعمالن جي سزا ڪاٽڻ کانپوءِ ان لائق ٿي سگهندا ته جنت ڏانهن وڃڻ واري پل تان گذري سُريلي سرزمين تي پهچي وڃن.

[b]اوستا سان هٿ چراند:
[/b] خدا پرستيءَ جي قانون ۾ تحريف يا هٿچراند ڪرڻ واري جماعت زرتشتين ۾ پيدا ٿي وئي ۽ برهمڻن ۽ يهودين وانگر هُنن پروهتي ۽ قرباني ڪرڻ جي طريقن کي صرف دستورن تائين محدود ڪري ڇڏيو. ايتري قدر جو هڪ اهڙي ذات (برادري) وجود ۾ اچي ويئي جو ان کان علاوه ٻيو ڪوبه مذهبي پيشوا نه پيو ٿي سگهي. آهستي آهستي هرمز جي نور پرستي وري آتش پرستيءَ جي شڪل اختيار ڪئي ۽ عوام ديوتائن کي قرباني ۽ نذرانن ذريعي خوش ڪرڻ سکي ورتو. سحر ۽ جادو به رائج ٿي ويو، پاڻ زرتشت ديوين، ديوپرستن ۽ جادو ڪرڻ وارن تي لعنت وڌي هئي (لينائي 13 -4 ) ۽ ونديداد جي تعليم به اها ئي آهي ته ”ديو پري هجي ۽ خدا ويجهو هجي.“
زرتشت چيو :
جڏهن مان توکي ملي ويس ته تو پنهنجي ڳولا ختم ڪري ڇڏي. سڀ معتقد ائين ئي ڪندا آهن، اهڙي نموني سڀ اعتقاد غير اهم آهن. هاڻي مان توکي حڪم ڏيان ٿو ته مونکي وڃائي پاڻ کي ڳول ۽ جڏهن توهان سڀ مونکي ڌڪاري ڇڏيندا ته آءٌ توهان ڏانهن واپس ايندس.

[b]بنيادي نظريو
[/b]1 . خدا نور جي سلطنت ۽ شيطان ظلمت جي سلطنت جو حڪمران آهي.
2 . سٺائي، نيڪي ۽ بهترين شيءِ پاڪيزگي آهي.
3 . سٺن قولن ۽ فعلن وارا جنت ۾، جڏهن ته برن قولن ۽ فعلن وارا جهنم ۾ ويندا.
4 . انسان جي لاءِ سڀ سٺيون ۽ فائدي واريون شيون اهورامزدا (خدا) جون تخليق ڪيل آهن.
5 . نور، سٺا خيال، پاڪبازي، اختيار، ڪرم، رحم ۽ لافانيت اهورامزدا جون خاصيتون آهن.

[b]زرتشتي دين جا صحيفا
[/b] زرتشت جي دين جا ”زند اوستا“ سڏجندڙ صحيفا ٽن حصن تي ٻڌل آهن:
1 . ونديداد : قديم دور جي مذهبي قانونن ۽ ديومالائي ڪهاڻين جو مجموعو.
2 . وسپراد : قربانين جي لاءِ عبادت جو مجموعو.
3 . لينا ئي: ان ۾ پنج عبادتون ۽ پنج گاٿا ڀڄن يا حمديه گيت شامل آهن. هيءَ گاٿا قديم زبان ۾ لکي وئي جيڪا اوستا جي زبان کان به قديم آهي.
4 . آندادات: آندادات ۾ زرتشت ۽ اهورامزدا جي وچ ۾ سڌيءَ ريت ٿيل ڳالهه ٻول شامل آهي.