• آمريڪا جو تازو شڪار ڪرنل قذافي: يوسف سنڌي
لبيا، 24 ڊسمبر 1951ع تي اٽليءَ جي غلاميءَ مان آزاد ٿيو. آزاديءَ کان پوءِ سنوسي اڳواڻ شاهه ادريس حڪومت جون واڳون سنڀاليون، پر هو ڪو سٺو حڪمران ثابت نه ٿيو. لبيا ۾ تيل جي لڀجڻ کان پوءِ هو اولهه جي ملڪن جي ڄار ۾ ڦاسي پيو. اولهه جون تيل ڪمپنيون لبيا مان تيل ڪڍي پنهنجا اثاثا وڌائينديون رهيون، پر اُن تيل جو لبيا جي عوام کي ڪو به فائدو نه ٿيو، جنهن ڳالهه نه رڳو لبيا جي عوام، خاص ڪري فوجي آفيسرن کي سخت ڪاوڙائي وڌو. نيٺ 1969ع ۾ 27 سالن جي ڪيپٽن معمر قذافيءَ جي اڳواڻيءَ ۾ هڪ پُرامن انقلاب جي ذريعي شاهه ادريس سنوسي جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري لبيا مان بادشاهت جو خاتمو ڪيو ويو. جلدي ئي قذافي ڪرنل بڻجي ويو ۽ اهو فوجي عهدو سندس نالي جو حصو بڻجي ويو. ڪرنل قذافيءَ جي حڪومت جيڪو پهريون قدم کنيو، اهو انهن آئل ڪمپنين جي خلاف هو. هن کين چيو ته هُنن نئين سري کان معاهدا صحيح نه ڪيا ته انهن ڪمپنين کي ملڪ مان ٻاهر ڪڍيو ويندو. ڪرنل قذافيءَ ڪمپنين جي مالڪن کي ٻڌايو ته، ”اسين گذريل پنجن هزارن سالن کان تيل کانسواءِ زندگي گذاريندا آيا آهيون، هاڻ پنهنجي حقن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ وڌيڪ ڪجهه سال تيل کانسواءِ رهي سگهون ٿا.“
ڪرنل قذافيءَ جون ڌمڪيون ڪارگر ثابت ٿيون ۽ لبيا پنهنجي تيل جي آمدنيءَ جو وڏو حصو حاصل ڪري پهريون ترقي پذير ملڪ بڻجي ويو اڳوڻا مالڪ ڪرنل قذافيءَ جي اها همت ڪڏهن به وساري نه سگهيا ۽ هو کين اک جو ڪنڊو بڻجي کٽڪندو رهيو. قذافي به ماٺ نه رهيو، هن به اولهه جي خلاف جهاد جو اعلان ڪيو. هن سڄي دنيا ۾ انهن اسلامي ۽ آزاديءَ جي تحريڪن جي مالي ۽ اخلاقي مدد شروع ڪئي، جيڪي سامراجي مقصدن جي خلاف وڙهي رهيو هيون.
اولهه ۽ لبيا ۾ ان وقت تڪرار گهڻو وڌيو، جڏهن 1988ع ۾ اسڪاٽ جي لاڪربي واري هنڌ ”پان ايم“ جو هڪ مسافر جهاز ڦاٽي تباهه ٿيو، جنهن ۾ 270 ماڻهو مارجي ويا آمريڪا اُن واقعي جو لبيا کي ذميوار قرار ڏنو ۽ گُهر ڪئي ته واقعي جي ذميدارن کي سندن حوالي ڪيو وڃي. قذافيءَ جي انڪار تي گڏيل قومن لبيا تي معاشي ۽ واپاري پابنديون هنيون، جنهن جي نتيجي ۾ لبيا اولهائين دنيا کان ڪٽجي ويو. نيٺ 1999ع ۾ لبيا ٻئي گهربل همراهه گڏيل قومن جي حوالي ڪيا.
2003ع ۾ اوچتو ڪرنل قذافيءَ اولهه جي خلاف موقف ۾ تبديلي ڪري دوستيءَ جو هٿ وڌايو، جنهن جي نتيجي ۾ لبيا پنهنجو ائٽمي منصوبو ختم ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ لبيا ۽ اولهائين ملڪن، خاص ڪري آمريڪا جي وچ ۾ ٻيهر واپاري لاڳاپا قائم ٿيا. برطانوي وزير اعظم ٽوني بلئير لبيا جو دورو ڪيو، پر هن پنهنجي دليراڻي ”انا“ ڪٿي به نه ڇڏي، هو جڏهن اٽلي پهتو ته هن پنهنجي سيني تي شهيد عمر الا مختيار جي تصوير نمايان انداز ۾ لڳائي رکي هئي. ائين جڏهن هن پهريون ڀيرو گڏيل قومن جي جنرل اسيمبليءَ کي خطاب ڪيو ته هن کي ”لولي لنگڙي“ قرار ڏيئي گهر ڪئي ته بيٺڪي طاقتن ماضيءَ ۾ آفريقين تي جيڪي ظلم ڪيا آهن، انهن جي بدلي ۾ کين ست کرب ڊالر ڏنا وڃن. اولهه جي حڪمرانن جي اکين ۾ اکيون وجهي ڳالهائڻ جي گهٽ حڪمرانن مڙسي ڪئي هوندي.
1969ع ۾ جڏهن ڪرنل قذافي حڪومت سنڀالي ته هو نوجوان، خوبصورت ۽ جوشيلي شخصيت هو مالڪ هو. هن پنهنجي ملڪ کي ترقي ۽ خوشحاليءَ جي نين راهن تي وٺي وڃڻ ٿي چاهيو. سندس چوڻ هو ته هو ڪو حڪمران ڪونهي، پر عوام مان ئي آهي، تنهن ڪري هن ملڪ جو نالو ئي ”عرب جمهوريه لبيا“ رکيو. پوءِ ڪرنل قذافيءَ تيل جي اُپت مان عظيم عوامي رٿائن جي شروعات ڪئي. انهن ۾ سرفهرست ”هٿرادو دريائي منصوبو“هو، جنهن موجب ڏکڻ ۾ موجود آبي ذخيرن مان مٺي ۽ تازي پاڻيءَ کي خشڪ اُترين شهرن ۾ آندو ويو. ان سلسلي ۾ ريگستان جو سينو چيري اهو درياهه ٺاهيو ويو آهي. هاڻ اهو درياهه ستر سيڪڙو لبيائي رهاڪن کي پاڻي فراهم ڪري ٿو. هيڏانهن اولهه جي حسد جي حد اها آهي ته انهن جي جهازن بمباري ڪري، انهي درياهه سان لاڳاپيل پائپ لائينون اڏائي ڇڏيون ته جيئن قذافيءَ جي حامي اُترين شهرن ۾ پاڻي جي کوٽ پيدا ٿئي.
ڪرنل قذافي جي دور ۾ عوام کي ڪيتريون ئي سهولتون حاصل هيون، جن ۾ مفت بجليءَ جي فراهمي، بنا وياج جي قرض، علاج ۽ تعليم جي سستي فراهمي، کاڌي پيتي جي شين جو اڌ قيمت تي وڪرو جهڙيون سهولتون شامل هيون. قذافيءَ جي دور ۾ فليٽ اڏرائي عوام کي سستن اگهن تي مهيا ڪيا ويا. ٽرانسپورٽ جا ڀاڙا ايترا ته گهٽ هئا، جو ڪو به ماڻهو سولائيءَ سان ٿورن پئسن ۾ چڱو خاشو گهمي ڦري سگهيو ٿي. هڪ ماني جي قيمت پاڻ واري حساب موجب 50 پئسا هئي. مطلب تي لبيائي عوام کي حڪومت پاران هر ممڪن سهولتون ڏنل هيون ۽ ملڪ ۾ بيروزگاري ۽ مهانگائي جو نالو نشان به نه هو.
جن سببن جي ڪري ڪن عرب ملڪن جهڙوڪ: تيونس، مصر ۽ يمن وغيره ۾ حڪومتن جي خلاف تحريڪون هليون، لبيا ۾ انهن جو وجود ئي نه هو. پوءِ ڪهڙو سبب هو، جو هڪدم ملڪ ۾ گهرو ويڙهه شروع ٿي ويئي. دراصل اُن جو بنيادي سبب قذافي جي آمريت ٻُڌائي وڃي ٿي.
ڪرنل قذافي تي پهريون وڏو ۽ اڪيلو الزام اهو هو ته هو آهستي آهستي آمر بڻجي حڪومت ڪرڻ لڳو ۽ هن حڪومت جي اعليٰ عهدن تي پنهنجي پٽن ۽ مٽن مائٽن کي مقرر ڪيو هو. اها ته حقيقت آهي ته طاقت قابل ۽ لائق حڪمرانن ۾ به بگاڙ پيدا ڪري ٿي ڇڏي. انساني تاريخ ۾ اهڙا کوڙ مثال موجود آهن ۽ قذافي به طاقت جو مرڪز بڻجي پاڻ کي انساني ڪمزورين کان بچائي نه سگهيو. لبيا جي مخالف ڌر جي دعويٰ هئي ته 1975ع کانپوءِ جڏهن قذافيءَ اقتدار تي پنهنجي گرفت مضبوط ڪري ورتي ته حڪومت يا سندس پاليسين تي تنقيد تي پابندي وڌي ويئي ۽ مخالف ڌر جي سڀني پارٽين کي زبردستي ڪم ڪرڻ کان روڪيو ويو ۽ مخالف قتل ٿيڻ يا غائب ٿيڻ لڳا ۽ ڪيترن ئي مخالف ڌر جي اڳواڻن يورپ ۾ جلاوطني اختيار ڪئي.
ڪرنل قذافيءَ تي هڪ ٻيو الزام هي هو ته هن پنهنجي ڪٽنب جي ماڻهن کي اهم عهدن تي مقرر ڪيو ته هو ڪرپشن ڪرڻ لڳا. هنن سرڪاري رٿائن ۾ ڪميشنون کاڌيون ۽ ڦرلٽ جا ٻيا طريقا اختيارڪيا، جيڪي ترقي پذيرملڪن ۾ عام آهن. ان ڪرپشن به خاص ڪري اوڀر لبيا جي رهاڪن کي بغاوت ڪرڻ تي مجبور ڪيو، جتي زندگي جو معيار ڪجهه گهٽ آهي.
ٻئي طرف قذافي جي حمايت ڪندڙ ماهرن جو اهو چوڻ هو ته اولهندي ملڪن 2003ع کانپوءِ لبيا سان واپاري لاڳاپا ته بحال ڪيا، پر هنن لبيا ۾ هڪ اهڙي حڪومت ٿي چاهي، جيڪا سندن واپاري مفادن جو تحفظ ڪري ۽ آمريڪا، برطانيه، فرانس ۽ جرمني جي اها خواهش هئي ته لبيا جي تيل جو ذخيرو سندن قبضي ۾ اچي، اهي دنيا جا ڏهون نمبر وڏا تيل جا ذخيرا آهن، تنهن ڪري هنن ڳجهي نموني لبيا تي حڪومت جي مخالفن سان لاڳاپا وڌايا ۽ انهن کي پاڻ وٽ هر ممڪن سهولتون مهيا ڪيون.
ملڪ ۾ سڀ کان پهرين مظاهرا اوڀر لبيا جي شهرن بن غازي، البيضا، درنا ۽ بن وليد ۾ شروع ٿيا. انهن شهرن ۾ حڪومت عوام جي لاءِ عوامي فليٽن جي اڏاوت ڪرائي رهي هئي. پر انهن جي ٺهڻ ۾ دير ٿي وئي. اهي مظاهرا سياسي اڳواڻن ۽ نوڪري شاهيءَ جي ڪرپشن جي خلاف هئا. قذافي حڪومت هڪدم 24 ارب ڊالرن جو پئڪيج جو اعلان ڪيو ته جيئن عوام کي سستون ۽ معياري رهائشگائون مهيا ٿي سگهن. ان قدم سان مظاهرا ختم ٿي ويا. جنوري جي آخر ۾ حڪومت مخالف ڌر جي هڪ اڳواڻ جمال الحاجي کي گرفتار ڪيو ويو.مٿس الزام هو ته هو ماڻهن کي حڪومت جي خلاف پيو ڀڙڪائي .بس ان گرفتاريءَ کي بهانو بنائي آمريڪا ۽ يورپ ۾ رهندڙ قذافي مخالف اڳواڻن ”فيس بوڪ“، ٽويٽر۽ ٻين سوشل ويب سائٽس جي ذريعي پنهنجين حمايتين تي زور ڀريو هو ته حڪومت جي خلاف اُٿي کڙا ٿين. نتيجي ۾ 17 فيبروري تي بن غازي، درنا، البيضا سميت اوڀر لبيا جي ڪيترن ئي شهرن ۾ حڪومت جي خلاف مظاهرا ٿيا، انهن مظاهرا جي خاص ڳالهه اها هئي ته گهڻا مظاهرين هٿياربندن هئا، تنهنڪري هنن جڏهن سرڪاري آفيسن تي حملا ڪيا ته سندن پوليس سان ٽڪراءُ ٿيو ۽ ڪجهه ماڻهو مارجي ويا. پوءِ ته اوڀر لبيا ۾ بغاوت پکڙجي ويئي. حڪومت مخالف تنظيمن اتحاد ڪري ”عبوري ڪائونسل“ ٺاهي، جنهن جي فوج سرڪاري فوج سان وڙهڻ لڳي، جيئن ئي گهرو ويڙهه شروع ٿي ته آمريڪا ۽ نيٽو باغين تي هٿيارن ۽ پئسن جو مينهن وسائڻ شروع ڪري ڏنو ۽ انهن جديد هٿيارن جي ٻَل تي باغين ننڍن ننڍن شهرن ته قبضا ڪرڻ شروع ڪيا، نيٺ هنن طرابلس تي به قبضو ڪري ورتو.
لبيا ۾ گهرو ويڙهه شروع ٿيندي ئي آمريڪا، برطانيه، فرانس، اٽلي ۽ نيٽو جي جهازن لبيا جي سرڪاري ۽ فوجي ٺڪاڻن تي حملا شروع ڪري ڏنا انهن حملن جي پويان سندن اهو ئي پراڻو راڳ هو، جيڪو هنن افغانستان، عراق ۽ ٻين ڪيترن ئي ملڪن تي حملن دوران ڳايو هو ته هنن انساني جانين جي بچاءُ ۽ ”جمهوريت“ جي خاطر لبيا تي حملو ڪيو آهي. حقيقت ۾ لبيا تي اهو حملو هڪ سوچيل رٿا هئي، جنهن جي ذريعي هنن هڪ ئي ڌڪ سان ڪيترائي شڪار ڪرڻ تي چاهيا. اولهندي ميڊيا جو سڄو زور اُن ڳالهه تي هو ته قذافيءَ جي شروع کان ئي اها ڪوشش هئي ته هو سڄي دنيا جي مسلمانن کي متحد ڪري ته جيئن اهي عالمي سطح تي هڪ سگهارو بلاڪ بڻجي سگهن. هن جي اها به ڪوشش رهي ته آفريقي ملڪ گڏجن، جيئن هو اولهه جي سازشن ۽ بدمعاشين مان جند ڇڏائي سگهن. تمام گهٽ ماڻهن کي اها خبر هوندي، ته اهو قذافي ئي هو، جنهن آفريڪا کنڊ کي پهريون جديد انقلاب عطا ڪيو ۽ سڄي دنيا آفريقا کنڊ ۾ رهندڙ ماڻهن کي ٽيلي فون، ٽيلي ويزن ۽ ريڊيائي نشريات، وغيره جي ذريعي پاڻ ۾ ڳنڍيو. سُڌ ۽ سماع جو اهو انقلاب 1992ع ۾ شروع ٿيو، جنهن صدر قذافيءَ جي رٿ تي 45 آفريڪن ملڪن ” اسڪوم“ يعني ريجنل ”آفريقن سيٽلائٽ ڪميونيڪيشن آرگنائيزيشن“ جو بنياد رکيو. اها تنظيم ٺاهي آفريقي ملڪن پنهنجو مواصلاتي گروهه ٺاهڻ ٿي چاهيو ته جيئن سڄي آفريقا کنڊ کي خبر رساني (ٽيلي ڪميونيڪيشن) سستي ۽ سولائي سان ٿي سگهي. ان زماني ۾ آفريقا کنڊ ۾ ٽيلي فون ڪال سڄي دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ مهانگي هوندي هئي، جنهن جو سبب اهو هو ته آفريقي ملڪ يورپ جا مواصلاتي گرههَ استعمال ڪرڻ تي مجبور هئا ۽ هو هر سال 50 ڪروڙ ڊالر يورپي ملڪن کي في طور ادا ڪندا هئا. اُن وقت هڪ مواصلاتي گرهه 40 ڪروڙ ڊالرن ۾ ٿي ٺهيو. ائين جيڪڏهن آفريقي ملڪن کي پنهنجو مواصلاتي سيٽلائٽ ملي ها ته هو هر سال 50 ڪروڙ ڊالرن جي خرچ کان بچي پون ها. پر سوال اهو هو ته اهي 40 ڪروڙ ڊالر اچن ڪٿان؟ آفريقي ملڪن عالمي بئنڪ، آءِ ايم ايف، يورپ ۽ آمريڪا جا دروازا کڙڪايا، پر واعدن جي ته ڪا کوٽ نه هئي، هو 14 سالن تائين مختلف حيلن بهانن سان اها رقم ڏيڻ کان لنوائيندا رهيا. ڳالهه پڌري هئي، جيڪڏهن آفريڪي ملڪن جو پنهنجو سيٽلائيٽ هجي ها ته اهي هر سال 50 ڪروڙ ڊالر جي فائدي کان محروم ٿي وڃن ها ’نيٺ قذافي‘ اُن غلاميءَ کي ختم ڪيو. هن سيٽلائيٽ خريد ڪرڻ جي لاءِ 30 ڪروڙ ڊالر ڏنا. آفريقن ڊولپمينٽ بئنڪ 5 ڪروڙ ڊالر ڏنا ۽ باقي پئسا ويسٽ آفريقن ڊولپمينٽ بئنڪ طرفان آيا، ائين 26 ڊسمبر 2007ع تي آفريقي ملڪ پنهنجو سيٽلائيٽ حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا.
اولهه جي نظرن ۾ ائين قذافي کين سخت مالي نقصان پهچايو، ڇو ته ائين يورپي ملڪ نه رڳو 50 ڪروڙ ڊالرن جي سالياني فيءَ کان محروم ٿي ويا، پر آفريڪي ملڪ کي 40 ڪروڙ ڊالر قرض ڏيڻ کان به محروم ٿي ويا، جنهن جو وياج هو سالن تائين پيا کائين ها. قذافيءَ جو ٻيو وڏو ”ڏوهه“ اهو هو ته هن آفريقا کنڊ کي اولهه جي مالياتي ڄار مان ڇوٽڪارو ڏيارڻ ٿي چاهيو، ان غرض سان ڪجهه وقت اڳ هن آفريقي مالياتي فنڊ، آفريقي مرڪزي بئنڪ ۽ آفريقي سيڙپڪاري بئنڪ جي قيام جو اعلان ڪيو هو. هن چاهيو ٿي ته ”اسٽينٽ بئنڪ آف لبيا“ وٽ جيڪي 30 ارب ڊالرن جا اثاثا آهن، انهن سان اهي ٽيئي انقلابي مالياتي رٿائون شروع ڪجن، پر لبيا ۾ بغاوت شروع ٿيڻ سان ئي اوباما حڪومت هڪدم اسٽيٽ بئنڪ آف لبيا جا اهي 30 ارب ڊالر منجمند ڪري ڇڏيا. ائين قذافيءَ جو اهو خواب پورو ٿي نه سگهيو. هن جي خواهش هئي ته آفريقا کنڊ ۾ ڊالر يا فرانڪ جي بدران هڪ آفريقن ڪرنسيءَ جو راڄ هجي. اها خواهش سامهون رکي سمجهي سگهجي ٿي ته قذافيءَ جي خلاف بغاوت جنم وٺڻ سان ئي آمريڪا ۽ فرانس، قذافي تي ڇو بمباري شروع ڪري ڇڏي، سندن وڏيرپ جو داءُ تي لڳل هئي؟
قذافيءَ جي قتل سان في الحال ته اولهه پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ويو آهي، قذافي جي موت تي اولهه ۽ قذافي مخالف ڌريون هڪٻئي کي مبارڪون ڏيئي رهيا آهن، انهن حالتن ۾ وينز يويلا جي صدر هيوگر شاويز جو اهو بيان ذڪر جوڳو آهي ته ”ڪرنل قذافيءَ جو نالو تاريخ جي صفحن تي هڪ شهيد جي حيثيت سان لکيو ويندو.“ ڪرنل قذافي کي رومانوي خيال رکندڙ انقلابي ۽ آفريڪي ”چي گويرا“قرار ڏنو ويو آهي. جيئن ته قذافي غير ملڪي آپريشن جي دوران ماريو ويو، تنهن ڪري امڪان اهو آهي ته هو اولهه جي خلاف مزاحمت جي علامت بڻجي ويندو. قذافيءَ جو قتل اُن آمريڪي خواهش جو پورائو ۽ آمريڪي پرڏيهي وزير هيلري ڪلنٽن جي اُن خواهش تي عملدار آمد ڪرڻ جو حصو هو، جنهن جو هن قذافيءَ جي قتل کان 2 ڏينهن اڳ لبيا جي دوري دوران اظهار ڪندي هيلري چيو هو ته، ”قذافي کي قتل يا گرفتار ڪرڻ گهرجي.“
شهيد معمر قذافي ڊگهي عرصي تائين لبيا جي علامت رهيو هو. جيتوڻيڪ لبيا جي عوام جي هڪ حصي سندس خلاف بغاوت ڪئي ۽ نيٽو جي مدد سان قذافي مخالفن کيس اقتدار تان هٽائي ماري ڇڏيو، پر پوءِ به دنيا جا تمام گهڻا ماڻهو سندس هڪ شهيد ۽ اولهه جي خلاف ويڙهو اڳواڻ طور احترام ڪندا رهندا. هاڻ اهو ڪو راز نه رهيو آهي ته فرانس، برطانيه ۽ آمريڪا جي فوجين، باغين جو ساٿ ڏنو هو. هاڻ قذافي جو نالو اولهه جي خلاف جدوجهد ڪندڙ پنهنجي سگهه وڌائڻ لاءِ استعمال ڪندا.
هن وقت لبيا جو آئيندو ڪو چٽو ڪونهي. گهرو ويڙهه شروع ٿيڻ کان اڳ لبيائي عوام جي زندگيءَ جو معيار ڪافي بُلند هو، پر هاڻ ٺهيل جڙيل شهر، رستا، سلامتي، نظم ۽ ضبط ماضي بڻجي چڪو آهي ۽ اها ڳالهه لڪيل ڪونهي ته جنهن ملڪ ۾ آمريڪا ۽ سندن اتحادي مقامي ڇاڙتن جي مدد سان پنهنجا خيما کوڙين ٿا، انهن ملڪن جو آئيندو ڪو سٺو نٿو هجي.
(روزاني عبرت-3 نومبر 2011ع)
*