• لبيا جي آزاديءَ لاءِ مسوليني سان جنگ جوٽيندڙ عرب هيرو: عمر ال مختار
اٽليءَ جي عملدارن اِن ڳالهه تي زور ڏنو هو ته، ”لبيا جا ماڻهو اٽليءَ سان سچا ۽ انهن سان مڪمل طور تي ٻڌل هئا.“ ان کان پوءِ جيڪو ڪجهه ٿيو ، اهو جنگين جو هڪ سلسلو هو، جيڪي جنگيون عظيم اڳواڻ عمر ال مختار جي اڳواڻيءَ ۾ عرب گوريلن ۽ لبيا تي قبضو ڪري ويٺل اٽليءَ جي حڪومت وچ ۾ وڙهيون ويون. عمر ال مختار لبيائي عوام کي پنهنجي وطن سان حب ۽ فرض بابت سجاڳ ڪري اولهه طرفان ملندڙ ان مهڻي کي رد ڪري ڇڏيو هو ته، ”عربن کي پنهنجي ڌرتيءَ سان پيار ناهي هوندو.“
گوريلا ويڙهه جي حڪمت عمليءَ جو ماهر
عمر ال مختار 1912ع ۾ مصر جي سرحد ويجهو بل هر’لگ بورگا‘ وٽ، جيڪو بن غازيءَ کان پري نه هو، جي ٿوري ئي فاصلي تي منظم طريقي سان مزاحمتي جنگ جي شروعات ڪئي. اِهو هڪ خاموش استاد تيزيءَ سان صحرا ۾ گوريلا ويڙهه وڙهڻ واري حڪمت عمليءَ جو ماهر بڻجي ويو، ڇاڪاڻ جو هو پنهنجي ملڪ جي جاگرافيءَ کان ٻين ڪيترن کان وڌيڪ واقف هو.
ال مختار پنهنجي وڏي پئماني تي متحرڪ ٽولن جي ريگستان ڏانهن باغي ٿي وڃڻ کان اڳ (جيڪو اٽليءَ لاءِ راز بڻيل آهي) مهارت ۽ ڪاميابيءَ سان وڙهيل جنگين دوران اڳواڻي ڪئي.
ال مختار ۽ سندس گوريلن، اٽليءَ جي قابض قوت جي خلاف وڙهيل جنگ دوران سندن ٺڪاڻن تي حملا ڪري، سندس فوجين تي اوچتا حملا ڪري ۽ سندن سامان جي رسد بند ڪري ۽ سندس رابطي جا ذريعا ڪٽي تباهه ڪري کين ٿڪائي وڌو هو، هو گهڻي وقت کان سانوسي (Sanusi) مزاحمتي تحريڪ جو غير تڪراري اڳواڻ هو، جيڪا عرب دنيا لاءِ هڪ مثال بڻجي وئي هئي. سانوسي هڪ صوفي مسلڪ آهي، جنهن جو بنياد سِڊي محمد محمد بن علي سانوسيءَ 1843ع ۾ سائرنائڪا ۾ رکيو هو.
جيتوڻيڪ اٽليءَ شروع ۾ لبيا تي پنهنجي قبضي کي لبيا جي ساحلي شهرن تائين محدود رکيو هو، جهڙوڪ: تريپولي، بن غازي مصراتا ۽ درنا، پر ان کان پوءِ اهم جنگيون ڪنهن ٻئي هنڌ وڙهيون ويون. ڇاڪاڻ جو لبيا جا سڀ ماڻهو پنهنجي ملڪ تي قبضي خلاف متحد ٿي بيهي رهيا هئا. صرف جبلن ۽ ريگستانن جي ڳوٺن جا ڪي چند ماڻهو جنگ کان ٻاهر رهيا هئا. اپريل 1915۾ گهارتبياهه جي جنگ کان پوءِ (جنهن ۾ اٽليءَ جا هزارين فوجي مارجي ويا هئا) اِٽليءَ جي فوجين کي لبيا تي مڪمل ڪنٽرول ته حاصل نه ٿي سگهيو هو، تنهن هوندي به اِنهن لبيا تي سرسي ضرور حاصل ڪري ورتي هئي.
لبيا جا ماڻهو بنا ڪنهن خوف جي پنهنجي ڌرتيءَ جي آجپي جي ويڙهه وڙهڻ لاءِ هزارن جي تعداد ۾ عمر ال مختار طرفان منظم ڪيل مزاحمتي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويا هئا. انهن مان اڪثر ’جبل المختار‘ ۾ لڪي ويا هئا، اوتر اوڀر لبيا ۾ موجود ان جبل کي ”سائو جبل“ به چيو وڃي ٿو، جتان گوريلن بدبخت اٽليءَ جي ماڻهن تي خوني حملا شروع ڪيا هئا.پنهنجي شڪست جي خوف کان روم جي مشهور فوجي سربراهه پيٽرو بيڊو گليو (Pietro Badoglio) لبيا ۾ حالتن تي ضابطو آڻڻ لاءِ روانو ڪيو ويو. کيس اٽليءَ خلاف ٿيندڙ مزاحمت کي فوري طور تي ڪلچڻ لاءِ سامان ڍوئڻ واسطي گهوڙي گاڏيون ڏئي ۽ مزاحمتي قوتن خلاف غير انساني سلوڪ سميت سڀئي طريقا اختيار ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي. اهڙي اختيار ۽ پٺڀرائي حاصل هئڻ ڪري ان فوجي آفيسر لبيا جي گوريلن خلاف ڪاروائي ڪئي ۽ سندن مددگار عام ماڻهن کي سخت سزائون ڏنيون، جن جو ڏوهه صرف اهو هو ته اُهي مزاحمتي تحريڪ جا مددگار بڻيل هئا.
بعد ۾ پيٽرو بيڊو گليو ۽ آزاديءَ جي ويڙهاڪن جي وچ ۾ ٿيل ڳالهين کان پوءِ اٽليءَ جي ذريعن اِهي ڪوڙيون خبرون هلايون ته، مزاحمتي تحريڪ جي اڳواڻ ال مختار مڪمل طور تي گوڏا کوڙي ڇڏيا هئا. ان جي باوجود ال مختار سان ”ڪجهه ڏيو ۽ ڪجهه وٺو“ جي بنياد تي معاملا طئي ڪيا ويا. آڪٽوبر 1929ع تائين ال مختار اهڙي طرح ڏي وٺ ذريعي معاملا طئه ڪرڻ جي مخالفت ۽ اُن تي تنقيد ڪندو رهيو، اِن دوران هن پنهنجي گوريلن جي عمل ۽ مزاحمتي تحريڪ کي نئين سر منظم ڪيو.
جڏهن پيٽرو بيڊو گليو جون ظالماڻيون ۽ غير انساني ڪاروايون به ناڪام ٿي ويو هيون ۽ مزاحمتي تحريڪ کي ختم ڪري نه سگهيو ته، فاشزم جي سردار مسولينيءَ پنهنجي هڪ ٻئي وڏي درجي جي جنرل روڊ الفو گريزانيءَ کي لبيا ۾ آزاديءَ جي ويڙهاڪن کي مڪمل طور تي ڪچلڻ لاءِ موڪليو.
اٽلي جي فوجي سربراهه گريزيانيءَ جون عمر ال مختار خلاف قهري ڪاروايون هن مسئلي تي تاريخدانن وچ ۾ اختلاف آهي، پر چيو ٿو وڃي ته، گريزياني انهيءِ شرط تي لبيا وڃڻ لاءِ راضپو ڏيکاريو هو ته، ”مسوليني کيس اجازت ڏئي ته، هو لبيا ۾ اٽليءِ جي قانون ۽ قاعدن کان مٿانهون قدم کڻڻ جي لاءِ به آزاد هوندو.“ گريزيانيءَ جيڪو تجويز ڪيو هو، اُهو اِهو هو ته، ”لبيا تي مڪمل قبضو ڪرڻ جي لاءِ لبيا جي اَڌ انساني آباديءَ کي انتهائي ظالماڻي طريقي سان ۽ بنا ڪنهن جهجهڪ جي قتل ڪيو وڃي، “گريزيانيءَ ال مختار ۽ سندس ساٿين کي مصر کان ملندڙ مدد هر صورت ۾ روڪڻ چاهي. اُن لاءِ هن سڀ ڪجهه ڪيو، ايتري قدر جو هن ڏکڻ لبيا ۽ مصر جي سرحد سان بارديت سليمان پورٽ کان الجگبوب تائين 300 ڪلو ميٽر ڊگهي ٻه ميٽر اوچي ۽ 3 ميٽر ويڪري ديوار اڏڻ جو حڪم پڻ جاري ڪيو هو.
ان کان وڌيڪ ظلم جي انتها ڪندي هن الاغائلها، المغرون، سولوق ۽ الا بيار سميت ڪيترن ئي هنڌ تي ڪنسٽريشن ڪئمپونConcentration Camps)) قائم ڪرڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي، جتي لبيا جي هزارين شهرين کي اٽلي جي فوج جي نگرانيءَ هيٺ رهڻ تي، مجبور ڪيو ويو. جيڪي ماڻهو اهڙي گرفتاري ۽ قيد کان بچي ويا هئا، اهي الاخدارجبل تي چڙهي ويا يا ريگستان ۾ لڪي عذاب واري زندگي گذاري رهيا هئا. انهن حالتن ۽ ڪارواين جي ڪري هزارن جي تعداد ۾ مرد، عورتون، ٻار۽ پيرسن موت جو کاڄ بڻيا، انهن جي موت ۾ سڌو سنئون عوام آڏو ڦاهيون ڏيڻ، گوليون وسائي قتل ڪرڻ ۽ اڻ سڌي طرح بيماريون ۽ بک شامل آهن.
گريزيانيءَ 1929ع کان 1931ع تائين هڪ لک لبيائي ماڻهن کي پنهنجي بدنام عذاب گهرن ۾ قيد رکيو ۽ هالا خميس، نصر ۽ مارڪو بوگيرو جهڙن ليکڪن(جن لبيا جي آزاديءَ جي ويڙهاڪ عمر ال مختار جو ورثوLegacy of Libyan Freedom Fighter Omar Ali Mukhtar عنوان سان هڪ مضمون لکيو هو، جيڪو جرنل آف نارٿ آفريڪن اسٽيڊيز ۾ ڇپيو ويو) لکيو هو ته، ” گريزيانيءَ جي ڪنسنٽريشن ڪئمپن ۾ 40 هزار لبيائي شهري موت جو کاڄ بڻايا ويا هئا، اِنهن ڪئمپن ۾ انهن جي زندگي انتهائي اذيتناڪ هئي، جنهن ڪري بک ۽ بيماريءَ سبب هزارين ماڻهو موت جو کاڄ بڻجي ويا هئا.اٽليءَ جي آرمي هيلٿ ڊپارٽمينٽ جي چيئرمين ڊاڪٽر ٽوڊيسڪي موجب، ”مئي 1930ع کان سيپٽمبر 1930ع تائين 80 هزار لبيائي شهرين کي پنهنجا اباڻا ڪک ڇڏي ڪنسنٽريشن ڪئمپن ۾ رهڻ تي مجبور ڪيو ويو هو. اٽليءَ جا فوجي هڪ ئي وقت 300 ماڻهن کي گهرن مان کنڀي کڻي ويندا هئا ۽ وڃي کين ڪنسنٽريشن ڪئمپن ۾ بند ڪندا هئا. 1930ع جي پُڄاڻيءَ تي سمورن خيمن ۾ رهندڙ لبيائي شهرين کي ڪنسنٽريشن ڪئمپن ۾ رهڻ تي مجبور ڪيو ويو هو، اِنهن ڪئمپن ۾ 55 سيڪڙو لبيائي موت جو کاڄ بڻجي ويا هئا.“
لبيا جي هڪ انتهائي مڃيل تاريخدان محمود علي الطيب جو چوڻ هو ته، نومبر 1930ع دوران اِنهن ڪئمپن ۾ روزانو گهٽ ۾ گهٽ 17 لاش دفنايا ويندا رهيا. ڪنسنٽريشن ڪئمپن ۾ رهندڙ لبيائي شهرين کي انتهائي غير معياري کاڌو کارايو ويندو هو ۽ گوريلن جي حالت ان کان به گهڻي خراب هئي.
اهو چوڻ ته، ال مختار ۽ سندس گوريلن کي، مقامي ماڻهن جي جاسوسيءَ واري عمل جي مدد سان ڳولي، اٽليءَ جي فوجي هوائي حملن ۽ ٻين ڪاروائين وسيلي بي عمل ڪيو ويو هو. سراسر خام خيالي آهي. 1931ع جي شروع ۾ گوريلن وٽ کاڌي پيتي جي شين جي کوٽ پيدا ٿي پئي هئي ۽ ان کان گهڻو اڳ ۾ سندن خلاف اهم هٿيار ۽ ميزائيل هلائجي چڪا هئا، اهڙي درندگيءَ جي باوجود ال مختار پنهنجي آزاديءَ جي جنگ جاري رکي هئي. ايتري قدر جو هو سخت بيمار به ٿي پيو هو.
عمر ال مختار جي گرفتاري ۽ ڦاهي
عظيم مقصد لاءِ 20 سالن تائين هڪ انتهائي ظالم ۽ طاقتور قوت مسولينيءَ جي اٽليءَ خلاف گوريلا ويڙهه وڙهندي ال مختار هڪ اوچتي حملي ۾ زخمي ٿي پيو هو. جنهن کان پوءِ اٽليءَ جي فوج کيس 11 سيپٽمبر 1931ع تي بِن غازي شهر کان150 ڪلو ميٽر ڏکڻ طرف ظلتان شهر ويجهو ريگستان مان گرفتار ڪري ورتو. گرفتاريءَ کان پوءِ يا ته هُو مسلسل ويڙهه سبب ٿڪجي يا قدرت طرفان عطا ڪيل پنهنجي لافاني عظمت سبب خاموش رهيو. هن پنهنجي صورتحال کي سمجهي ۽ پنهنجي مقدر کي قبولي ورتو هو. جيلر ال مختيار جي پنهنجي ارادي تي پختي رهڻ واري عمل سبب کائنس تمام گهڻو متاثر هئا. عمر ال مختيار کان پڇا ڳاڇا ڪندڙ ڪيترن ئي فوجي آفيسرن بعد ۾ اِهو اعتراف ڪيو هو ته، ” جڏهن هُن کان پڇا ڳاڇا ڪئي ويندي هئي يا مٿس تشدد ڪيو ويندو هو ته، عمر ال مختار سندن اکين سان اکيون ملائي کين قرآن پاڪ مان امن جون آيتون پڙهي ٻڌائيندو هو.“
بعد ۾ اهو ئي ٿيو، جنهن جي اميد هئي. ال مختار خلاف ’ڪينگرو ڪورٽ‘ ۾ ڪيس هلايو ويو ۽ کيس موت جي سزا ڏني وئي. ال مختار قرآن پاڪ جي هِن جو آيت جو حوالو ڏيندي پنهنجي ڦاسيءَ جي سزا جي آجيان ڪئي هئي: (ترجمو) ”اسان خدا جي طرف کان آيا آهيون ۽ خدا ڏانهن ئي موٽڻ گهرجي.“
اِٽليءَ جي ڊڪٽيٽر مسولينيءَ کي اميد هئي ته، ان ڪراڙي ويڙهاڪ کي، سندس گرفتاريءَ جي پنجن ڏينهن کانپوءِ 16 سيپٽمبر 1931ع تي ڪنسنٽريشن ڪئمپ ۾ سندس ڪيترن ئي پوئلڳن آڏو تڪڙي ڦاسيءَ سان لبيا جي مزاحمتي تحريڪ ختم ٿي ويندي، پر تعجب جهڙي ڳالهه آهي ته لبيا جي مزاحمتي جنگ عمر ال مختار جي شهادت سان جيتوڻيڪ ڪجهه ڪمزور ضرور ٿي هئي، پر اِها خاموش نه ٿي هئي.
اٽلي، عالمي جنگي معاهدن، عالمي قانون يا هڪ ڪراڙي فرد لاءِ انساني همدردي کان اکيون ٻوٽي فيصلو ڪرڻ سان پنهنجي اخلاقي حيثيت وڃائي ويهي رهيو هو. اهڙين ڪمزور حالتن جي باوجود ال مختار، جيڪو هاڻي ”صحرائي شينهن“ (نمر ال صحارا) جي طور تي سڃاتو وڃي ٿو، اُهو اڪثر اٽليءَ وارن جي دلين ۾ اهڙو خوف پيوند ڪري ويو، جيڪو سڄي عرب دنيا ۾ ڪا تحريڪ به سندس ڦاسيءَ واري سزا خلاف پيدا نه ڪري سگهي.
ورثو ۽ لبيا تي اثر
عمر ال مختار جي زندگيءَ جي آخري سال بابت 1981ع ۾ رليز ڪيل فلم (Lion of the Desert) ۾ گهڻو ڪجهه ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. اِن فلم جي مُک اداڪارن ۾ اينٿوني ڪئين، اوليور ريڊ ۽ اِريني پپاس شامل آهن. اِن فلم جي آخري منظر ۾ هڪ پوڙهي ماڻهوءَ کي ڦاسي ڏيندي ڏيکاريو وڃي ٿو، جڏهن ته سندس چشمو فرش تي ڪرندي نظر اچي ٿو، هڪ نينگر اُن ٽٽل چشمي جا شيشا ميڙي پنهنجي ماءُ کي ڏئي ٿو، شايد لبيا جي عطيم هيري طرفان نشاني سمجهي سانڍي رکڻ لاءِ هو ائين ڪري ٿو.
ال مختار جي جدوجهد جا لبيا جي حقيقي زندگيءَ تي تمام گهڻا ۽ گهرا اثر پيا، ايتري قدر جو اُتان جا بادشاهه، انقلابي ۽ فوجي حڪمران پڻ کيس پنهنجي قومي هيرو جي طور ياد ڪندا آهن. اڄڪلهه به سندس تصوير لبيا جي ڏهه دينار واري نوٽ تي نظر اچي ٿي، تنهن هوندي به اهڙن انگن اکرن ۽ تصويري ڪردار کان وڌيڪ سندس تاريخي ڪردار کي اهميت لبيا اندر توڙي لبيا کان ٻاهر سڄي دنيا طرفان ملي ۽ عرب قومپرستيءَ جون مختلف صورتون پڻ سندس تاريخي ڪردار جي اثر هيٺ جڙيون آهن.
سالن جو عرصو گذرڻ کان پوءِ به عمر ال مختيار جي ياد اٽليءَ جي قابض ٽولي خلاف نفرت ۽ اڳتي هلي اقتدار جي بکين حڪمرانن خلاف جدوجهد جي علامت بڻجي وئي. ال مختيار هر قسم جي حالتن ۾ لبيا واسين کي پنهنجي ملڪ جي حفاظت، ان سان پيار ۽ سندن آزاديءَ جو سبق سيکاريو، هن پنهنجي قوم کي مذهبي ماڻهوءَ طور وڙهڻ پڻ سيکاريو. هر جنگ ۾ خدا تعاليٰ جا لفظ اُچاري اهو بارو ڪرائڻ سيکاريو ويو ته، ’لبيا تي صرف لبيا جي ماڻهن کي ئي حڪمراني ڪرڻ جو حق حاصل آهي.‘ اهو چئي ڳالهه ختم ڪرڻ ۾ ئي حفظ ۽ امان ٿيندو ته، لبيا جي ايجاد ڪيل نئين قومپرستيءَ جديد دنيا ۾ به ڌارين جي قبضي کي رد ڪري ڇڏيو آهي. اِن کان وڌيڪ اهم ڳالهه ته، لبيا جا شهري اڄ به پنهنجي حقن تان دستبردار ٿيڻ کان انڪاري آهن.
عمر ال مختار هڪ سٻاجهي طبعيت وارو ماڻهو هو، جنهن جو پسمنظر پڻ حليم هو.هن پنهنجي مادر وطن لبيا جي ڌرتي ڇڏڻ بجاءِ مسوليني جهڙي آمر سان ٽڪر کائڻ جو فيصلو ڪيو ۽ پنهنجي ڌرتيءَ جي عوام کي اٽليءَ جي قبضي خلاف متحد ڪرڻ سان گڏ ان جو شانائتي انداز ۾ بچاءُ ڪندي ڦاهي قبول ڪئي، پر ڌارين جي قبضي کي قبول نه ڪيو.
عمر ال مختار کانپوءِ هٿيار بند جدوجهد جون اُڀريل ”ٽي لهرون“
عمر ال مختار جي شهادت کانپوءِ عرب دنيا ۾ پنهنجي حقن لاءِ جيڪا هٿياربند ويڙهه ٿيندي رهي آهي. اُن ۾ پڻ ال مختار جي نالي کي علامتي انداز ۾ کنيو ويو آهي. عرب ويڙهاڪن عمر ال مختار جي نالي تي فوجي بريگيڊس ٺاهي پنهنجن دشمنن جي خلاف ويڙهه وڙهڻ شروع ڪئي، اِنهن 1980ع جي ڏهاڪي ۾ لبيا ۾ ”عمر الا مختار بريگيڊس“ جيڪا او ايم بي(OBM)جي طور تي سڃاتي وڃي ٿي، ٺاهي، جنهن هٿياربند ڪارواين جا 18 واقعا ڪيا. اهڙي طرح 1986ع، 2001-2000 ۽2004-2006 ۾ اهڙي نوعيت جي ٿيل مختلف واقعن کي ”ٽي لهرون“ (Three waves) جو نالو ڏنو ويو. او ايم بي هڪ گهڻ قومي گروپ آهي، جيڪو هٿياربند ڪاروايون ڪري ٿو.
1986ع ۾ ”نيشنل رووليوشنري ڪمانڊ عمر ال مختار“ پهريون ڀيرو منظر عام تي آئي ۽ اِن لبنان ۾ برطانيه ۽ آمريڪا جي مفادن تي حملا ڪيا. اِنهن حملن کي لبيا خلاف آمريڪا جي جارحيت سان جوڙيو ويو.
3 آگسٽ 1986ع تي قبرض ۾ اڪروتريءَ وٽ برطانوي فوجي اڏي تي مارٽرس، راڪيٽن ۽ گرينڊس سان حملو ڪيو ويو. اِن حملي جي ذميواري ”يونائيٽيڊ نصيرتي آرگنائيزيشن“ قبول ڪئي، جنهن جو ”عمر ال مختار مارٽر گروپ“ سان تعلق هو. اِن ئي گروپ بيروت ۾ برطانيه جي سفارتڪار جي رهائش گاهه تي به حملو ڪيو هو،
اِنهن جي ٽئين ڪاروائي 1986ع ۾ ٿي هئي، جڏهن اِنهن بيروت ۾ هڪ آمريڪي شهري فرئنڪ هربرٽ ريڊ کي يرغمال بڻايو هو. اِن جي ذميواري ”عرب رووليوشنري سيلس- ال مختار بريگيڊ“ قبولي هئي. اِنهن مغويءَ کي 44 مهينن تائين يرغمال بڻايو هو. واشنگٽن پوسٽ لکيو هو ته، ”آمريڪا جي لبيا تي ٿيل بمباريءَ کانپوءِ اِن گروپ 1986ع ۾ آمريڪي شهري پيٽر ڪلبرن کي به يرغمال بڻائي ماري ڇڏيو.“
اپريل1986ع ۾ اِنهن برطانوي شهرين کي پڻ قتل ڪيو ويو هو. دنيا لبيا جي اڳواڻ ڪرنل قذافيءَ جي 1960ع ۽ 1970 جي ڏهاڪي کان ڪيل ويڙهاڪ ڪارواين کي پڻ ال مختار جي پيروي قرار ڏئي ٿي.
مٿئين پهرين لهر هئي. ٻئي لهر اُها هئي، جڏهن فلسطين ۾ ”فورس آف عمر ال مختار“ جوڙيو ويو هو. جنهن اسرائيل ۽ مقبوضه علائقن ۾ اسرائيل تي حملا ڪيا هئا. اِن گروپ جو به تعلق او ايم بي سان هو. اِن 2000۽ 20001 ۾ اهڙا ست حملا ڪيا هئا.’ ال خليج‘ اخبار مطابق، ”فورسس آف ال مختار“ جو حماس سان تعلق آهي. اِهو ٻيو گروپ 1998ع ۾ ظاهر ٿيو هو. اِن مائون ۾ يهودي آبادڪارن تي حملو ڪيو هو.
ٽئين لهر اِن کي ٿو چيو وڃي ته، عراق ۾ آمريڪا جي مداخلت کانپوءِ مختلف ملڪن ۾ جيڪي ڪاروايون ٿيون آهن، اُن ۾ پڻ عمر ال مختار ۽ صلاح الدين ايوبي بريگيڊس کي شامل ڪيو پيو وڃي.
اِنهن ٽنهي لهرن ۾ لبنان جي گهرو ويڙهه، انتفاده ۽ عراق جي تڪرار کي ڄاڻايو ٿو وڃي.
عمر ال مختار جي ذاتي زندگي
عمر ال مختار1858ع ۾ لبيا جي علائقي ’ورقام‘ ۾ ڄائو هو. ڪجهه تاريخدان سندس ڄمڻ جو سال کان 1856-1862ع جي وچ ۾ ڄاڻائين ٿا. سندس ڇٺيءَ جو نالو ’عمر ال مختار بن عمر بن فرحت‘ هو. جيڪو فرحت نسل جي غيث خاندان جو حصو هو. اِها لبيا جي علائقي بَرِقا جي لاڏائو قبيلي منافا جي هڪ شاخ چئي وڃي ٿي. سندس پيءُ پڻ پنهنجي جوان مڙسيءَ ۽ ويڙهو مڙس جي طور سڃاتو ويندو هو. سندس امڙ جو نالو عائشه بنت مهارب هو، سندن امڙ، عمر ال مختار ۽ پٽن کي سچائي ۽ اسلام جا سبق ڏئي پاليو هو.
وڏي ٿيڻ کانپوءِ ال مختار کي احمد شريف السنوسيءَ طرفان هڪ سنوسين اسڪول ۾ اُستاد مقرر ڪيو ويو هو. ال مختار جو، الحج محمد عمرال مختار نالي اڪيلو پٽ به هو، ال مختار پنهنجي وطن لبيا تي قابض اٽليءِ جي فوج خلاف 20 سال گوريلا ويڙهه وڙهڻ کان پوءِ 1931ع ۾ لڳ ڀڳ73سالن جي ڄمار ۾ اٽليءَ جي قابض فوج جي هٿ لڳي ويو هو. پر ان کان اڳ ۾ هن پنهنجن هزارين گوريلن ۽ هلڪن هٿيارن جي مدد سان اٽليءَ جي 20 هزارن کان وڌيڪ فوجي ٽولي جي قهري ڪارواين کان 20 سال تائين پاڻ به بچايو هو ۽ اٽليءَ جو قابض حڪمرانن کي پڻ ڇٺيءَ جو کير ياد ڏياريو هو. جنهن جو اعتراف لبيا جي محڪوم ماڻهن ۽ ال مختار خلاف قهري ڪاروايون ڪندڙ اٽليءَ جي جنرلن پڻ ڪيو هو.
عمر ال مختار تي ظلم جا پهاڙ ڪيرائيندڙاٽليءَ جي جنرل گريزياني طرفان لبيا جي اِن مهان هيرو جي ذات تي ڪيل تبصري مان پڻ سندس بهادري ۽ همت جي تصديق ٿئي ٿي. جنرل گريزيانيءَ هڪ هنڌ چيو هو ته، ”وچٿري قد جو بُت ۾ ڀريل، اچي مٿي ۽ اچي ڏاڙهيءَ وارو عمر ال مختار تيز ۽ حاضر دماغ رکندڙ هو. هو مذهبي معاملن جي پڻ موچاري ڄاڻ رکندو هو. اِن جو واضح ۽ فيصلائتو ڪردار هو، هو پنهنجي جان جي پرواهه ڪرڻ کان سواءِ بنا ڪنهن مصلحت جي تڪڙا ۽ موقعي تي فيصلا ڪرڻ جي اهليت رکندڙ شخصيت هو. اها حقيقت آهي ته هو مذهبي ۽ غريب ماڻهو هو، پر تنهن هوندي به سنوسي شخصيتن ۾ سندس اهم ۽ فيصلائتو ڪردار هو. “
ان کان پوءِ هڪ مصنف اي ڊيل بوڪا، ال مختار بابت هِن طرح لکيو آهي.”عمر ال مختار هڪ مذهبي عقيدو رکندڙ هو. هو پيدائشي ويڙهاڪ نه هو، پر هو انهيءَ فوجي سياسي جماعت جو خالق پڻ هو، جنهن چئن گورنرن جي ماتحت ڪم ڪندڙ اٽليءَ جي فوجين کي رُڪ جا چڻا چٻرايا هئا.“
عمر ال مختار پنهنجي مستقل مزاجيءَ سان بنا ڪنهن مصلحت جي پنهنجي وطن جي آزادي لاءِ اٽليءَ جي فوج خلاف ويڙهه وڙهي، شهيد ٿيڻ کان پوءِ لبيا جي عوام جو هيرو بڻجڻ جو اعزاز ماڻي ويو. اهو ئي سبب آهي جو لبيا جي آزادي کان پوءِ هُو ملڪ تي حڪمراني ڪندڙ شهنشاهن ۽ فوجي توڙي انقلابي حڪمرانن جو پڻ قومي هيرو رهيو ۽ هر حڪمران کيس قومي شهيد مڃڻ لاءِ مجبور ٿيو.
عمر ال مختار طرفان ادا ڪيل قومي ڪردار مان لڳي ٿو ته، هو ڄُمندي ئي ڄام هو ۽ سندس امڙ کيس هنج ۾ ئي وطن سان محبت ۽ سچائيءَ لاءِ جان قربان ڪرڻ جو سبق پڙهايو ويو. عرب ملڪن ۾ عمر ال مختار ته هاڻي روڊن، رستن، هوٽلن، ثقافتي مرڪزن ۽ تعليمي ادارن جو به هڪ نالو بڻجي ويو آهي. هو نه صرف جديد عرب قومپرستيءَ جو هڪ اهم هيرو ليکجي ٿو، پر سندس نالو آزاديءَ جو حوالو بڻجي ويو آهي. عمر ال مختار جي وفات کان پوءِ فلسطين ۾ 1931ع ۾ پهرين تصويري نمائش ٿي هئي، جنهن ۾ سندس پينٽنگس ٺاهي کيس شاندار خراج پيش ڪيو ويو هو.
عمر ال مختار جنهن دور ۾ ۽ جنهن طاقت سان ٽڪر کاڌو هو، سا جهڙي تهڙي ڪانه هئي، پر اُها پنهنجي دور جي هڪ ظالم ترين مسولنيءَ جي حڪومت هئي. اِن کي للڪارڻ جهڙي تهڙي جي وس جي ڳالهه نه هئي، پر ال مختار پنهنجي ڌرتيءَ تي ڌارين جي قدمن کي پنهنجي ڌرتيءَ جي توهين سمجهي ان خلاف ويڙهه وڙهي، شهادت ماڻي، عرب دنيا جي غيرت جو هڪ گيت بڻجي ويو.
(ڪاوش مئگزين 21 جون 2009ع)