• يونائيٽيڊ اسٽيٽس آف آفريقا جو خواب ڏسندڙ ڪرنل قذافي
7 جون 1942ع تي جنم وٺندڙ معمر قذافيءَ 1969ع کان لبيا جو حڪمران آهي. جيتوڻيڪ 1979ع کان وٺي وٽس ظاهري طور تي ڪو به عوامي عهدو يا لقب ناهي، تنهن هوندي به هو، سوشلسٽ پيپلز لبين عرب جهموريه، جي پهرين سيپٽمبر واري عظيم انقلاب جو سالار ۽ رهنما جو اعزاز حاصل رکندڙ آهي ۽ کيس Brotherly Leader and Guide of the Revolution چيو ويندو آهي. 8 جون 2009ع تي گبون جي عمر بونگي جي وفات کان پوءِ هو ٽيو نمبر ڊگهي عرصي تائين حڪومت ڪندڙ رياستي سربراهه بڻجي ويو آهي. فيبروري 2009ع ايٿوپيا ۾ ۾ 53 آفريڪي ملڪن جي يونين جو چيئرمين چونڊجڻ کان پوءِ اُتي گڏ ٿيل آفريڪي اڳواڻن کي خطاب ڪندي هن چيو ته، ”آءُ پنهنجي خودمختيار ملڪن کي يونائيٽيڊ اسٽيٽس آف آفريڪا(USA) ٺاهڻ لاءِ آئنده به زور ڀريندو رهندس.“
قذافي پنهنجي هاري خاندان جو ننڍي ۾ ننڍو ٻار هو. سندس پيءُ جو نالو محمد عبدالسلام بن حامد بن محمد القذافي ابو مينيار هو، جيڪو 1985ع ۾ وفات ڪري ويو هو، جڏهن ته سندس ماءُ جو نالو عائشه بن نران آهي.
قذافي ننڍي هوندي پنهنجي دوستن ۾ الجميل جي نالي سان سڃاتو ويندو هو. سندس دوست کيس ”سهڻو“ به چوندا هئا. هو سِرت (Sirte) علائقي ۾ پلجي وڏو ٿيو هو. هن روايتي مذهبي تعليم حاصل ڪرڻ کانپوءِ 1956ع کان1961ع تائين فيضان ۾ سيڀا پريپيئريٽري اسڪول مان تعليم حاصل ڪئي هئي. اِن اسڪول ۾ گڏ پڙهندڙ پنهنجن دوستن سان گڏجي هڪ ويڙهاڪ انقلابي قيادت پيدا ڪئي، جنهن اڳتي هلي ملڪ ۾ انقلاب آندو، قذافي لبيا جي پاڙيسري ملڪ مصر جي صدر جمال عبدالناصر کان متاثر هو، جيڪو عرب اتحاد جون اپيلون ڪندي صدارتي عهدي تائين وڃي پهتو هو. قذافيءَ کي 1961ع ۾ سندس سياسي سرگرمين جي ڪري سيڀا مان نيڪالي ڏني وئي هئي. هو 1963ع ڌاري بن غازيءَ ۾ ملٽري اڪيڊميءَ ۾ شامل ٿيو هو، جتي هن پنهنجي ڪجهه ويڙهاڪ ساٿين سان گڏجي لبيا مان اولهه جي حامي بادشاهت جي خاتمي لاءِ ڳجهي نموني ويڙهاڪ تحريڪ منظم ڪئي هئي.1965ع ۾ گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ کيس وڌيڪ سکيا لاءِ برطانيه جي برٽش آرمي اسٽاف ڪاليج (جنهن کي اڄڪلهه جوائنٽ سروسز ڪمانڊ اينڊ اسٽاف ڪاليج چيو وڃي ٿو.)موڪليو ويو هو، جتان موٽي هُو 1966ع ۾ سگنل ڪور جو ڪميشنڊ آفيسر بڻيو هو. ڪرنل قذافيءَ کي اٺ ٻار آهن، جن مان ست پٽ ۽ هڪ نياڻي اٿس. سندس وڏو پٽ محمد قذافي کيس اُن زال مان ڄائو هو، جيڪا هن وقت کائنس پري آهي ۽ جيڪا ’لبين اولمپڪ ڪمپني‘ هلائي ٿي. سندس ٻيو نمر پٽ سيف الا السلام قذافي سندس ٻي زال مان آهي، جيڪو 1972ع ۾ ڄائو هو. هُو آرڪيٽيڪٽ آهي. سيف الا اسلام هڪ خيراتي ادارو (GIFCA) هلائي ٿو. اِهو ادارو اسلامي ويڙهاڪن هٿان پڪڙجندڙ، مخالفن جي آزادي لاءِ ڳالهين جو سلسلو هلائيندو رهيو آهي. ڳالهين جو اهڙو سلسلو خاص طور تي فلپائن ۾ هلندو رهيو آهي.2006ع ۾ پنهنجي پيءُ جي حڪومت تي سخت تنقيد ڪرڻ کان پوءِ سيف الا اسلام ڪجهه وقت لاءِ لبيا ڇڏيو هليو ويو هو. چيو ٿو وڃي ته هو ملڪ کان ٻاهر بئنڪنگ ۾ پوزيشن حاصل ڪرڻ لاءِ ويو هو. پر هن جلد ئي لبيا واپس اچي ماحوليات بابت سرگرمي شروع ڪندي ٻارن کي سيکارڻ شروع ڪيو هو ته، اهي لبيا کي صاف سٿرو رکڻ ۾ ڪيئن سندس مددگار ٿين.
اِهو آمريڪا ۽ اٽليءَ کان به پئسا وٺڻ ۾ ملوث ڄاڻايو ويندو رهيو آهي. ڪرنل قذافيءَ جي ٽئين نمبر پٽ سعدي قذافي جي هڪ فوجي ڪمانڊر جي ڌيءُ سان شادي ٿيل آهي. اِهو ’لبين فٽبال فيڊريشن‘ جو سربراهه پڻ آهي.۽ اٽليءَ سميت سڀني پيشور ٽيمن سان کيڏي چڪو آهي.معمر قذافيءَ جو چوٿون پٽ معتصم باالله قذافي لبيا جي فوج ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل هو. اِن مصر جي حمايت سان پنهنجي پيءُ خلاف بغاوت ۾ مُک ڪردار جو الزام لڳڻ کان پوءِ مصر ڏانهن اڏام ڪئي. بعد ۾ قذافيءَ کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ پيءُ طرفان معافي ملڻ کان پوءِ هو لبيا موٽي آيو. هاڻي هو لبيا جي حڪومت ۾ قومي سلامتيءَ جو صلاحڪار آهي ۽ فوج جي اندر پنهنجو الڳ يونٽ پڻ رکي ٿو. جنهن جو هو پاڻ سربراهه به آهي.مبصرن جي راءِ آهي ته سيف الا السلام ۽ معتصم باالله پنهنجي پيءُ جا جا نشين ٿي سگهن ٿا.
قذافيءَ جي اڪيلي ڌيءُ عائشه قذافي آهي. جيڪا وڪيلياڻي آهي. اِها عراق جي ڦاهي چاڙهيل اڳوڻي صدر صدام حسين جي بچاءِ وارن وڪلين جي ٽيم ۾ به شامل هئي. اِن 2006ع ۾ شادي ڪئي هئي. اڻ تصديق ٿيل خبرن موجب، قذافي جي هنج ورتل ڌيءُ حَنا اپريل 1986ع ۾ آمريڪا پاران لبيا تي بمباريءَ دوران مارجي وئي هئي.
لبيا جو فوجي انقلاب
پهرين سيپٽمبر 1969ع تي ڪجهه فوجي آفيسرن جي ٽولي قذافيءَ جي اڳوڻيءَ۾ ان وقت لبيا جي بادشاهه ادريس خلاف پُرامن فوجي انقلاب آندو، جڏهن بادشاهه ادريس ڪامينا وورلا ۾ علاج ڪرائڻ ويل هو. بادشاهه جي ولي عهد ڀائيٽي شهزادي حسن الردا المهدي السانوسيءَ کي فوجي آفيسرن هٽائي کيس گهر ۾ نظر بند ڪري ڇڏيو هو. ان کان پوءِ انهن لبيا مان بادشاهت ختم ڪري، نئين لبين عرب ريپبلڪ جو اعلان ڪيو هو ۽ ملڪ تي حڪومت ڪرڻ لاءِ ان وقت هڪ انقلاب ڪمانڊ ڪائونسل جوڙي قذافيءَ کي اُن جو چيئرمين چونڊيو ويو هو. 1970ع ۾ هن انهيءَ عهدي سان گڏ پاڻ کي ملڪ جو وزير اعظم پڻ بڻايو هو، پر 1972ع ۾ هن وزير اعظم جو عهدو ڇڏي ڏنو هو.
اقتدار تي قبضي کان پوءِ ٻين فوجي انقلاب اڻيندڙ جي ابتڙ قذافيءَ پنهنجو پاڻ کي جنرل جي عهدي تي ترقي نه ڏني، پر اُن سرڪاري قاعدن موجب، ڪيپٽن مان ڪرنل جي عهدي تي ترقي قبول ڪئي. هن کان پوءِ هو ڪرنل جي عهدي تي ئي رهندو آيو آهي. جڏهن ته اولهه جي ملڪن جي فوج ۾ ڪرنل طرفان ملڪ جي حڪومت سنڀالڻ ۽ فوج جي ڪمانڊر ان چيف طور خدمتون انجام ڏيڻ تي تنقيد جي حوالي سان قذافيءَ جو چوڻ آهي ته، ”لبيا تي عوام جي حڪمراني آهي، جنهن ڪري کيس ڪنهن به وڏي فوجي عهدي جي ضرورت ناهي.“ پر اُن هوندي به قذافيءَ طرفان ڪرنل رهڻ وارو فيصلو انقلابي فوجي اڳوڻن ۾ ڪو نئون ناهي.
مصر ۾ جمال عبدالناصر اقتدار حاصل ڪرڻ کان پوءِ به ڪرنل جي عهدي تي ئي رهيو هو ۽گهانا جي جيري رالنگس به فوج ۾ فلائيٽ ليفٽيننٽ کان وڏي عهدي ته. ترقي نه ورتي ساڳي طرح ال سلواڊور تي پڻ ليفٽيننٽ ڪرنل آسڪر اوساريو 1950ع کان 1956ع تائين، ليفٽيننٽ ڪرنل جوس ماريا ليمس 1956ع کان 1960ع ۽ ليفٽيننٽ ڪرنل جوليو ايڊلبرٽو رويرا 1962ع کان1967ع تائين حڪومت ڪئي هئي. ايٿوپيا جو اڳوڻو اڳواڻ مينگستو هائل ماريم پڻEPRDF طرفان هٽائڻ تائين ڪرنل ئي رهيو هو.
قذافيءَ پنهنجي حڪومت جو بنياد عرب قومپرستيءَ ۽ عوامي ڀلائيءَ وارين پاليسين تي رکيو هو، جنهن کي سڌي سنئين عوامي جمهوريت جو نالو ڏنو هو، هن اِن حڪومتي نظام کي ”اسلامي سوشلزم“ پڻ سڏيو هو. جڏهن ته اِن خانگي شعبي ۾ ننڍين ڪمپنين ٺاهڻ جي اجازت ڏني هئي ۽ وڏيو ڪمپنيون سرڪار ڪنٽرول ۾ ئي رکيون هيون. ڀلائيءِ، آزادي ۽ تعليم تي وڌيڪ زور ڏنائين قذافيءَ اسلامي نظام پڻ لاڳو ڪندي جوا ۽ شراب کي غير قانوني قرار ڏنو هو.
20هين صديءَ ۾ هن کان اڳ جي انقلابي اڳواڻن جهڙوڪ:مائو ۽ سندس ننڍڙي ڳاڙهي ڪتابچي وانگر قذافيءَ پنهنجي سياسي فلسفي کي پنهنجي ”سائي ڪتاب“ ۾ بيان ڪندي پنهنجي سوشلسٽ اسلامي رياست جي ڍانچي کي مضبوط بڻائڻ تي زور ڏنو آهي. سندس اهو ڪتاب 1975ع کان1979ع تائين ٽن جلدن ۾ ڇاپيو ويو هو.
1977ع ۾ قذافيءَ دعويٰ ڪئي هئي ته لبيائي حڪومت”عوامي رياست“ يا ”عوام طرفان حڪومت“ ۾ تبديل ٿي هئي. نظرياتي طور تي لبيا عوام طرفان مقامي ڪائونسلن ۽ ڪميون ذريعي سڌو سنئون هلائي ويندڙ جمهوريت ۾ تبديل ٿي ويو. لبيا جي حڪومتي ڍانچي ۾ سڀ کان مٿانهون ادارو ”پيپلز ڪانگريس“ آهي، جنهن جو قذافي سيڪريٽري جنرل آهي، تنهن هوندي به صرف ٻن سالن کان پوءِ قذافي جمهوريت جي نئين فلسفي سان اتفاق ڪندي سڀئي حڪومتي عهدا ڇڏي ڏنا هئا.
پاڪستان ۽ لبيا جي لاڳاپا
پاڪستان، لبيا ۾ پنهنجو سفارتخانو ملڪ جي آزاد ٿيڻ کان 21 سال پوءِ 60 جي ڏهاڪي جي آخر ۾ قائم ڪيو هو، تنهن هوندي به ٻنهي ملڪن جا لاڳاپا نالي ماتر ئي رهيا. ذوالفقار علي ڀٽي جي اقتدار ۾ اچڻ کانپوءِ پاڪستان عرب دنيا سان دوستاڻا لاڳاپا رکڻ جو خواهشمند هو ۽ لبيا جو انقلابي اڳواڻ ڪرنل قذافي پڻ عرب دنيا سميت مسلمان ملڪن وچ ۾ اتحاد قائم ٿيڻ جا خواب ڏسي رهيو هو.اِهي ٻئي عالمي اڳواڻ اسلامي سوشلزم جا پڻ حامي هئا. اِنهن ۾ هڪ ٻي هڪجهڙائي اها به هئي ته، ٻنهي اڳواڻن سان پنهنجي پنهنجي ملڪ جو عوام جنون جي حد تائين محبت ڪندو هو. اهڙين هڪجهڙاين سبب 1970ع واري ڏهاڪي دوران شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ۽ لبيا جي ڪرنل قذافيءَ وچ ۾ هڪ ٻئي جي سياسي خيالن جي هڪ جهڙائيءَ سبب پيدا ٿيل سندس دوستيءَ ٻنهي ملڪن وچ ۾ دوستاڻن لاڳاپن جي شڪل ورتي ۽ ٻنهي ملڪن وچ ۾ حڪومتي سطح تي سهڪار ۾ اضافو ٿيو. شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت ۽ ڪرنل قذافيءَ جي لبيا وچ ۾ دوستيءَ جي جهلڪ ان وقت نظر آئي هئي، جڏهن 1971ع واري جنگ کان پوءَ تباهه ٿيل معيشيت کي بحال ڪرڻ لاءِ لبيا، پاڪستان جي تمام گهڻي اقتصادي مدد ڪئي. 1973ع ۾ پاڪستان ۾ ٻوڏ تباهي آندي هئي، تڏهن به لبيا ٻوڏ ستايلن جي تمام گهڻي مالي مدد ڪئي هئي.1974ع ۾ لبيا جي سينٽرل بئنڪ پاڪستان جي حبيب بئنڪ کي 50 ملين آمريڪي ڊالر قرض به جاري ڪيو هو. ساڳئي سال ٻنهي ملڪن وچ ۾ هڪ معاهدي تي صحيح ڪرڻ کان پوءِ گڏيل شپنگ ڪپمني قائم ڪئي وئي هئي.اُن کان پوءِ پاڪستان جي شهر لاهور ۾1974ع ۾ ٽئين اسلامي سربراهي ڪانفرنس ڪوٺائي وئي هئي ته قذافي پڻ ان ۾ شريڪ ٿيو هو ۽ لاهور ۾ موجود ڪرڪيٽ گرائونڊ تي قذافي جي نالي پٺيان ”قذافي اسٽيڊيم“ جو نالو رکيو ويو هو.
ٻنهي ملڪن جي عوامي اڳواڻن طرفان هڪ ٻئي ڏانهن وڌايل دوستيءَ واري هٿ کي ٻنهي ملڪن جي عوام پڻ دل جي گهراين سان قبوليو هو، ان کان پوءِ لبياجي تعميراتي ڪمن ۾ حصو وٺڻ لاءِ ڪيترائي پاڪستاني شهري لبيا موڪليا ويا هئا ۽ هن وقت به 30 هزار پاڪستاني لبيا ۾ روزگار ڪري رهيا آهن. ٻنهي ملڪن هڪٻئي سان مختلف شعبن ۾ سهڪار وڌايو هو ۽ علائقائي توڙي عالمي سطح تي هڪ ٻئي جي مفادن جي حمايت پڻ ڪئي هئي.
اهو سلسلو1977ع تائين تيستائين هلندو رهيو، جيستائين اولهه جي ملڪن قذافي ۽ شهيد ڀٽو جي حڪومتن خلاف سازشون شروع نه ڪيون. ان دوران پاڪستان ۾ غير جمهوري قوتن کي شهه ڏئي حالتون خراب ڪري شهيد ذوالفقار ڀٽو جي عوامي حڪومت ختم ڪري سندس خلاف نام نهاد قتل ڪيس هلايو ويو. چيو وڃي ٿوته ڪرنل قذافيءَ جنرل ضياءَ کي چيو هو ته، ” هو سندس جگري يار ذوالفقار علي ڀٽو کي زندهه سلامت سندس حوالي ڪري،“ پر آمريڪا جي مددگار جنرل ضياءَ ائين ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو ۽ هڪ ڪوڙي قتل ڪيس ۾ ان عوامي اڳواڻ کي ڦاسي ڏئي شهيد ڪري ڇڏيو هو. ان کانپوءِ قذافيءَ جي ڪاوڙ ۾ تمام گهڻو اضافو ٿيو هو. قذافيءَ کي ان وقت به ڪاوڙ آئي هئي، جڏهن روس افغانستان تي حملو ڪيو هو ۽ پاڪستان ۾ جنرل ضياءُ جي حڪومت اوچتو اوچتو آمريڪا جي ڏکڻ ايشيا جي لاءِ جوڙيل حرفتن کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ سندس مُک اتحادي بڻجي وئي هئي. انهن سڀني واقعن کان پوءِ لبيا ۽ پاڪستان وچ ۾ لاڳاپا ڪٽيل رهيا، جيڪي تازو پاڪستان جي صدر آصف علي زرداريءَ جي لبيا جي دوري سان هڪ ڀيرو ٻيهر بحال ٿيا آهن، ان موقعي تي ٻنهي ملڪن جي حڪومتن وچ ۾ هڪ ’ايم او يو‘ تي صحيحون ڪيون ويون آهن، جنهن تحت هلندڙ سال جي آخر تائين 50 هزار هنرمند پاڪستانين کي روزگار ڪرڻ لاءِ لبيا موڪليو ويندو.
(ڪاوش مئگزين آچر 12 جولاءِ 2009ع)
*