• منهنجو پُٽ، منهنجو صدر
پهرين سيپٽمبر 1969ع تي ابو مينار سويل خيمي کان ٻاهر نڪري، اوڀر طرف نهار ڪئي. پري تائين ڊگهي ڦهليل صحرا مان نڪرندڙ صبح جو سج، ايتري ۾ ابو مينار جي زال به خيمي کان ٻاهر نڪري اچي هن جي ڀرسان بيٺي پويان هنن جون ٻڪريون ۽ اُٺ هيڏي هوڏي گهمي ڦري رهيا هئا. ابو مينار بدوي ۽ صحرائي ماڻهو هو. هن جي زندگي گهمندي پئي گذري، سائو گاهه ڏسي خيما کوڙيندو هو. اڄوڪي ڏينهن يعني پهرين سيپٽمبر 1969 تي هي مسروط نالي ڳوٺ کان سوا سئو ميل ڏور پنهنجو خيمو لڳايو ويٺو هو. پئسا کپي ويندا هئس، يا ڀاتين لاءِ نئون ڪپڙو وٺڻو هوندس ته، ڪنهن ٻڪريءَ کي ڪن مان جهلي مسروط ڳوٺ ۾ وڪرو ڪندو هو، نه ته گهڻو ڪري دنيا کان ڏور. باقي ريڊيو ذريعي دنيا جون خبرون چارون پيو ٻُڌندو هو. ريڊيو هاڻ گهڻو پراڻو ٿي ويو هو، جيڪو ڪجهه سال اڳ هن کي پنهنجي پٽ معمر قذافيءَ تحفي طور ڏنو هو.
ابو مينار معمول مطابق ريڊيو کوليو. ريڊيو ته صبح جو پروگرام شروع ٿيڻ وارو هو. انائونسر ”اسلام عليڪم“ چوڻ کان پوءِ پروگرام جي شروعات ڪئي ۽ ان کان پوءِ اوچتو ريڊيو تي خاموشي اچي وئي. ريڊيو اسٽيشن جي انهي چپ چپات کي هڪ فوجي ساز ٽوڙي وڌو. ابو مينار لاءِ معمول جي ابتڙ هي ريڊيو تان ايندڙ پروگرام حيران ڪندڙ هو، هونئن سدائين انائونسر جي اسلام عليڪم چوڻ کان پوءِ هلڪي موسيقي وڄائي ويندي هئي، پر اڄ فوجي ڌن ٻُڌڻ ۾ آئي. فوجي ڌُن جي ختم ٿيڻ کان پوءِ، ريڊيو جي لهرن ذريعي هڪ آواز اُڀريو: ”لبيا واسيو!! شاهه ادريس جو تختو اونڌو ٿي چڪو آهي. لبيا هاڻ شهنشاهيت کان آجو ٿي ويو آهي. اسان جو ملڪ هاڻي خودمختيار ۽ آزاد هوندو. اسانجي ملڪ جو نئون نالو ”لبيا عرب جمهوري راڄ“ هوندو، اسان اهڙو معاشرو قائم ڪنداسيون، جنهن ۾ نه ڪوئي ظالم هوندو، نه جابر، نه آقا نه ئي ڪو غلام هوندو. ٻڌي ۽ ڀائيچاري جو جهنڊو ڦڙڪندو، ڏاڍن کان حساب ورتو ويندو.....”لبيا جا فرزند!!....... نوجوانو!!..... مزدورو!!...... هاريو! ۽.... هاڻ عمل جو وقت اچي ويو آهي.“ ابومينار کي آواز سڃاتل لڳو. هي آواز ابومينار جي پٽ معمر قذافيءَ جو هو، جنهن لبيا جي تاريخ جو اهو انقلابي اعلان پئي ڪيو.
ابو مينار ريڊيو تي اعلان ٻڌڻ کان بعد سوچڻ لڳو ته ”هڪ بدوي خانه بدوش جي پُٽ کي هي مان ۽ مرتبو ڪيئن نصيب ٿي سگهي ٿو.“ معمر قذافي، شاهه ادريس جو تختو سواءِ ڪنهن رتو ڇاڻ جي اونڌو ڪري ڇڏيو. ان وقت شاهه ادريس تفريح لاءِ ترڪيءَ جي گادي واري هنڌ انقره ۾ هو. ان انقلاب جي پيڙهه ڪيترا سال اڳ ٻڌي وئي هئي. ۽ ان جي پورائي ۾ جيڪي ڪٺن پيچرا آيا، تن جو خاڪو هيٺين ريت آهي“
لبيا جي ننڍڙي هوائي اڏي، صباح جو سمورو انتظام فرانسين جي هٿ هيٺ هو. اُن هوائي اڏي کان ڪجهه پنڌ تي 1959ع جي گرمين جي هڪ ڏيهاڙي نوجوانن جي هڪ ٽولي چوڪڙي هيٺان ويٺي هئي. ان ۾ معمر قذافي به هو،هي سڀ ضروري موضوع تي خيالن جي ڏي وٺ ڪرڻ لاءِ گڏ ٿيا هئا.
ڪجهه سال اڳ مصر ۾ شهنشاهيت جي تختي اونڌي ٿيڻ واري بغاوت، هنن نوجوانن جي سوچن ۽ خيالن جو روح ڦيرائي وڌو هو.جمال عبدالناصر جي سوئيز واهه کي قومي ملڪيت ۾ وٺڻ واري دليرانه اعلان، دنيا جي وڏي طاقتن کي ڏڪائي وڌو هئو. ان اعلان سبب آمريڪا جي پرڏيهي وزير فوسٽر ڊلس، برطانيه جي وزير اعظم انٿوني ايڊن ۽ فرانس جي وزير اعظم منڊيز جي آقائن کي ڪاري ضرب لڳي هئي. ناصر ڏکن ڏينهن جو مڙسيءَ سان مقابلو ڪيو، لبيا جي نوجوانن محسوس ڪرڻ شروع ڪيو ته هنن جي ملڪ ۾ ڌارين جي لٽ ۽ ڦرمار شروع هلندڙ آهي ۽ شاهه ادريس پرڏيهي حاڪمن جي هٿن ۾ پتلو بڻجي چڪو آهي.تيل جهڙي نعمت سان ڀريل لبيا جو عام ماڻهو فقير ۽ غريب ٿي رهيو هو.
عسڪري اڪيڊميءَ ۾ ڏانءُ ۽ ڄاڻ حاصل ڪندڙ نوجوان سوچڻ لڳا ته جيسين مصر وانگر لبيا ۾ شاهه ادريس جو راڄ ختم نه ٿيندو، تيسين خوشحالي اچڻ جو امڪان ڪونهي. ڪرنل معمر قذافي انهن مان وڌيڪ جوش ۽ جذبي وارو نوجوان هو. هي نوجوانن جي ذهن ۾ انقلاب جو ٻج پوکيندو رهيو هو.
معمر قذائي ’سرت‘ نالي ڳوٺ کان ٻارهن ميل پري هڪ صحرائي خيمي ۾ ڄائو. هن جو ڳانڍاپو قذافي قبيلي سان هو. ان قبيلي جو باني مشهور برزگن قذاف آدم هو. معمر کي ورثي ۾ عربي دليري مليل هئي. قبيلي جي ٻارڙن جيان معمر به شروعاتي تعليم پنهنجي قبيلي جي فقهيه کان ورتي، پڙهڻ ۽ لکڻ ۾ تيز ۽ ذهين هو. ملڪ ۾ اسڪولن جي تعداد گهٽ هئڻ ڪري پنهنجي ذهانت ۽ فقيهه جي سفارش ذريعي هن کي هڪ اسڪول ۾ ٻئي درجي ۾ داخلا ملي وئي. جڏهن ٽئين درجي ۾ پهتو ته هن جي بدوي پيءُ ابو مينار اُن علائقي کي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو. معمر پنهنجي پيءُ سان گڏ ’سرت‘ جو هنڌ ڇڏي لبيا جي ننڍڙي هوائي اڏي صباح جي ڀرسان واري علائقي ۾ پهتو. تعليم جي شوق تحت هن کي هتي وري هڪ اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو. پنهنجي پيءُ سان گڏ معمر کي خانداني حالتن، صحرائي زندگي جي روايتن باعث خانه بدوش ٿي رهڻو پيو، انهن رنڊڪن جي هوندي به هن ڪنهن نه ڪنهن ذريعي پنهنجي تعليم جاري رکي.
سنه1957 ۾ ڪرنل معمر قذافيءَ ثانوي مدرسي جو امتحان ڪاميابيءَ سان پاس ڪيو. هاڻ هن جي شعور ۾ واڌارو اچڻ لڳو هو. ۽ عرب ملڪن ۾ ٿيندڙ تبديلين ۽ مسئلن تي سوچڻ لڳو هو.
ڪجهه عرصو اڳ مصر ۽ شام وچ ۾ ٻڌيءَ جو هڪ ٺاهه طئي ٿيو، عرب دنيا جو باشعور عوام سمجهڻ لڳو ته ان ٺاهه وسيلي عرب سهڪار جا اُمڪان وڌيڪ روشن ٿيندا پر جلدي هي ٺاهه ٽٽي پيو، ان ٺاهه ۾ ڦوٽ پوڻ کانپوءِ ردعمل جو هڪڙو احتجاجي سلسلو شروع ٿي ويو. پرڳڻي جي گاڌي واري هنڌ معمر قذافي پنهنجي ساٿين جو هڪ وڏو احتجاجي جلوس ڪڍيو، جنهن ۾ اڳتي هلي ٻيا شهري شامل ٿي ويا، شهر جي پوليس سپرينٽڊينٽ شاگردن کان ناراض هو، ڇاڪاڻ جن هن جي خيال ۾ ته ملڪ جي امن امان کي ڌڪ رسائڻ ۾ شاگرد طاقت جو وڏو هٿ هوندو جلوس نعرا هڻندو اڳتي وڌي رهيو هو ته پوليس کين روڪيو.ته انبوهه جوش ۾ اچي ويو. سپرينٽڊينٽ شاگرد جي گهيري ۾ اچي ويو. معمر قذافي هجوم کي چيريندو پوليس سپرينٽڊينٽ وٽ پهتو. ۽ هيٺ ڌرتيءَ تي اوندهي مُنهن ڪريل پوليس سپرينٽڊينٽ کي اچي سهارو ڏيئي مٿي اٿاريو معمر هن کي چيو ته جيڪڏهن پوليس رستي روڪ نه ڪري ته جلوس پنهنجي جڳهه تي پُرامن طريقي سان پهچي ڇڙوڇڙ ٿي ويندو. پوليس جا حوصلا هيڻا ٿي ويا ۽ انبوهه مقرر هنڌ تي پهتو، جتي ٻين شاگردن سان گڏ معمر به جلوس کي خطاب ڪيو، بعد ۾ جلوس ڇڙوڇڙ ٿي ويو.
هڪ رات معمر قذافي بورڊنگ هائوس پئي ويو ته اوچتو هڪ ڪار تيز بريڪ سان چرڙاٽ ڪندي هن جي ڀرسان بيٺي، ڪار مان ٻه ماڻهو ٻاهر آيا، جن کيس زوري پڪڙي ڪار ۾ ويهاريو ۽ هليا ويا. معمر کي ٻڌايو ويو ته هن کي محمد يوسف الفر جي سامهون حاضر ڪيو ويندو. محمد يوسف الفر بي هڪڙو وڏو مالدار شخص هو، هن جا اختيار پرڳڻي جي گورنر جيترا هئا. سندس اڳيان پيش ڪرڻ کان اڳ ڪرنل معمر قذافيءَ جي تلاشي ورتي وئي. ان کان پوءِ معمر کي ”بي“ جي ڪمري ڏانهن ڌڪيو ويو. محمد يوسف الفر، معمر قذافي کي ڏسڻ شرط ڀڀڪڻ لڳو.
”عرب اتحاد!!.........تقريرون!!...........جلوس!!..... جمال عبدالناصر جي مدح.......... الجيريا جي آزاديءَ جي پٺڀرائي.......... تنهنجو انهن سڀني معاملن سان ڪهڙو لاڳاپو آهي؟تون ٿيندو ڪير آهين؟ شهر جو تو آرام ڦٽايو آهي، بيچيني ۽ افراتفري ڦهلائي ڇڏي اٿئي؟ جتي به ڏس اُتي تون تقريرون ٿو بيٺو ڪرين؟ هاڻ توکي مان چڱو سبق سيکاريندس. منهنجي هڪڙي اشاري سان توکي اسڪول مان نيڪالي ڏني ويندي. ۽ پوءِ توکي پرڳڻي جي ڪنهن به تعليمي اداري ۾ داخلا ملي نه سگهندي. ”بي“ ڪرنل معمر قذافيءَ کي ڌمڪيون ڏيندو ڪمري کان ٻاهر نڪري ويو. هن معمر کي ڳالهائڻ جو وارو ئي نه ڏنو، ٻئي ڏينهن تي معمر کي تعليمي اداري مان خارج ڪيو ويو، ”بي“ معمر جي تعليمي ادارن جي نيڪالي سان گڏ هڪ ٻيو به حڪم جاري ڪيو ته صوبي جي ڪنهن به تعليمي اداري ۾ هن کي داخلا نه ڏني وڃي. اُن سان گڏ هن کي بورڊنگ هائوس مان به ڪڍيو ويو هيو.
معمر قذافيءَ کي پنهنجي ڌرتي ۽ وطن جي آسودگيءَ کان بعد جنهن شئي سان پيار هو، سا تعليم هئي، هن کان اهو حق کسيو ته ويو، پر هن پوءِ به دل نه هاري، اڃان به هن تعليم مڪمل ڪرڻ پي چاهي. اهڙي طرح هڪ صوبي جي سڀني تعليمي ادارن مان نيڪالي ملڻ کان بعد 1962 ع ۾ هڪ ٻئي پرڳڻي جي تعليمي اداري ۾ وڃي داخلا ورتائين. اُتي به هن سان هڪ اهڙو واقعو پيش آيو، جنهن ۾ هن جي تعليمي مستقبل کي ڇيهو رسي پئي سگهيو. هي واقعو ڪرنل معمر قذافيءَ جي زندگيءَ ۾ اهم آهي، انگريزيءَ جو استاد جانسٽن جيئن ڪلاس ۾ اندر گهڙيو ته سڀئي شاگرد سواءِ معمر قذافيءَ جي پنهنجين پنهنجين جڳهن تان ادب ۾ اُٿي بيٺا. معمر قذافي پنهنجي جڳهه ته ويٺو رهيو. اهو ڏسي استاد جانسٽن خاموش ٿي ويو، حيقيقت ۾ معمر قذافيءَ کي اها خبر هئي ته هي انگريزي استاد هن جي پياري وطن لبيا، ۽ هن جي سياسي ڪونڌر جمال عبدالناصر تي سدائين ٽوڪون ڪندو رهندو آهي. معمر اهڙي ماڻهوءَ جي تعظيم ڪرڻ لاءِ تيار نه هو، معمر جي اڳيان جمال عبدالناصر جي تقرير پئي هئي، ان تي جانسٽن تپي باهه ٿي ويو ۽ حڪم ڏنائين ”معمر ڪلاس مان نڪري وڃ.“ ”تون مون کي ڪلاس مان ڪڍي سگهين ٿو“ معمر قذافيءَ چيو ” هي اسڪول منهنجي وطن جو آهي. مان ڄاڻان ٿا ته توهان منهنجي ملڪ ۽ مذهب کي ٽوڪيندا رهو ٿا. ياد رک هڪ ڏينهن اهڙو به ايندو جو توکي هن ڪلاس، اسڪول مان نه پر ملڪ مان ئي تڙيو ويندو.“جانسٽن جيڪو اڳ ڪاوڙيو ويٺو هو، تنهن معمر جو اهڙو کُتو جواب ٻڌو ته وڌيڪ شور ڪرڻ لڳو، ڪلاسن ۾ شور مچي ويو. خبر ناهي معاملو ڪٿان جو وڃي ڪٿي پهچي ها. انهيءَ وقت گوڙ ٻڌي هڪڙو استاد ڪلاس ۾ گهڙيو ۽ جانسٽن ۽ معمر قذافي کي سمجهائي خاموش ڪري ڇڏيائين. انهي ڏينهن معمر قذافي کي پرنسپال جي ڪمري ۾ گهرايو ويو. ڇو ته هن کي وڏي مشڪل سان ان پرڳڻي جي تعليمي اداري ۾ داخلا ملي هئي. تعليم حاصل ڪرڻ سان گڏ معمر کي احساس هو ته هن جو خانه بدوش پيءُ غريب ماڻهو آهي. ۽ هومنجهس ۾ وڏيون اميدون سانڍيون ويٺو آهي . معمر اڻ ڄاتل خوف محسوس ڪندو پرنسپال جي ڪمري ۾ داخل ٿيو. پرنسپال جو نالو سنيوسي نجار هو. هن معمر کي نه ڇڙٻيون ۽ نه ئي اسڪول کان خارج ڪيو.”معمر!“ پرنسپال چيو.”جيڪڏهن تون جمال عبدالناصر جي نقش قدم تي هلڻ گهرين ٿو ته ڀلي هَل. مون کي اُن ۾ خوشي ٿيندي پر ياد رک،جذبن جي اظهار ۾ هميشه خبرداريءَ کان ڪم وٺڻ گهرجي“
19 آگسٽ 1964ع تي تلميدد جي ساحلي ڳوٺ ۾ انقلابي تحريڪ جا ڪارڪن گڏ ٿيا. سمنڊ جي ڪناري رونق لڳي پئي هئي. تفريح لاءِ ماڻهن جا ميڙ جمع ٿيا هئا. هي هنڌ تحريڪ جي گڏجاڻيءَ لاءِ انهيءَ ڪري چونڊيو ويو، جو هتي ڪنهن به قسم جو شڪ ۽ خطرو نه هو. ٽولين ۾ ورهايل ڪارڪن ائين پئي لڳا ڄڻ تفريح لاءِ سمنڊ ڪناري آيا هجن. معمر قذافي پنهنجي ملڪي حالتن تي هميشه ويچار ڪندو رهندو هو. ملڪ ۾ اقتصادي بدحالي، حڪمران ٽولي جون عياشيون، فضول خرچيون، ۽ لاپرواهيون وڌي ويون هيون. ملڪ ۾ بدديانتي، اقربا پروري، رشوت ۽ نا انصافي چوٽ ته هيون. شاهه ادريس ۽ ان جا پوئلڳ تيل جي دولت سان شاهوڪار ٿيڻ لڳا. پرڏيهين جو اثر وڌيڪ هو. ڪيترن ئي پرڏيهي حڪومتن لبيا ۾ پنهنجا فوجي اڏا قائم ڪري ڇڏيا هئا. لبيا جو عوام بُک ۽ بيروزگاريءَ ۾ وڪوڙبو ويو. معمر قذافي سرت جي تعليمي اداري ۾ ئي پنهنجن هم خيال شاگردن کي گڏ ڪرڻ شروع ڪيو. بعد ۾ انهن شاگردن ڳجهي طرح پرچاري مواد تيار ڪري ملڪ ۾ ورهايو. انقلاب جو ٻج ڇٽڪي چڪو هو. هاڻي ان جي آبياريءَ جو وقت هو. هنن جي انقلابي هلچل وڌيڪ تيزي سان ڦهلجڻ لڳي هئي. پوري ملڪ ۾ سندن هم خيال ۽ نظرياتي ماڻهو پيدا ٿي پيا.
1964ع ۾ معمر قذافي تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ ملٽري اڪيڊميءَ ۾ داخلا ورتي. بن غازيءَ جي فوجي اڪيڊمي ۾ هن پنهنجي تحريڪ کي نئين سري سان منظم ڪرڻ شروع ڪيو ۽ هڪ ڳجهي مرڪزي ڪميٽي به ٺاهي وئي. اُن ۾ صرف فوجي تعليم حاصل ڪندڙ نوجوانن کي شامل ڪيو ويو هو.”Free Unitary Officers “ ان ڪميٽيءَ جا سرواڻ هئا. ان تنظيم سان گڏ هڪ ٻي تنظيم ”پاپولر ڪميٽي“ جي نالي سان قائم ڪئي وئي، جنهن جو ڪم لبيا جو شهري توڙي ٻهراڙيءَ جي علائقن ۾ هم خيال ۽ نظرياتي ماڻهن سان رابطوقائم ڪرڻ هو. مرڪزي ڪاميٽي پنهنجا مختلف اجلاس مختلف هنڌن تي ڪندي هئي. سمنڊ جي ڪناري هڪڙو اجلاس اهڙي ته ڍنگ ۽ نموني سان ڪيو ويو، جو ائين پئي لڳو ڄڻ سڀئي نوجوانن تفريح يا پڪنڪ ملهائڻ لاءِ سمنڊ ڪناري آيا هجن. ان اجلاس ۾ طئي ٿيو، ته لبيا جون حالتون ايستائين نه بدلجنديون جيسين ملڪ ۾ مصر وانگر شاهه جو تختو اونڌو ڪري حڪومت تبديل نه ٿي ڪئي وڃي.ان اجلاس ۾ جتي انقلاب لاءِ ڪم ڪرڻ جو قسم کنيو ويو، اُتي مرڪزي ڪميٽيءَ جي ميمبرن هي به قسم کنيو ته هو نائيٽ ڪلبن ۽ ٻين عيش عشرت جي جڳهن ۾ ڪڏهن به نه ويندا. ڪو به ڪارڪن شراب نه پيئندو. ان اجلاس ۾ ان سان گڏ سڀئي ان ڳالهه تي متفق ٿيا ته: جيئن ته مرڪزي ڪميٽيءَ جا ميمبر پري پري ويٺل آهن، هنن کي ڪنهن هڪ هنڌ تي گڏ ٿيڻ ۾ نه صرف سفر جون تڪليفون سامهون آهن، پر ڪنهن به وقت پڪڙجي پوڻ جو انديشو موجود رهي ٿو. انهيءَ ڪري رازداري ۽ سفر جي سهوليت کي نظر ۾ رکندي ڪجهه ميمبرن گڏيل فنڊ مان موٽر ڪارون خريد ڪن. ان اهم ضرورت جي پورائيءَ لاءِ ميمبرن پنهنجين پگهارن جو گهڻو حصو ان فنڊ ۾ جمع ڪرايو هو.
7 آڪٽوبر 1964ع ۽ ان کان پوءِ انقلاب جي مرڪزي ڪميٽيءَ جا لڪل ميڙ بن غازي ۽ مسروط ۾ ٿيا. انهن ۾ گهڻي ڀاڱي انهن مسئلن تي غور ڪيو ويو ته هو سرڪار جا ڳجهه هٿ ڪن ۽ هر رڪن تي ذميواري مڙهي وئي ته هو پنهنجي وت ۽ وس آهي پنهنجا وسيلا ڪتب آڻي، نهايت خبرداريءَ سان معلومات مهيا ڪري.
آگسٽ سنه 1965ع تي معمر القذافي کي بن غازي جي ڪيڊٽ ڪاليج مان گريجويشن جي ڊگري حاصل ٿي، ٿوري عرصي گذرڻ بعد شاهه ادريس جي حڪومت هڪ گروپ، فوجي تربيت حاصل ڪرڻ لاءِ برطانيه موڪلڻ جو فيصلو ڪيو،اُن ۾ معمر القذافي به شامل هو.هي فوجي ڏانءَ جو ڪورس، ساڍن چئن مهينن کن جو هو.بيڪن شيفلڊجي ملٽري ڪاليج ۾ هنن سان اڇوتن وارو سلوڪ روا رکيو ويو. اُن ڪاليج جو انچارج ميجر ”روڊنگز“ تعصبي انگريز هو. هن پهرئين ڏينهن ئي آفيسرن کان اهڙا سوال ڪيا، جيڪي هن جي عهدي ۽ ميزبانيءَ جي فرضن جي بنهه ابتڙ هئا. هن ڄاڻڻ ٿي گهريو، ته لبيا ۾ انقلابي تحريڪ جي صحيح صورتحال ڇاهي.؟ انگريز جو مفاد جيئن ته شاهه ادريس سان لاڳاپيل هو، ان ڪري لبيا ۾ انقلابي تحريڪ هنن جي اکين ۾ ڪنڊو هئي.
مصر جي صدر جمال عبدالناصر، انگريزن کي جيڪو هاڃو رسايو هو، تنهن سبب ’ميجر روڊنگز‘ جڏهن به ناصرجو ذڪر ڪندو هو، ته ڳالهائڻ جو لهجو ڏاڍو ڪڙو ٿي ويندو هوس.ميجر روڊنگز چيو: ”اسان برطانوي توهان جي سلطنت جا چوڪيدار آهيون،“ اهو ٻڌي معمر القذافي کي حيرت ٿي، ۽ هن پنهنجي بي باڪي ۽ حق گوئي کان ڪم وٺندي چيو ته ”فلسطين اسان جو آهي.۽ ....... جمال عبدالناصر اسان جو سرواڻ آهي.....“اهو ٻڌي ميجر روڊنگز جي چهري جي رنگت ڦري وئي ۽ وري هن ڪڏهن به معمر قذافي سان سياسي معاملن تي نه ڳالهايو.
بيڪن شيفلڊ جي ملٽري ڪاليج ۾ ڪرنل معمر قذافيءَ کي جيڪو ڪمرو مليل هو، ان جي ڀت تي هن پنهنجي صحرائي خيمي جي تصوير ٽنگي ڇڏي هئي. تربيت حاصل ڪرڻ کان پوءِ جلدي معمر پنهنجي وطن پهتو. جتي ڳجهي انقلابي تحريڪ هن جي اچڻ جي اوسيئڙي ۾ هئي.
جون سنه 1967ع تي اسرائيل مصر تي حملو ڪري ڏنو. عرب ملڪن ۾ بيچينيءَ جي لهر ڊوڙي وئي. ان تي معمر قذافي جوش ۾ اچي ويو. هن اسرائيل خلاف گهڻو ڪجهه ڪرڻ چاهيو پئي. پر مجبور هو.هن ڄاتو ٿي ته شاهه ادريس ڪو به اهڙو قدم نه کڻندو، جنهن سان برطانوي آقائن جي مفادن کي ڇيهو رسي سگهي. معمر قذافي ۽ سندس ساٿي ملڪ ۾ انقلاب آڻڻ لاءِ آتا هئا. معمرالقذافي جا ويجها ساٿي عبدالسلام جلود، مصطفيٰ الڪرابي، عبدالفتح يونس ۽ محمد المغريف انقلاب کي حقيقت جو روپ ڏيڻ لاءِ تيار ٿي ويا. هم خيال ماڻهن سان ڳانڍاپو قائم ڪيو ويو. عام ماڻهن سان رابطي قائم ڪرڻ سان ان تحريڪ ۾ نوري نجم ۽ هن جو ڀاءُ محمد نجم به اچي شامل ٿيا. هنن ٻنهن ڀائرن جو شهر ۾ خاص اثر رسوخ هيو. انقلابي تحريڪ کي، لبيا جي ڀروسي جوڳن ۽ هم خيال شهرين طرفان پٺڀرائي ملڻ لڳي. هاڻي انهن لاءِ ضروري هو ته لبيا ۾ انقلابي تحريڪ جي طاقت ۽ ان جي اثر رسوخ جي مظاهري ڪرڻ سان گڏ، اسرائيل جي پوئلڳن خلاف جذبن جو اظهار ڪيو وڃي. ۽ لبيا ۾ آمريڪا ۽ برطانيه جا جيڪي فوجي اڏا قائم آهن، تن کي تباهه ڪيو وڃي. ان آپريشن جون تياريون زورسان ٿين لڳيون. ان ڪم ۾ شهرين جي هڪ مناسب ڳاڻيٽي کي به تيار ڪيو ويو. هي آپريشن عبدالسلام ۽ عبدالفتح جي سپرد ڪيو ويو. آمريڪي ۽ برطانوي فوجي اڏن کي تباهه ڪرڻ جو ڏينهن ۽ وقت به مقرر ڪيو ويو. آپريشن شروع ٿيڻ ۾ اڃا ٿوري ديرمس هئي ته هڪڙو توقع جي اُبتڙ واقعو پيش آيو. معمر قذافي کي بن غازي جي فوجي ڇانوڻيءَ مان تبديل ڪري طرابلس جي فرانسيسي ڪئمپ ۾ موڪليو ويو. طرابلس ۾ هنن کي تعمير ٿيندڙ وائر ليس اسٽيشن جي ڪم جي نگرانيءَ سونپي وئي، هن کي طرابلس ۾ رهائش لاءِ هڪ شاندار بنگلو ڏنو ويو. معمر قذافيءَ تي اهڙي مهرباني اڳ ڪڏهن به نه ڪئي ويئي هئي. هن کي شڪ ٿيو ته: ”جنهن وقت هڪ لڪل آپريشن جون تياريون ٿي رهيون هيون، ته هن کي بن غازي، مان طرابلس ڏانهن تبديل ڪرڻ جي ،معنيٰ ڇا آهي، پڪ اعليٰ سطح جي آفيسرن کي ڪا ڀُڻڪ ڪن پئجي وئي آهي.“
تڪڙ ۾ انقلابي مرڪزي ڪميٽيءَ جو اجلاس گهرايو ويو. معمر قذافي کي طرابلس ۾ اهڙن وسيلن ۽ ماڻهن جو ڏس ڏنو ويو، جيڪي اُن انقلابي مشن ۾ مددگار ثابت ٿي سگهن پيا.
طرابلس ۾ اتاولائپ ڦهليل هئي، پورهيت هڙتال تي هئا. انقلابي تحريڪ جي مرڪزي ڪميٽي پاران جاري ٿيل، پرچاري مواد کي ڳجهي طريقي سان پکيڙيو پئي ويو.
طرابلس ۾ معمر وڏي جرئت جو مظاهرو ڪيو. هن پنهنجي شخصيت ۽ مستقبل کي داءُ تي لڳائي ڇڏيو هو. معمر قذافي پنهنجي سر پاڻ پرچاري مواد ورهائيندو وتندو هو. پنهنجي ڪار ۾ سوار ٿي بازار طرف نڪري ويندو هو ۽ ماڻهن سان ڀريل بازار ۾ ڪار جي دري مان پمفليٽ ، ماڻهن ڏانهن اڇلائي ڪار تيزيءَسان ڊوڙائي، ماڻهن جي نظر کان اوجهل ٿي ويندو هو. طرابلس جي ماڻهن لبيا مان غير ملڪي اڏا ختم ڪرڻ لاءِ جلوس ڪڍيا، هڙتالون ڪيون، پر اُن جو اثر نڪو آمريڪين تي پيو ته ۽ نه ئي وري برطانوين تي. شاهه ادريس جي حڪومت آمريڪين ۽ انگريزن کي پنهنجو محافظ سڏيندي هئي. انهيءَ ڪري هيءَ عوام جي سموري هلچل بي سود ۽ بيڪار رهي. معمر قذافي اهڙيون حالتون ڏسي اُن نتيجي تي پهتو ته جيستائين فوجي انقلاب نٿو آندو وڃي، حالتون نٿيون بدلجي سگهن.
تحريڪ جي هڪ ڳجهي گڏجاڻيءَ ۾ فيصلوڪيو ويو ته نون گريجوئيٽ ڪيڊٽن کي به تحريڪ ۾ شامل ڪيو وڃي. جڏهن ان تي عمل ڪيو ويو ته ڏاڍا سٺا نتيجا آيا ۽ اڻ ڳڻيا ڪيڊٽ انقلابي تحريڪ ۾ اچي گڏيا. ان ڪري تحريڪ کي سٺي سگهه ملي وئي.
مرڪزي ڪميٽيءَ جا اجلاس اهڙي ته رازداري سان ڪيا ويندا هئا. جو ملٽري اڪيڊميءَ ۾ جاسوسي کاتو، تحريڪ کان اڻ ڄاڻ رهيو. گڏجاڻيون اهڙن علائقن ۾ ٿينديون هيون، جتي ڪا به وُسهن، آبادي نه هوندي هئي. هڪ دفعي ائين به ٿيو جو لڪل گڏجاڻي لاءِ مرڪزي ڪميٽيءَ جا ميمبر هڪ شاديءَ جي تقريب ۾ شريڪ ٿيا. جڏهن شادي جون رسمون ٿي ويون، تڏهن هڪ هڪ ٿي ميمبر اُتان کسڪندا ويا ۽ هڪ الڳ هنڌ تي گڏيا. جڏهن گڏجاڻي ختم ٿي ته سڀئي ميمبروري هڪ هڪ ٿي واپس شاديءَ واري گهر پهتا ۽ شادي جي ڪم کي لڳي ويا، ان جي ڪنهن کي به خبر نه پئجي سگهي.
جنوري 1969ع تي هڪ حادثو ٿيو. جنهن سان انقلابي تحريڪ جي وجود ۽ ان جي ميمبرن جي زندگي خطري ۾ پئجي سگهي پئي. انقلاب آڻڻ جي تاريخ مقرر ڪئي وئي هئي،جنهن جي خبر رڳو مرڪزي ڪميٽيءَ جي ميمبرن کي هئي. تاريخ 21 مارچ 1969ع هئي، جنهن تي لبيا جي حڪمران شاهه ادريس کي پنهنجي سالگره وڏي ڌام ڌوم سان ملهائڻي هئي. ڇانوڻين ۾ رهندڙ انقلابي تحريڪ جي مرڪزي ڪميٽي جي ميمبرن کي، معمر قذافي پنهنجي هٿن سان لکيل هدايتون جاري ڪيون هيون. ”فري آفيسرز“ جيڪي انقلابي تحريڪ جو جوهر هئا، پوري طرح سان تياريون ڪري چڪا هئا.
12 مارچ جي انقلاب آڻڻ واري تاريخ کي بدلايو ويو، ڇاڪاڻ جو معمر قذافي کي خبرپئي ته 12 مارچ 1969ع تي مصر جي مهان فنڪاره اُم ڪلثوم بن غازيءَ ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري رهي آهي. عربن کي اُم ڪلثوم جي آواز سان جيڪو والهانه عشق هو، ان جي سڌ، معمر قذافي کي هئي، ته نه صرف بن غازي پر پوري لبيا جي ڏورانهن علائقن جا ماڻهو به اُم ڪلثوم جي راڳ ٻڌڻ لاءِ بن غازي، ۾ ڪٺا ٿيندا ۽ اهي هن جي سحرانگيز آواز ۾ ايتري حد تائين ته محو ٿي ويندا جو هو انقلاب ۾ پوري طرح حصو وٺي نه سگهندا. انهيءَ ڪري انقلاب آڻڻ جو ڪو ٻيو ڏينهن مقرر ڪرڻ ضروري ٿي پيو.
معمر قذافيءَ کي طرابلس کان بن غازيءَ تائين سفر اختيار ڪرڻو پيو. ڪار وسيلي ان سفر ۾ عبدالحميد شمس ۽ عبدالحميد زيد هن سان گڏ هئا. ڊگهي صحرائي رستي تي هنن جو سفر ڏاڍو خطرناڪ ۽ اوکو هو. پر انهن کي بن غازي ضرور پهچڻو هو. رستي ۾ انهن کي حادثو پيش آيو، جيڪو انقلاب جا سمورا منصوبا خاڪ ۾ ملائي ڇڏي ها. پر معمر قذافيءَ جي موقع شناسي ۽ بهادريءَ ان خطري کي ٽاري وڌو. انهيءَ وقت ڪار عبدالحميد شمس هلائي رهيو هيو، اوچتو ڪار جو اڳيون ڦيٿو هڪ ڌماڪي سان ڦاٽي پيو. ڪار ڪلٽيون کائڻ لڳي. بريڪون بيڪار ويون. ان وقت معمر کي پنهنجي جان کان وڌيڪ ڪاغذن سان ڀريل لفافي کي بچائڻ ۽ سلامت رکڻ جو خيال ذهن ۾ هو، جيڪي هن پاڻ پنهنجي هٿن سان لکيا هئا.ان لفافي جي هٿ چڙهي وڃڻ سان انقلاب جي ٺهيل رٿا ظاهر ٿي پوي ها. سمورا انقلابي، تحريڪ جا روح روان گرفتار ڪيا وڃن ها. ڪار کي باهه لڳي وئي. هي جلندڙ ڪار مان مشڪل سان پاڻ بچائي ٻاهر نڪتا، معمر قذافي کي اطمينان هو ته هو ڳجهي ڪاغذن کي سلامتيءَ سان ڪڍڻ ۾ ڪامياب ويو هو.
انقلاب جو ڪم مشڪل، خطرناڪ ۽ جان وٺندڙ هو. ڪرنل قذافيءَ لبيا جي ڪيترن اهم شهرن جو دوروڪيو. هن جي سفر کي هر هنڌ راز ۾ رکيو ويندو هو.
حڪومت جي طرفان حڪم جاري ڪيو ويو، ته سڀ آمڊ ڊويزنون هڪ هنڌ، ’يعني باب العزيز ڪيمپ‘ ۾ ڪٺيون ٿي وڃن. سمورو بارود به هڪ ئي جگهه تي گڏ ڪيو ويو. ان حڪم نامي تي ڪرنل عبدالعزيز الصاعي جي صحيح ٿيل هئي. هونئن ته لبيا جو حڪمران شاهه ادريس هو، پر اصل ۾ ٻه ڀائر ڪرنل عبدالعزيز الصاعي ۽ عمرالصاعي حڪمران هئا. هر معاملي ۾ شاه ادريس هنن کان صلاحون وٺندو هو. هنن ڀائرن حڪومت اندر پنهنجي حڪومت قائم ڪري ڇڏي هئي. جيئن ته شاهه ادريس کي اولاد نه هو، انهيءَ ڪري هي خيال عام هو. ته شاهه ادريس جي وفات بعد لبيا ۾ هي ئي ماڻهو اقتدار تي قابض ٿي ويندا. هي ٻئي ڀائر آمريڪا ۽ برطانيه جي پٺڀرائي ڪندڙ هئا.
فوجن ۽ بارود جي هڪ هنڌ جمع ٿيڻ واري حڪم، انقلابي تحريڪ جي مرڪزي ڪميٽيءَ لاءِ مشڪلاتون پيدا ڪري وڌيون. هاڻي اهو تاثر پي ورتو ويو ته حڪومت کي انقلابي سرگرمين جي سُڌ پئجي وئي آهي. انهيءَ مسئلي کي ويتر حڪومت طرفان ٿاڦيل ٻن ڇاڙتن جي انسپيڪشن ٽيم وڌايون. ان ٽيم کي خصوصي مالڪي مليل هئي، هي هر فوج ڇانوڻي جو معائنو ڪري پئي سگهي. ان سان گڏ حڪم ناما جاري ڪرڻ جو حق پڻ هئس. ان منجهان هر انقلابي ڪارڪن کي کٽڪڻ لڳو ته ڪجهه ٿيڻ وارو آهي.حڪومت جي هي قدم اجايا ۽ بيڪار ناهن. هر ڪو سمجهڻ لڳو ته اُن پٺيان ڪي راز آهن. حڪومت، ”فري آفيسرز“ تي ڪڙي نگراني رکڻ لڳي، معمر قذافي جي گرفتاري لاءِ وارنٽ جاري ڪيا ويا. پر هن کي گرفتار نه ڪيو ويو، ڇاڪاڻ جو ملٽري انٽيلجنس جي گڏجاڻي ۾ طئي ڪيو ويو، ته جيڪڏهن معمر قذافيءَ کي گرفتار ڪيو ويو، ته معلومات ۽ سرگرمين جي ڪا به ڄاڻ پئجي نه سگهندي، انهيءَ ڪري فيصلو ڪيو ويو ته هن جي گرفتاريءَ جا وارنٽ رد ڪري صرف هن جي نگراني ڪئي وڃي.
انهيءَ جي باوجود ”فري آفيسرز“ جيڪي انقلابي تحريڪ جي مرڪزي ڪيمٽيءَ جا ميمبر هئا، هڪ هنڌ هڪ اجلاس لاءِ ڪٺا ٿيا ۽ هن گڏجاڻي ۾ 24 مارچ 1969ع انقلاب جو ڏينهن مقرر ڪيو ويو.
ڪرنل معمر قذافي انهن ڏينهن ۾ بِن غازيءَ کان پنج ميل پري گاريونس جي وڏي فوجي ڇانوڻيءَ ۾ هو. ان جو تعلق سگنلز ڪمپنيءَ سان هو. هي انقلاب جو وڏو ۾ وڏو اڏو هو. هتان ئي ملڪ جي باقي ڇانوڻين ۽ فوجي ڪيمپن ڏانهن انقلابي آفيسرن کي هدايتون ڪيون وينديون هيون. 24 مارچ 1969ع انقلاب جو ڏينهن مقرر ڪيو ويو.
ٺيڪ انهيءَ وقت جڏهن انقلاب جون ڳجهي نموني سان تياريون پئي ڪيون ويون، ته هڪ واقعو ٿيو. لبيا جو شاهه ادريس طرابلس ۾ پنهنجي محلات اندر عيش عشرت واري زندگي گهاريندو هو. سو اتان ڪجهه ڏينهن لاءِ طبروق ۾ برطانوي قلعي ڏانهن هليو ويو. هي قلعو مصر جي سرحد کان ڪجهه ميلن جي مفاصلي تي هو، ان ڪري انقلابي رهنما انهيءَ شڪ ۾ پئجي ويا، ته شاهه ادريس کي لبيا ۾ برپا ٿيڻ واري انقلاب جي خبر پئجي وئي آهي ۽ هو پنهنجو محل ڇڏي طبروق جي قلعي ڏانهن هليو ويو آهي. ادريس لاءِ اتي مناسب بندوبست ٿيل هئو. طبروق کان ڪجهه ميل ڏور ”الام“جي جڳهه وٽ برطانيه جو هڪ مضبوط فوجي اڏو به قائم هو.
مرڪزي ڪميٽيءَ جو هر رڪن سوچ ۾ پئجي ويو، ڇاڪاڻ جو شاهه ادريس هنن جي پهچ کان ٻاهر ٿي ويو. هاڻي انقلابي ڪاميٽيءَ لاءِ سواءِ ان جي ٻيو ڪو به چارو نه رهيو ته ٻيهر انقلاب جو ڏينهن مٽايو وڃي، لبيا جي فوجي بيرڪن، ڇانوڻين ۽ ڪئمپن ۾ رهندڙ آزاد انقلابي آفيسرن کي ڳجهي نموني هدايتون موڪليون ويون، ته 24 مارچ 1969ع جي انقلاب برپا ڪرڻ واري تاريخ مٽائي وئي آهي. ان کان پوءِ انقلابي مرڪزي ڪمٽيي وارن پرچاري مواد کي سڄي ملڪ ۾ ڦهلائڻ جو ڪم شروع ڪري ڏنو. گهڻي تعداد ۾ وڌيڪ عوام کي اشتهارن ۽ پمفليٽن ذريعي تيار ڪيو ويو. هي پرچاري مواد ڪرنل معمور قذافي پاڻ لکندو هو. بعد ۾ اُن جون اسٽينسل ڪاپيون سڄي لبيا ۾ ڦهلايون وينديون هيون.
12 آگسٽ 1969ع تي لبيا جي فوج جي نمائندي، سنيوسي شمس الحق جي حڪم تحت هڪ وڏي فوجي ڪانفرنس بن غازيءَ ۾ ڪوٺائي وئي. ان ڪانفرنس لاءِ فوجي اڪيڊمي جي وڏي هال کي ڏاڍو خوبصورتيءَ سان سينگاريو ويو. فوجي ڪمانڊر ۽ آفيسرن کي ان ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ حڪم جاري ڪيا ويا هئا. ان ڪانفرنس جو مقصد لبيا جي فوجي آفيسرن کي ان ڳالهه لاءِ قائل ڪرڻو هو ته حڪومت لبيا جي اوڀر ۽ اولهه طرف وارين سرحدن (جيڪي مصر ۽ تيونس سان ملن ٿيو) لاءِ هڪ نئون دفاعي معاهدو تيار ڪيو آهي. ان دفاعي منصوبي جي سلسلي ۾ فوجي ڪمانڊرن ۽ آفيسرن کي حڪومت پنهنجي سرپرستي ۾ وٺڻ پئي گهريو. مقصد ته هنن اهو ڀي ظاهر ڪرڻ گهريو ته لبيا جي خودمختياري کي ڪنهن ٻئي کان نه پر مصر ۽ تيونس طرفان خطرو آهي. شاهه ادريس جي حڪومت مصر جي جمال عبدالناصر جي انقلابي خيالن کان ڊنل هئي. وري شاهه ادريس جا آمريڪي ۽ برطانوي مشير مصر ۽ تيونس تي دٻاءَ وجهڻ جون رٿون رٿي رهيا هئا. انهيءَ لاءِ نئون فوجي منصوبو بنايو ويو. شاهه ادريس جيڪو غير ملڪين جي هٿ ۾ رانديڪو بڻجي چڪو هو، تنهن ان دفاعي منصوبي جي منظوري ڏيئي ڇڏي هئي. ان منصوبي جو برطانيه کي خاص فائدو پهچڻ وارو هو. ڇو ته لبيا جي حڪومت کان برطانيه مڃايو هو، ته ان منصوبي جي پورائي لاءِ لبيا کي جهاز ڏنا ويندا، يعني برطانيا کي لبيا ڏانهن جهاز وڪرو ڪري ڏيڻ جو سٺو موقعو مليو.
انقلابي تحريڪ سان لاڳاپيل فوجي آفيسر ۽ ماڻهو ان سازش جي حقيقت کان واقف ٿي چڪا هئا، تڏهن به هي ڪانفرنس منعقد ٿي. ان ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيندڙ انقلابي آفيسرن کي اهو فائدو پهتو، جو اهي سڀئي پنهنجو پاڻ هڪ هنڌ ڪٺا ٿيا هئا. ان مان فائدو وٺندي هنن ننڍيون ننڍيون ڏاڍي رازداريءَ ۽ خبرداريءَ سان ڪميٽيون ترتيب ڏنيون، جن لڪل گڏجاڻيون ڪيون.
مختلف اطلاعن گڏ ٿيڻ کان پوءِ، مرڪزي ڪميٽيءَ جو هڪ اهم اجلاس ٿيو، جنهن ۾ طئي ٿيو ته ”هاڻي وڌيڪ دير ڪرڻ ملڪ لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيندي.لبيائي حڪومت جنهن طريقي سان آمريڪا ۽ برطانيا جي هٿن ۾ رانديڪو بڻجي کيڏي رهي آهي، سا هاڻي اسان لاءِ ڏاڍي هاڃيڪار ثابت ٿيندي. اڳ جي ڀيٽ ۾ پڪو پهه ڪيو ويو ته انقلاب جي تاريخ هاڻي تبديل نه ڪرڻي پوندي. جيڪا به گڏيل هاڪار تحت مقرر ڪئي وئي ان تي عمل شروع ڪيو ويندو.“
هڪ رات هڪ نوجوان ڪيڊٽ معمر قذافيءَ ڏانهن وڌي آيو ۽ چيائين ”سائين اسان انقلاب لاءِ جانيون به قربان ڪري ڇڏينداسون. پر اسان کي انقلاب جي تاريخ جي خبر اڳ ۾ هجڻ گهرجي.“ معمر، نوجوان جذبي سان سر شار ڪيڊٽ ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ ڏاڍي اطمينان سان چيائين، ”بلڪل هاڻي ئي مان توهان کي انقلاب آڻڻ جي تاريخ ٻڌايان ٿو. نوجوان ڪيڊٽ!!..... انقلاب اڄ رات ئي اچي رهيو آهي.....!“
(فريڊ رڪ مسڪٽ جي ڪتاب ”ماءِ سن ماءِ پريزيڊنٽ“ جو خلاصو)
(هلال پاڪستان مئگزين 28 مارچ 1982 ۽ 4- اپريل 1982 جي پرچن تان کنيل)
*