آريا قوم جي مذهب جو تاريخي پس منظر
ٻه هزار قبل مسيح ۾ هندي آرين خدا جي باري ۾ بلند ترين تصور قائم ڪيو هو. هو روح کي غيرفاني ۽ روح اعظم (پرماتما) کي ڪائنات جو خالق مڃيندا ها پر اُتي فطرت جو بحث عام هو، انڪري مفڪر به ڪثرت سان پيدا ٿيا ۽ روح ۽ روح اعظم جي باري ۾ايترا بحث ڇڙي ويا هئا جو ڪنهن ملڪ جو فيلسوف به هتان جي هڪ عام ماڻهوءَ جو مشڪل سان مقابلو ڪري سگهندو هو.
بعث الموت جي تصور کي هنن منطقي طور تي تناسخ (جُوڻ مَٽ) جي خيال سان ظاهر ڪيو هو يعني هر عمل جو ڪو نه ڪو نتيجو ضرور نڪرڻ گهرجي ۽ ان نتيجي کي حاصل ڪرڻ لاءِ روح جو ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ پيدا ٿيڻ اڻٽر آهي. سٺا عمل ڪرڻ وارو شخص بهتر انسان يا ديوتا جي صورت ۾پنهنجي عملن جو انعام حاصل ڪندو آهي. خراب عمل وارن کي جانورن جي شڪل ۾ پيدا ٿيڻو پوندو آهي! مطلب ته وچ ايشيا جي آرين جنت ۽ دوزخ جي تصور ذريعي ماڻهن کي سمجهايو هو، جڏهن ته هند جي آرين ان کي تناسخ ۽ ڪرم ڦل (عملي نتيجن) جي ذريعي سمجهايو. مقصد ٻنهي جو هي هو ته نيڪ زندگي گذاري وڃي (جيڪا سماجي برابري يا مساوات کانسواءِ ناممڪن آهي).
اهي خدا پرست شرڪ کان ايترو پري ڀڳا جو هو چوندا ها ته باري تعاليٰ جي حقيقي وجود کانسواءِ ڪجهه نه آهي. انهن مان ڪي وحدت الوجود کان علاوه وحدت الشهود جا به قائل هئا ۽ چوندا هئا ته خالق مخلوق کان جدا آهي. روح ۽ مادو ٻه الڳ شيون آهن.
[b]اوتار جو تصور :
[/b] اوتار جو تصور قديم آرين ۾ موجود هو ۽ جيڪو ماڻهو خدائي ڳالهيون ٻڌائيندو هو، ان کي خدا يا اوتار مڃيندا هئا. ويدن ۾ انهن کي رشي يا مُني چيو ويو آهي. هي بزرگ برهم گيان يعني خدا جي ذات جو علم ڦهلائيندا هئا ۽ آئينده جي زندگيءَ کان ڊيڄاري، موجوده زندگيءَ ۾ نيڪ عملن جي تعليم ڏيندا هئا. اها تعليم شري ڪرشن جي ڀڳوت گيتا ۾ گڏ ڪئي وئي آهي. هو فرمائي ٿو ته جيڪي ماڻهو منهنجي عبادت، مونکي لاشريڪ مڃي ڪن ٿا، آءٌ انهن متوازن ماڻهن کي مڪمل سلامتي بخشيان ٿو.
(مڪالمو 9، شعر22).
[b]ڇوٽڪاري جو هندي تصور :
[/b] هند جي مذهبن ۽ فيلسوفن هڪ بنيادي اصول هي ڄاڻايو آهي ته جڏهن دنيا ۾ ڪفر ۽ اونداهي عام ٿي ويندي آهي ته خدا پنهنجو اوتار موڪليندو آهي، هو سچي دين (قديم آريه ڌرم) ڏانهن هدايت ڪندو آهي ۽ ٽن رستن مان ڪنهن هڪ رستي تي هلڻ وارو ڇوٽڪارو ، جنت يا گيان حاصل ڪري وٺندو آهي. هڪڙو (پرماتما) جو آهي ۽ ٽيون رستو محبت (ڀڳتي) جو آهي. کتري، برهمڻ ۽ عام ماڻهو پنهنجي عمل، علم يا محبت جي رستي خدا تائين پهچي سگهن ٿا ۽ اهڙي نموني هو جنت ۽ دوزخ جي چڪر مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهن ٿا.
[b]اسلام جي ظهور تائين سناتن ڌرم ۾ هٿچراند:
[/b] ان زماني ۾ خود پرست پروهتن پنهنجون جدا جدا ذاتيون جوڙي ڇڏيون هيون. هو پنهنجو پاڻ کي برهما جي مٿي مان پيدا ٿيل برهمڻ ديوتا سمجهندا هئا ۽ ماڻهن کان پنهنجي پرستش ڪرائيندا هئا. صرف اهو ئي نه پر پرستش ۽ قربانيءَ جي علم کي پنهنجي ميراث سمجهندا هئا يعني سندن سفارش کانسواءِ ڪوبه ماڻهو خدا يا ديوتا کي سڏي نه سگهندو هو. ان جو نتيجو هي نڪتو ته غير برهمڻ علم ۽ عمل کان محروم ٿي ويا ۽ جمهوري نظام جيڪو آريا قوم جي ايران، يونان ۽ ٻين ملڪن ۾ سڃاڻپ هو، ختم ٿي ويو. عورتن جو درجو تمام پست ٿي ويو، ايستائين جو اهي پنهنجي مئل مڙسن سان گڏ سڙي مرڻ (ستي ٿيڻ) پسند ڪرڻ لڳيون. انساني مساوات ختم ٿي وئي ۽ ڪروڙين انسان اڇوت يا پيدائشي غلام قرار ڏنا ويا.
معاشري جي ان اڻ برابريءَ کي ختم ڪرڻ جي لاءِ هند ۾ هر هر ٻڌ (عقلمند انسان) پيدا ٿيا. رام ڪرشن، مهاوير، گوتم ٻڌ، شنڪر آچاريه مسلمانن جي اچڻ کان اڳ ۽ دائود جي، ڀڳت ڪبير، نانڪ، تلسي داس، گنج بخش علي هجويري، خواجه چشتي، فريد شڪر گنج، خسرو، مجدد سرهندي، شاهه ولي الله ۽ تمام گهڻا مصلح مسلمانن جي دور ۾ پيدا ٿيا. انگريزن جي دور ۾ سيد احمد بريلويءَ جون جي ڪوششون هندي ويدانت ۽ اسلامي تصوف جي ميلاپ سان شروع ٿيون ۽ آخر ۾ مهاتما گانڌي ۽ قائد اعظم محمد علي جناح جي ديني سياست غلام هندستان جو سونهري ڪارنامو آهي. اهي سڀ مصلح هند جي ماڻهن کي ذات پات جي قيد کان ڇوٽڪارو ڏياري انسانيت ۽ محبت جو مذهب رائج ڪرڻ چاهين پيا. دانائي ۽ حڪمت سان ماڻهن ۾ عدل جي مڃتا ۽ معاشي مساوات جو روح ڦوڪڻ چاهين پيا. سڀني جو اهو چوڻ هو ته صرف برهمڻن تائين سچائيءَ کي محدود نه هجڻ گهرجي. مسلمان صوفي ته هندو مصلحن کان به اڳتي نڪري ويا هئا ۽ چوڻ لڳا هئا ته ”العلم حجات الاڪبر!“ يعني اهي برهمڻ يا ملان جيڪي سطحي عقيدن کي اصل دين چون ٿا ۽ مندرن ۽ مدرسن ۾ ويهي فرقيواريت پکيڙين ٿا، اهي اصل ۾ مذهب جي حقيقت کي نٿا سمجهن.
[b]رام، ڪرشن، مهاوير ۽ ٻڌ :
[/b] رام ۽ ڪرشن، مهاوير ۽ ٻڌ، اهي سڀ مصلح کتري هئا ۽ برهمڻن جي جوڙيل بندشن کان دنيا کي آزاد ڪرائڻ چاهين پيا. مهاوير ۽ ٻڌ کان پهريون رام جي ڪهاڻي رامائڻ ۾ ۽ ڪرشن جي تعليم ڀڳوت گيتا ۾ موجود هئي. هي مهاڀارت جي ڪهاڻيءَ جو هڪ حصو آهي. رام جي تعليم جو خلاصو هي آهي ته جان وڃي ته ڀلي وڃي پر زندگيءَ ۾ جيڪو واعدو ڪيو آهي اهو نه ٽٽي. واعدي وفائي ان وقت سڀ کان وڏي تعليم هئي. ڪرشن نجات ۽ گيان جو طريقو ٻڌايو ۽ علم، عمل ۽ محبت (ڀڳتي) جي طريقن سان انسانيت جو سبق پڙهايو. اهي ٻئي سڌارڪ کتري هئا ۽ برهمڻن جي تنگ نظري ۽ ذات جي بندشن، عدم مساوات ۽ بي عمل زندگيءَ جا دشمن هئا. دنيا مان عدل ۽ حق ختم ٿي ويو هو، هنن خدا پرستي ۽ انساني مساوات قائم ڪرڻ جي تلقين ڪئي.
[b]مهاوير(599 -526 ق- م) :
[/b] مهاوير جي باري ۾ چيو ويندو آهي ته هو ايشور (خدا) جي وجود جو قائل نه هو پر روح جو قائل هو ۽ روحاني وحدت الوجود کي مڃيندو هو، انڪري اهو چوڻ صحيح ناهي ته هو ملحد هو. هو فنا في الڪائنات کي تناسخ روح کان ڇوٽڪاري جو رستو مڃيندو هو. پر هو ويدن(يعني قديم برهمڻن جي تعليم کي الهامي نه سمجهندو هو ۽ نه وري ان کي ايشور جو ڪلام سمجهندو هو. هو سچائي ۽ محبت جي ذريعي نفس ڪشي ۽ روحاني ترقيءَ کي ڇوٽڪاري جو ذريعو سمجهندو هو. ان جو نتيجو هي نڪتو ته ٻڌ مت ۾ اهڙا زاهد ۽ سنياسي پيدا ٿيا، جن دنيا جي هر شيءِ کي ترڪ ڪيو ۽ ننگا رهڻ لڳا. اسان جي خيال ۾ سندس اها تعليم محبت ۽ ايثار سان پيدا ٿي آهي پر ناقابل عمل آهي. اعتدال کان هٽي وڃڻ جي ڪري انهن راهبن ۽ سنياسين جو تعداد تمام ٿورڙو وڃي آهي.