• راشد مورائي- انسان دوست شاعر
فتويٰ نه ڏيو، ڪافر نه چئو، مومن کي ميان منڪر نه سڏيو،
سچ پچ ته اسان جـو سونـهـن مـٿي ايــمان سلامت آھ اڃـا.
پهريون ڀيرو جڏهن راشد هڪ ادبي گڏجاڻيءَ ۾ اسان کي اِهو شعر ٻڌايو ته ڪيتريءَ دير تائين مان انهيءَ شعر جي تاثر ۾ ٻڏل رهيس ۽ منهنجي ذهن تي مصري شاھ جي هيءَ عارفاڻي سِٽ سِرجي آئي ته:
”عشق سڄوئي اسلام، مذهب محبت عين مبارڪ.!“
سچ پچ ته راشد جي پنهنجي زندگي به محبت واري مذهب جو ڪامل نمونو آهي ۽ سندس پيشانيءَ تي سونهن مٿي ايمان ۽ عرفان جو اِهو نور ۽ جوت ۽ جمال ئي کيس پنهنجي سمورن ساٿين ۽ رفيقن ۾ هر دلعزيز بنائڻ جو ڪارڻ آهي---- ۽جڏهن منهنجي دل تي ڪو بوجھ ۽ ذهن تي مونجھ تري ايندي آهي ته هن انقلابي، صوفي ۽ سماج جي غلط ريتن، رسمن، ٻنڌڻن ۽ بندشن کان باغي شاعر سان سور سلي پنهنجي اڃايل روح کي تسڪين ڏيندو آهيان.
راشد سان منهنجي پهرين ملاقات، 14 جون 1967ع تي منهنجي هڪ دوست علي گل عباسيءَ جي معرفت ٿي ۽ ان ڏينهن کان اڄ تائين ساڻس روحاني تعلق قائم آهي. ان وقت مون کي راشد جھڙن باضمير، حساس ۽ انسان دوست ساٿين جي تلاش هئي. مون بقول شمشير جي ’راشد جوپيڇو ڪيو‘ ۽ اڃا تائين سندس پيڇو ڪندو ٿو رهان. هن جي آواز کي سمجھڻ، پروڙڻ، پرکڻ ۽ پرجھڻ جي ڪوشش ڪندو ٿو رهان. هن جي ڪوتا منهنجي دل جي ترجمان آهي. هن جي شاعري منهنجن احساسن، اڌمن، جذبن ۽ جولانن جي لفظي عڪاسي آهي. مون کي سندس ڪلام ۾ نه رڳو فني پختگي ۽ رواني نظر ٿي اچي، پر سندس ڪلام ۾ ڌرتيءَ جو درد ، زندگيءَ جي مسئلن ۽ مونجھارن جي پيڙا، سونهن ۽ سچائي جي سرهاڻ، امن ۽ ايڪتا جي بي لوث تڙپ ، انسانيت سان پيار، وطن سان بي انتها محبت ۽ پورهيت سان پنهنجائپ جي مقصد جو روح به شامل آهي ــــ ۽ مان صاف لفظن ۾ ۽ نهايت کليءَ دل سان اهو به چوندس ته راشد اسان جو جوڙ ۽ اسان جي سٿ جو هوندي به اسان کان ڪن ڳالهين ۾ اڳرو آهي. جيتوڻيڪ منهنجي شاعريءَ جي عمر، راشد جي شاعريءَ جي عمر کان ڪجھ سال وڌيڪ آهي. راشد 1957ع کان مستقل طور ۽ مسلسل لکندو پيو اچي. اهو دور سنڌي ادب لاءِ سخت آزمائش ۽ امتحان جو دور هو. پاڪستان جي نقشي تان سنڌ جو نانءُ مٽائي (خاڪم بدهن) سنڌي ادب تي ڏاڍ، ڏهڪاءَ، دهشت ۽ دٻاءَ واروظالمانه طريقو مسلط ڪيو ويو هو. هيءُ اُهو وقت هو، جڏهن وڏا وڏا استاد الشعراءَ به مصلحتن جي آڏو سر تسليمِ خم ڪري، چپن تي چُپ لائي، پنڊ پهڻ بنجي ويا هئا. ”چشم بندو لب به بندو گوش بند!“ سنڌ جي حساس، با ضمير، ترقي پسند ۽ محب وطن دانشورن لاءِ اهو دور سخت گھٽ، ٻوسٽ، اضطراب، بي يقينيءَ جي ڪيفيت جو دور هو. ذهنن تي زنجير ويڙيا ويا، سوچون صليبن تي رقصان هيون، سڄو تخليقي ادب سخت کان سخت پهرن هيٺ پلجي رهيو هو. هن سڪوت ۽ سناٽي کي سنڌ جي محب وطن شاعر اياز جي سرمستي صدائن ٽوڙيو، اياز کان سواءِ حيدربخش جتوئي، نياز همايوني، عبدالڪريم گدائي، تنوير، شمشير ۽ ٻين هڪ نئين ۽ ڀرپور عزم ۽ اتساھ سان اڳتي وڌيا ته موت هٿان مات کاڌل زندگيءَ ۾ حرڪت اچي ويئي. سنڌوءَ اٿل کاڌي، وستيءَ وستيءَ، واهڻ واهڻ اميدن جا نوان گونچ ڦلاريا. اياز هن سناٽي ۾ جو صور ڦوڪيو، سچ پچ ته اسين سڀ ان جو پڙاڏو آهيون. ادب جا اقدار بدليا، تخليق جا موضوع ۽ ڪردار بدليا، فڪر جو انداز بدليو، گل ۽ بلبل---- عارض ۽ گيسو، جام ۽ مينا جون علامتون هميشه هميشه لاءِ سنڌي شاعريءَ مان نڪري ويون --- ڌرتي، انسان، پورهيت ۽ انسانيت سنڌي شاعريءَ جا موضوع بنجي ويا. اوچتو نوان آواز اڀريا، اهي آواز الهامي آواز نه هئا، پر ڌرتيءَ جي پاتال مان اڀري آيل لهرون هيون--- ڇوليءَ ڇوليءَ جو پنهنجو ڇوھ ۽ لهر لهر جي پنهنجي لئي هئي. راشد جي شاعري به ان ڪاريءَ رات جي رئي تي آس ۽ اميد جي جرڪندڙ ستارن منجھان هئي. راشد جي شاعريءَ جي شروعات به حسن مجازيءَ کان ٿي ۽ ان جي انتها هن ڌرتيءَ جي محبت ۾ فنائيت تي ٿي آهي:
جھڙو نقشو سنڌ جو، تهڙي تنهنجي سونهن،
منهنجي روح ورونهن، ڏسڻ پسڻ ٻنهي کي.
راشد ۽ استاد بخاري، جيتوڻيڪ اسان جي سٿ جا شاعر آهن، پر انهن ۾ هڪ اهڙي خوبي آهي، جنهن سبب هو اسان سڀني کان سَرها آهن ۽ اُها آهي لکڻ ۾ سندن مستقل مزاجي---! مون ڏٺو آهي ته اسان جي رفيقن مان اهي ٻه شاعر تمام گھڻو ٿا لکن. حالتون ڪهڙيون به هجن، انهن جي سدابهار سوچن تي اسان ڪڏهن به اداسي ڇانيل نه ڏٺي. هي لڳاتار لکندا ٿا رهن. لکڻ، هنن جي روحاني غذا بنجي چڪو آهي. لکڻ، هنن جي جبلت آهي، لکڻ، هنن جي زندگي بنجي چڪو آهي. الائي ڇو؟ ڏات هنن کان ڪڏهن به رُسي نٿي؟ هنن ڏات کي ڪي اهڙا ته ڏانوڻ وجھي سوگھو ڪري ڇڏيو آهي، جو جڏهن چاهين، لکي سگھن ٿا. شاعريءَ جي اها پالوٽ اسان پنهنجي سانڀر ۾ فقط انهن ٻن شاعرن تي ڏٺي. ’راشد‘ جو هيءُ مجموعه ڪلام سندس سڄي شاعريءَ جو جزو مس آهي. سندس بهترين ڪلام سندس انقلابي شاعري ۽ اهي نظم، جن راشد کي هند - سنڌ ۾ مشهور ڪيو آهي ۽ نون توڙي پراڻن اديبن، شاعرن ۽ نقادن کان دل کولي داد ورتو آهي، سي هن مختصر مجموعي جي زينت بنجي نه سگھيا آهن. هن مجموعي ۾ لکيل مواد جو گھڻو حصو سندس شروعاتي ڪلام تي مشتمل آهي. جيتوڻيڪ انهيءَ ۾ ڪافي شيون پوءِ جون به آيل آهن. هي مواد اسان کي هن شاعر جي ذهني ارتقا، سندس سوچ ۽ ادب ۾ سندس نظرياتي وابستگيءَ جي تسلسل جي نشاندهي ٿو ڪري. ’راشد‘ ڪلا کيتر ۾ پنهنجي جگر جو رت ڏيئي، تخليق ۽ فن جا جيڪي سدابهار ڦول لڳايا آهن؛ هي مجموعو ان جي لڳاتار ۽ اڻ ٿڪ پورهيئي جو نچوڙ آهي. راشد ۽ استاد بخاري، جيتوڻيڪ اسان جي سٿ جا شاعر آهن، پر انهن ۾ هڪ اهڙي خوبي آهي، جنهن سبب هو اسان سڀني کان سَرها آهن ۽ اُها آهي لکڻ ۾ سندن مستقل مزاجي---! مون ڏٺو آهي ته اسان جي رفيقن مان اهي ٻه شاعر تمام گھڻو ٿا لکن. حالتون ڪهڙيون به هجن، انهن جي سدابهار سوچن تي اسان ڪڏهن به اداسي ڇانيل نه ڏٺي. هي لڳاتار لکندا ٿا رهن. لکڻ، هنن جي روحاني غذا بنجي چڪو آهي. لکڻ، هنن جي جبلت آهي، لکڻ، هنن جي زندگي بنجي چڪو آهي. الائي ڇو؟ ڏات هنن کان ڪڏهن به رُسي نٿي؟ هنن ڏات کي ڪي اهڙا ته ڏانوڻ وجھي سوگھو ڪري ڇڏيو آهي، جو جڏهن چاهين، لکي سگھن ٿا. شاعريءَ جي اها پالوٽ اسان پنهنجي سانڀر ۾ فقط انهن ٻن شاعرن تي ڏٺي. ’راشد‘ جو هيءُ مجموعه ڪلام سندس سڄي شاعريءَ جو جزو مس آهي. سندس بهترين ڪلام سندس انقلابي شاعري ۽ اهي نظم، جن راشد کي هند - سنڌ ۾ مشهور ڪيو آهي ۽ نون توڙي پراڻن اديبن، شاعرن ۽ نقادن کان دل کولي داد ورتو آهي، سي هن مختصر مجموعي جي زينت بنجي نه سگھيا آهن. هن مجموعي ۾ لکيل مواد جو گھڻو حصو سندس شروعاتي ڪلام تي مشتمل آهي. جيتوڻيڪ انهيءَ ۾ ڪافي شيون پوءِ جون به آيل آهن. هي مواد اسان کي هن شاعر جي ذهني ارتقا، سندس سوچ ۽ ادب ۾ سندس نظرياتي وابستگيءَ جي تسلسل جي نشاندهي ٿو ڪري. ’راشد‘ ڪلا کيتر ۾ پنهنجي جگر جو رت ڏيئي، تخليق ۽ فن جا جيڪي سدابهار ڦول لڳايا آهن؛ هي مجموعو ان جي لڳاتار ۽ اڻ ٿڪ پورهيئي جو نچوڙ آهي.
ڀوڳي ڀوڳي جس هجيئي، برپٽ ڪيئي باغ،
محنت جو ڦل آهي مالهي! ساوڪ ۽ سرهاڻ!
پنهنجي پورهئي جي ڦل تي سندس اٽل ويساھ جو اظهار هيئن ڪيو اٿس:
ڦل منهنجي محنت جو منهنجي پونير کي مليو ته به ٺيڪ ٿيو؛
مون پنهنجي حياتيءَ منجھه ڏٺو، ميوو نه سهي ڪو ٻور سهي!
زندگيءَ جي اداس ۽ تاريڪ راهن تي هو هڪ سچي پورهيت وانگر محبت، وفا، اخلاص، سچائيءَ ۽ سونهن جا سرها سرها ڦول سجائيندو رهيو. هن ڌرتيءَ کي جنت بنائڻ جي عشق ۾، بهتر کان بهتر جي تلاش ۾---! هو هميشه اڳتي وڌندو رهيو آهي. انهيءَ عزم ۽ اتساھ سان ته:
ڏئي سر حسن تي ساٿي! سلامت سونهن کي رکبو،
اسان جي عشق تي آ حيف، جي سهڻن جو دم گھٽجي!
جيئن داڻو ڌرتيءَ ۾ جذب ٿي ۽ پاڻ مٽائي گل و گلزار بنبو آهي ـــــ راشد انهيءَ جنت جي تخليق جي عشق ۾ ’سک رمز وجود وڃاوڻ دي‘ جو قائل آهي:
ٻنيءَ ۾ اَنَ ٻيجيءَ جيان، اچو پکڙي پئون راشد!
پڙن جانڊه جي ڳورن ۾، پيو داڻن جو دم گھٽجي!
مقصد جي راھ ۾ اها فنائيت، مقصد سان عشق جي انتها آهي. هو پنهنجي منزل جي تلاش ۾ هن راھ جا سڀ ڪنڊا هٽائيندو، دنيا و مافيها کان بيخبر، پنهنجيءَ ڌن ۾ مست جھومندو جھومندو اڳتي وڌندو رهيو آهي. هو پنهنجي آئيڊيل مقصد سان هيئن مخاطب آهي:
مان گلڙن خاطر ڪنڊن جو ويندس اي سڄڻ ! سڀ سور سهي،
يادن جي سهاري جيئندس پيو، ويجھو نه سهي تون ڏور سهي !
بيداد نگر ۾ داد گھري، مان ٻٻرن کان ڇو ٻير گھران؟
مان تاريڪين ۾ تاتيل هان، گھر تنهنجو روشن نور سهي!
دنيا جي خبر آ، منهجو قدر هوءَ ڪونه ڪندي، پر پوءِ به صبر،
مون عشق ڪيو انسانيت سان، صدمن کان چڪناچور سهي!
کيس يقين آهي ته جن ماڻهن لاءِ هو سوچي ۽ لوچي ٿو، هڪ ڏينهن سندس ڪلام انهن جي دلين جي ڌڙڪنن جو آواز بنجي ويندو:
ڪو دانشور جي دوست نه ٿيو، ڪو ميت مفڪر ڪين مليو،
ڪو شاعر ساٿي ڪين بڻيو، هاري ئي سهي، مزدور سهي!
ڪنهن پورهيت مون کي پيار ڏئي، پنهنجو سمجھيو ته خوشي ٿيندي،
ڀل زاهد نــفـرت ڌاري ۽ واعظ به به وڃي وهلور سـهـي.
”ڪنهن پورهيت مونکي پيار ڏئي؛ پنهنجو سمجھيو ته خوشي ٿيندي:“
اهو شعور، اهو فڪر، اها ساڃھ، اهو جذبو ۽ جنون، اها پيڙ، جهد ۽ جاکوڙ، مان سمجھان ٿو راشد جي نظرياتي، فني ۽ تخليقي ارتقا جو محرڪ آهي. اهو روح آهي راشد جي ان پيغام جو، جو هو اسان کي ڏيڻ چاهي ٿو. راشد جي هن پورهئي کي انهيءَ ئي سگھاري سوچ جي پس منظر ۾ پرکڻ گھرجي. راشد جو هيءُ ڪلام هڪ اهڙي وقت روشنيءَ جي لاٽ بنجي پڙهندڙن جي آڏو اچي رهيو آهي، جڏهن ’ادب جي غير نظرياتي‘ هئڻ جي وڪالت زور ۽ شور سان جاري آهي. اڄ سنڌ جو هر ننڍو ۽ وڏو اديب، پنهنجو پاڻ کي سارتر جو روحاني وارث ۽ جانشـــين سڏائڻ ۾ فخــــــــر محسوس ڪري رهيو آهي--- اها مهم ۽ اها پرچارڪ هڪ وڏي پلاننگ ســان ســـنڌي ادب ۾ جاري آهي--- وڏن شهرن کان ننڍن شهرن تائين اهو زهر پکيڙيو پيو وڃي ته اديب لاءِ ڪنهن به نظرئي سان وابستگي ضروري ناهي. اخبارن جا ادبي صفحا، ڪتابي سلسلا ۽ مختلف اديبن سان ملهائجندڙ شامن جا اسٽيج، مري ويل ڪن اديبن جي روحن کي خراج عقيدت پيش ڪرڻ لاءِ لکيل تعزيتي ليک ۽ انهن جي ياد ۾ گھرايل تعزيتي گڏجاڻيون شاهد آهن ته ڪيڏي نه پلاننگ سان سارتر جي وجوديت واري فلسفي جي نانءَ تي سنڌي ادب ۾ فراريت جي پٺڀرائي جي پرچار ڪئي پئي وڃي! سنڌي ادب ۾ ’ادب براءِ زندگيءَ‘ جي ٻاريل نظرياتي لاٽ، ناموافق حالتن جي سهڪار ۽ سامراجي ذهنن جي پٺڀرائيءَ سبب هڪ دفعو وري ’ادب براءِ ادب‘ جي اٿاريل طوفان جي زد ۾ آهي! سنڌي ادب ۾ اهو نئون رجحان ادب ۾ ترقي پسند نظرئي جي بجاءِ، جدت ۽ نواڻ جي نانءَ تي ڪر کڻي رهيو آهي. سنڌي ادب ۾ اهو رجحان تڏهن کان وٺي آيو آهي، جڏهن کان اسان جي ڪن لکيل پڙهيل ۽ باشعور دانشورن پنهنجو پاڻ کي عوام کان ڪٽي، انهن جي مسئلن کان منهن موڙي، پنهنجي خيالي خول جي قيدخاني ۾ پنهنجو پاڻ کي بند رکي ڇڏيو. اديب جڏهن پنهنجو پاڻ کي ڪجھ وڌيڪ فلسفي سمجھي، پنهنجي فڪر کي پورهيت جي سگھارن هٿن جي پورهئي سان منسلڪ ڪرڻ جي بجاءِ، پاڻ کي ڪجھ مٿانهون سمجھڻ لڳندو آهي، تڏهن نواڻ جي نانءَ تي هر اها بڪواس، جا ڪنهن جي به سمجھ ۾ نه اچي سگھي، سا وٽس اعلى تخليق ۽ ابدي ادب بنجي ويندي آهي. شيخ اياز جي لفظن ۾ :
”ڪوڙهئي سماج جو روح به ڪوڙهيو ٿيندو آهي.جو اديب،
زندگيءَ جي ڏاڍ ۽ ڏمر کان منهن موڙي، اهو ڪانئر ۽ ڪميڻو
آهي. هو پنهنجي فرار جي باوجود ادب تخليق ته ڪري ٿو،
باقي وٽس آهي ٽڪي جو ٽامون! سرجڻهار جوٺي جڳ سان دل
نه بهلائيندو آهي. فراري ادب، زندگيءَ جي کاري کوھ ۾ ڪوڙ
جي ڪنگري آهي، جنهن ۾ وسوڙل آب حيات تلاش ڪن ٿا. اهڙو
ڪو اديب ناهي، جو دلي طرح مادي زندگيءَ کي اهميت نه ڏيندو
هجي، پر مادي زندگيءَ لاءِ انقلاب جي ڪوشش ڳڀروءَ جي راند
ناهي۽ سسي نيزي پاند اڇلائڻ هر ڪنهن جي وس ۾ نه آهي.“
اهوئي سبب آهي جو 1936ع ۾ هندستان جي ترقي پسند مصنفين، اديبن، شاعرن ۽ ليکڪن جي پهرين ڪانفرنس جي صدارتي خطبي ۾، برک اديب منشي پريم چند، ادب جي ترقي پسند قدرن جي وضاحت ڪندي چيو هو ته ؛
”اسان جي ڪسوٽيءَ تي اهوئي ادب، سچو ادب آهي، جنهن ۾ تفڪر،
آزاديءَ جو جذبو، حسن جو جوهر، تعمير جو روح ۽ زندگيءَ جي حقيقتن
جي روشني هجي؛ جو ادب اسان ۾ حرڪت، هنگامو ۽ بيچيني پيدا ڪري،
نه اسان کي وڌيڪ سمهاري.“
اياز جنهن جوٺي جڳ جي نشاندهي ڪئي هئي، ان مان سندس مراد يقيناً اديب جي غير جانبداري ۽ غير نظرياتي وابستگيءَ واري اُها خيالي دنيا آهي، جنهن جي انڌاري کوليءَ ۾ هو پنهنجو پاڻ کي انسانيت، زندگيءَ ۽ زندگيءَ جي ڇڪتاڻ کان ڪٽي، هٿوراڙيون هڻي رهيو آهي. مها ڪوي ٽيگور ورهين جا ورهيه انهيءَ خيالي خول ۾ پاڻ کي بند رکي جا گھٽ ۽ ٻوسٽ محسوس ڪئي، ان جو اظهار انهيءَ ئي ڪانفرنس ڏانهن موڪليل سندس هن پيغام مان ٿئي ٿو:
عوام کان ڪٽجي اسين اوپرا بنجي وينداسين. اديبن کي انسانن ۾رهي، انهن کي سمجھڻو آهي. مون وانگر زندگيءَ جي مسئلن جي ڇڪتاڻ کان ڪنڊ پاسائتو رهڻ مان ڪجھ به نه ورندو. مون هڪ عرصي تائين سماج کان ڪٽجي جيڪا رياضت ڪئي آهي، هاڻ مون تي ان جي غلط هجڻ جيسمجھ اچي ويئي آهي ۽ اهوئي سبب آهي جو مان نصيحت ٿو ڪريان ته اوهين به ايئن نه ڪجو. منهنجي شعور مون کي هن نتيجي تي پهچايو آهي ته سماج ۽ انسانيت سان محبت ڪندا رهو. جيڪڏهن ادب انسانيت سان هم آهنگ نه ٿيندو ته ڪامياب نه ويندو ۽ نه پنهنجو مقصد ماڻي سگھندو. اها حقيقت (سچائي) منهنجي دل ۾ سچ جي ازلي جوت وانگر جرڪي رهي آهي ۽ انهيءَ کي ڪوبه دليل وسائي نٿو سگھي.“
ان بيان ۾ اڳتي هلي مهاڪوي ٽيگور ادب جو صحيح ڪارج هيئن ٿو بيان ڪري:
”اڄ اسان جو ملڪ هڪ ويران رڻ پٽ آهي. جنهن ۾ شادابي ۽ زندگيءَ جو ڪوبه نالو نشان ڪونهي. ملڪ جو ذرو ذرو دک درد جي تصوير بنيل آهي. اسان کي کپي ته هن غم ۽ اندوھ کي مٽائي، زندگيءَ جي چمن جي نئين سر آبياري ڪريون. اديب جو فرض هئڻ گھرجي ته هو ملڪ ۽ قوم ۾ نئين زندگيءَ جو روح ڦوڪي. سجاڳيءَ جا جوشيلا گيت ڳائي. هر انسان کي اميد ۽ مسرت جا سنيها سڻائي ۽ ڪنهن کي به نااميد ۽ ويچارو ٿيڻ نه ڇڏي. ملڪ ۽ قوم جي ڀلائيءَ کي ذاتي مفاد تي ترجيح ڏيڻ جو جذبو هر ننڍي ۽ وڏي ۾ پيدا ڪرڻ، اديب جو فرض آهي. قوم، سماج ۽ ادب جي بهبوديءَ جو قسم، جيستائين هر انسان نه کڻندو، تيسين دنيا جو مستقبل روشن ٿي نٿو سگھي.“
مها ڪوي ٽيگور جي مٿئين اقتباس مان واضح ٿي اچي ٿو ته ادب ۾ غير جانبداري ۽ غير نظرياتي وابستگيءَ جو نظريو، سراسر بڪواس آهي. ڇو ته زندگيءَ جي هن ٻه- واٽي تي، جتي ٻه نظريا، ٻه مختلف طاقتون، سڌي يا اڻ سڌيءَ طور تي هڪ ٻئي سان آمهون سامهون جنگ ۾ رڌل آهن. هڪ راھ ڏاڍ، ڏمر، ڏهڪاءَ، جبر- استحصال، پر ماريت ۽ استبداد جي راھ آهي ۽ ٻي راھ امن، آسودگيءَ ۽ آزاديءَ جي مسرتن ڀري منزل ڏانهن وٺي ويندڙ آهي. هڪ راھ سماجي تباهيءَ ۽ برباديءَ جي راھ آهي، ٻي راھ انسان ذات جي ڀلائيءَ،
خوشحاليءَ ۽ آسودگيءَ جي راھ آهي، هڪ راھ پيڙيندڙ طبقي جي راھ آهي ۽ ٻي راھ ڏانهن قدم قدم تي مظلوم، محڪوم ۽ پيڙيل طبقي جي پيڙ پڪاري آهي؛ ان ٻه واٽي تي زندگيءَ سان وفادار ۽ قلم جي سچي سپيتي سپاهيءَ کي پاڻ لاءِ هيءُ فيصلو ڪرڻو پوندو ته هو انهن ٻنهي متضاد ۽ مخالف طاقتن ۽ قوتن مان ڪنهن جو ساٿ ڏئي ٿو؟ هن جي تخليق جا ڪردار ڪير آهن؟ ۽ هو انهن کي ڪهڙي ساڃاھ ۽ شعور ڏئي ٿو؟ ظاهر آهي ته انفرادي طور تي مان ڪابه شيءِ ناهيان. منهنجو هر عمل، هر سوچ ۽ ويچار ڪنهن نه ڪنهن طبقي سان لاڳاپيل آهي ۽ منهنجو شعور ڪنهن نه ڪنهن لاڙي ڏانهن رهنمائي ڪندو هوندو! مون کي اهو فيصلو ڪرڻو پوندو ته منهنجون همدرديون، منهنجو ساٿ ۽ سهڪار، انهن ٻن راهن تي ويندڙ قافلن مان ڪهڙي قافلي سان آهي؟ محض ائين چئي مان جند ڇڏائي نٿو سگھان ته ’منهنجو ڪوبه نظريو ناهي!‘ يا زندگيءَ جي ڇڪتاڻ ۾ منهنجو ڪنهن به ڌر سان واسطو ناهي، مان غيرجانبدار آهيان يا انهيءَ سڄيءَ ڇڪتاڻ کي وهم/ خواب خيال ۽ فريب نظر سمجھي، نظرانداز ڪري ڇڏيان: ائين به ته منهنجو عمل سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ طرح سان ڪنهن نه ڪنهن لاڙي جي ترجماني ڪري ٿو. غيرجانبداري دوکو آهي، فراڊ آهي، فرار آهي، منافقي آهي ۽ اها منافقي سڌيءَ طرح استحصالي طبقي جي حق ۾ وڃي ٿي. سنڌ جي فراريت پسند اديبن کي ياد رکي ڇڏڻ گھرجي ته سندن هر سوچ، هر عمل، هر قدم، سندن قلم ۽ قلمي ڪاوشون، وقت جي ڪسوٽيءَ تي پرکجن پيون ۽ وقت هڪ اهڙو منصف آهي، جو ڪنهن جي به ڪاڻ نه ڪڍندو آهي.
اها هڪ لازمي ڳالھ آهي ته جو اديب تاريخ جي ارتقائي فلسفي ۽ وهڪري کي شعوري طور تي سمجھي ٿو ۽ سماج ۾ نت نون اڀرندڙ تضادن تي جنهن جي ڪرڙي نظر آهي، ساڳئي وقت، جو اديب پنهنجو پاڻ کي هن ڇڪتاڻ واري ماحول ۾، انسانيت جي اجتماعي ضمير آڏو جوبدار ٿو سمجھي، ان جون لکڻيون، ان جي سوچ ۽ ان جي عمل، ان جو قلم توڙي قدم، پيڙل طبقي يا پيڙيل قوم جي اجتماعي جدوجھد سان ضرور لاڳاپيل ۽ ڳانڍاپيل هجي، ڇو ته هو پنهنجي طبقي جي لحاظ سان انهن جو ئي ترجمان آهي. ادب پورهيت جي پيڙا جي ترجماني ڪري ته اديب ۽ پورهيت عوام مان وڇوٽي ختم ٿي وڃي. جڳ مشهور ۽ دنيا جي نامياري انقلابي اديب ميڪسم گورڪيءَ جي لفظن ۾ ته:
”انسان جي سماجي ۽ تهذيبي ارتقا صرف انهيءَ صورت ۾ ئي صحيح سالم رهي سگھندي، جڏهن هٿ (پورهيت عوام)، دماغ (پورهيت، فلسفو) جي تربيت ڪندڙ هجن ۽ سکيا پاتل دماغ هٿن جي تربيت ڪن ۽ اڃا به وڌيڪ سکيا حاصل ڪيل هٿ، چڱيءَ طرح دماغ جي تربيت ڪن. پورهيت انسانن جي تهذيبي ترقيءَ جو اهو صحتمند ۽ معمولي عمل جڏهن اڳئين زماني ۾ رڪجي ويو ۽ دماغ هٿن کان جدا ٿي ويا، سوچ ڌرتيءَ کان ڇڄي ڌار ٿي ويئي، تڏهن پورهيتن منجهان ڪي برک ڏاها پيدا ٿيا، جي ماڻهن کي دنيا ۽ فڪر جي ارتقا جا اصول مجرد (محض تصوراتي) ۽ هوائي طريقن سان سمجھائڻ لڳا.“
هٿ ۽ دماغ جي انهي لطيف ربط، تسلسل، اٽوٽ ڳانڍاپي ۽ مقدس رشتي جو عملي نمونو اسان کي چليءَ جي مشهور انقلابي شاعر پبلونرودا جي هن شاهڪار تخيل مان ملي ٿو، جنهن ۾ شاعر پنهنجو پاڻ کي عوام جي وچ ۾ بيهاري، پنهنجي سڃاڻپ هيئن ٿو ڪرائي:
”مان اوهان سان ملي هڪ ٿي ويو هان،
مان مٽيءَ جو اهو ذرڙو هان، جيڪو توهين آهيو.
مان اهو اٽو،
۽ اهو گيت آهيان، جيڪو توهين آهيو.
مان اهو فطري ضمير آهيان،
جنهن کي خبر آهي ته اهو ڪٿان آيو آهي ۽ ڪيڏانهن ويندو!
مان ڪا ڏور وڄندڙ گھنٽي ناهيان،
نه وري ڌرتيءَ ۾ دفن ٿيل ڪو اهڙو هيرو،
جنهن جي ڇنڊڇاڻ نه ڪري سگھجي!
مان عوام آهيان.
مان لڪل دروازو آهيان.
ڪاري سڙيل ماني آهيان.
۽ جڏهن اوهين منهنجو آڌرڀاءُ ڪيو ٿا،
ڄڻ ته پاڻ کي ئي ٿا مان ڏيو.
ڄڻ اهڙي مهمان جو آڌرڀاءُ ٿا ڪريو،
جوڪئين ڀيرا ڪٺو ويو آهي
۽ بار بار پيدا ٿيندو رهيو آهي!“
عوام سان پنهنجائپ جو اهڙو تصور آمريڪا جي هڪ غير معروف شاعر ڊان ويسٽ به ظاهر ڪيو آهي:
”ٻڌو! ٻڌو! مان انقلابي آهيان
ماڻهو مون کي سرخو ٿا سڏين،
ماڻهو ٿا چون: مان بالشويڪ آهيان
پر اي جنوبي آمريڪا جا پورهيت ساٿيو!
اوهين مون کي سڃاڻو ٿا ته مان ڪير آهيان؟
اي هاريو! مزدورؤ!
نيگرو نسل جا غريبو!
۽ اي تاريڪ مستقبل ڏانهن واجھائيندڙ نوجوانو!
اوهان ڪڏهن اهو محسوس ڪيو آهي ته
مان----- ’اوهان‘ آهيان،
مان ڊان ويسٽ به آهيان.
خاموش فضائن ۽ امن جو شيدائي
هڪ پورهيت.
جنهن جي کهرن هٿن کي پتو آهي ته پورهيو ڇا ٿيندو آهي؟
ليڪن مان شاعر آهيان انصاف ڏانهن پڪاريندڙ -------
مان اوهان لاءِ ڌاريو ته ناهيان
مان اهوئي پورهيت، مزدور، جابلو علائقي جو
ڊان ويسٽ!“
آئون ائين به نٿو چوان ته ’راشد‘ سنڌ جو پبلونرودا يا ڊان ويسٽ آهي. منهنجي نزديڪ راشد هوچي منھ ۽ چي گويرا به نه آهي.اسين سڀ دوست کيس باغي شاعر ضرور سڏيندا آهيون، پر انهيءَ معنيٰ ۾ نه، جنهن ۾ بنگال جي نذرالاسلام کي باغي شاعر سڏيو وڃي ٿو. مون منڍ ۾ ئي لکيو آهي ته راشد جي تربيت نج صوفياڻي ماحول ۾ ٿي آهي ۽ غالباً اهوئي محرڪ آهي، انسانيت سان سندس بي پناھ پيار ۽ پورهيت سان پنهنجائپ جو.! مون لکيو آهي ته محبت کيس ورثي ۾ ملي آهي. هن جي ڪلام ۾ جو درد، سوز ۽ پيڙ سمايل آهي، سا ان ئي محبت جو نتيجو آهي، نه ته ڊان ويسٽ، پابلونرودا، هوچي منھ ۽ چي گويرا بنجڻ لاءِ جنهن سائنسي شعور ۽ تنظيمي جاکوڙ جي ضرورت آهي، راشد ۾ اڃا اُن جي کوٽ آهي. هو جن ڪردارن کي ساراهي ٿو، دل چاهيندي به اڃا انهن مان بنجي نه سگھيو آهي. هڪ ڪشمڪش ۽ ذهني ڇڪتاڻ جو اظهار هن ريت ٿو ڪري:
الا! اڃان عام جي، سوچ نه ساماڻي
دودو، هوشو،ناهيان،هيمون ڪالاڻي،
هيڏهن آنءٌ اڪيلڙو، هوڏانهن سَوَ ساڻي،
پيٽ به پورت ٿو گھُري، پرت به پُراڻي،
هوڏنهن آهي باھ ۽ هيڏنهن آ پاڻي،
سا پَرِ شل رهجي اچي ، جا پر ڏاڏاڻي،
سمر تي ساڻي، شال نه ٿئي سنڌ جي.
*
قوم گھري قربانيون، پيٽ گھُري پورت،
اٽو، لٽو ۽ اجھو، ظاهر ضرورت،
عشق چوي ٿو ڀانئيو، فاقي کي فرحت،
ٻن باهين جي وچ تي، ماڻهن موڙهي مَت؟
مٽجي وئي صورت، سرتا! منهنجي سوچ جي.
هڪ طرف اها ڇڪتاڻ، ذهني پيڙا آهي، ته ٻئي طرف ضمير جو فيصلو آهي. راشد جو سجاڳ ضمير، کيس پنهنجو فرض ادا ڪرڻ ۽ ڪجھ نه ڪجھ ڪرڻ لاءِ هر وقت جھنجھوڙيندو رهي ٿو. زندگيءَ جي مسئلن ۽ پيڙائن کان فرار هن لاءِ ناممڪن آهي. سندس نظم ’ضمير چهنڊڙيون هنيون‘ سندس سجاڳ ذهن ۽ ضمير جو آواز آهي:
جڏهن به سوچيم؛ ته آنءُ ڇا ڪيان، ۽ ڇو ڪيان؟
ٻين سان ڇا وڃي، رڳوئي پنهنجو ڀلو ڪيان،
نفعو پويمِ پاڻ کي، ته ڪم رڳو اهو ڪيان،
جڏهن به سوچيم، ته پاڻ لاءِ ڇو ڏچو ڪيان،
ته ذهن ۾ سُيون لڳيون،ضمير چهنڊڙيون هنيون!
جڏهن به سوچيم، ته قوم لئه لکان ته ڇو لکان؟
۽ باھ ۾ ٻين جي، پاڻ کي وجهان ته ڇو وجهان،
رُڳو نه مون ته بار آه، جي سچ چوان، ته ڇو چوان،
جڏهن به سوچيم، مصيبتون سهان، ته ڇو سهان؟
ته ذهن ۾ سُيون لڳيون،ضمير چهنڊڙيون هنيون!
زندگيءَ ۽ موت، فنا ۽ بقا، سچ ۽ ڪوڙ جي انهيءَ ابديءَ ڇڪتاڻ ۾ شاعر جڏهن کليءَ طرح سچ جو ساٿ ڏئي ٿو، پنهنجي زنگيءَ کي ٻين جي خوشيءَ لاءِ ارپڻ جو عزم ٿو ڪري، پنهنجي ذاتي مفاد کي اجتماعي ڀلائيءَ تي ترجيح ٿو ڏئي ته سندس ضمير ٽڙي پوي ٿو.
۽ جڏهن سوچيم، ٻين جي واسطي ستم سهان،
ڀلي ته مان سڙان، پچان، ٻين کي سُک ڏئي سگهان،
ٻيواچي، اچي نه ڪو، ته مان ئي راشدا اچان!
ڀلي ته سِر وڃي سندم، ڀلي ته آءٌ دم ڏيان؛
ته ذهن ڄڻ ٽڙي پَيو،ضمير واھ واھ ڪئي!
اها آهي زندگيءَ جي مقصد سان هن شاعر جي محبت ۽ عشق جي انتها! جنهن جي اپٽار سندس هن مجموعه ڪلام ۾ جابجا ٿيل آهي. هاڻي اسان کي راشد جي محبت جو فلسفو آسانيءَ سان سمجھ ۾ اچي ويندو ۽ سندس آئيڊيل محبوب جو تخيل چٽو ئي چٽو ٿي اسان جي آڏو آيو آهي، اهو آهي انسانيت جي خوشحالي! راشد هن مجموعي ۾ جابجا انهيءَ عزم کي ورجايو آهي! اهو پنهنجي وطن جي هر ماڻهوءَ جي دل جو دروازو ٺڙڪائي ٿو:
ڏس ته ڪٿي کان پهتو آهيان، آنءُ ڪٿي تو ڪاڻ،
ماڻهوءَ مان سڃاڻ پرين! ڪُجھ ماڻهوءَ مان سڃاڻ!
پن ڇڻ موسم وانگر آهي تنهنجي سونهن اداس،
پنهنجا سور مون کي ڏئي ڇڏ، تون منهنجون خوشيون ماڻ!
منهنجي تصور ۾ آ تنهنجي صورت جواڻ جماڻ.
سپنن توڙي جاڳ ۾ جاني! توسان روح رهاڻ!
راشد! پنهنجي جنت آهي، چاهت ۾ چانڊاڻ،
موٽي آئي آھ چمن ۾ ساوڪ ۽ سُرهاڻ!
زندگيءَ جي ميرانجھڙي مهانڊي ۾ سونهن ۽ سندرتا جا رنگ رچڻ جي عشق ۾ هو سچ پچ ته ٻڏل آهي. انهيءَ عشق کي هو ساھ سان سانڍيندو رهيو آهي ۽ حالتن جو ڪوبه طوفان سندس دل ۾ انهيءَ جرڪندڙ جوت کي وسائي نه سگھيو آهي:
آيا گھڻا اوچتا، طاقتور طوفان،
روشن رهيا عشق جا، راشد! شمعدان،
دهلي ويا دهمان، دردن ڀري دل کان!
ـــــــــــــــــــــــــ
دردن جي ڀرمار سان، بڻي دل درياھ،
آيو عشق اٿاھ، ٻوڙيئين ٻن ٻيائيءَ جا.
ــــــــــــــــــــــــــ
محبت بخشيو ماڻهپو، انس ڪيو انسان،
هيس اڳي حيوان، عشق بنايو آدمي!
مقصد سان انهيءَ عشق، راشد جو چين ڦٽائي وڌو آهي. ستي لوڪ هو پنهنجي مقصد جي تڪميل جي بي پناھ آرزوءَ ۾ اٿي، ڪجھ رت رُئي ٿو، انهيءَ جا پور پچائي ٿو ۽ ڪڏهن ڪڏهن پاڻ سان هيئن ٿو مخاطب ٿئي:
پريت جي هت ڪو ريت نه ڄاڻي، ماڻهو ماڻهوءَ کي نه سڃاڻي،
آب اکين ۾ پنهنجي آڻي، گيت لکين ٿو آڌيءَ ٽاڻي،
لوڪ سمهي پيو چادر تاڻي، ڪيسين تائين رئندين هاڻي،
ڇو نه وڃي ٿو ننڊ ڪرين، ڪنهن لئي ويٺو گيت لکين؟
ڪنهن سان ديد لڙائي ويٺين، هيڏا سور پرائي ويٺين؟
دل ۾ سوز سمائي ويٺين، پنهنجي ننڊ ڦٽائي ويٺين،
پنهنجا سک ڀلائي ويٺين، هيڏا سُور پرائي ويٺين،
ڇو نه سبق ٿو يار سکين، ڪنهن لئه ويٺو گيت لکين!
انهيءَ عشق جي ڪاڙهي ۾ ڪڙهندي ڪڙهندي هن جو رت سُڪي ويو آهي. عشق جي اڙانگين راهن تي رلندي رلندي ڪڏهن ڪڏهن سوچي ٿو ته:
ڏينهن سڄوئي ننڊ ڦٽائي، شام صبح ڦيرا پارائي،
رڻ ۾ منجھند ٽاڪ رلائي، ڪاڙهي ۾ مون کي ڪاڙهائي،
راتين جو آرام ڦٽائي، ٿيندي ننڊ حرام ته آخر ڇا ٿيندو؟
سوچيان ٿو انجام ته آخر ڇا ٿيندو؟
جان جو ويري جاني آهي، ها پر دل ديواني آهي،
راشد مجنون ثاني آهي، ليلى جي نيشاني آهي،
عاشق ۾ رت ڪاٿي آهي،خون جو ڏيندو جام ته آخر ڇا ٿيندو؟
سوچيان ٿو انجام ته آخر ڇا ٿيندو؟
راشد حالتن کان مايوس ناهي، ڇوته پنهنجي محبوب آئيڊيل (مقصد) سان سندس لڳاءُ جذباتي رومانيت جو نتيجو ناهي، بلڪه اهو عشق، ڪنهن اونهي فهم، بصيرت، سوچ ۽ ڏاهپ جو منطقي نتيجو/ ردعمل آهي. جذباتي رومانيت فقط حرص ۽ هوس آهي، پر شعوري لڳاءُ ۽ عشق جي حد تائين ان جي انتها زندگيءَ ۽ موت جو مسئلو آهي. هن اهي پٽيون/ سور سبق ۽ عشق جا اونها اسرار ڪنهن اهڙي عارف وٽ وڃي سکيا آهن، جنهن جي مهر نظر هن کي منزل جي قريب آندو آهي:
هلو، هلو يار کان، سبق سور سکون،
باقي چار وکون، پنڌ نه آهي پرڀرو!
ان يار، هن کي جذباتي رومانيت بجاءِ عشق جو ادراڪ ڏسيو آهي ته:
سوچڻ ڌاران ساٿيو، انڌو عشق عذاب،
عقل ريءَ انسان جو، خانو آھ خراب،
علم، عقل، عشق جو، ناتو آ ناياب،
غرق ٿيو غورابُ، جنهن کي سڙھ،سُکان نه پاتڻي!
ــــــــــــــــــــــ
جي چاهيو ٿئي جڳ ۾، جيئڻ سجايو،
علم، عقل، عشق کي، گڏي هلايو،
عشق عقل پاڻ ۾، ڇو ٿا ويڙهايو؟
ڪلفت گھٽايو، ميان! محبت وڌايو،
سڀ سان نڀايو، راشد! ريت پريت جي!
ـــــــــــــــــــ
اچو گڏجي دوستو! ڦيرو ڪو آڻيون،
عقل، علم، عمل کي، هڪ ٻئي سان واڻيون،
ريتون پراڻيون، مٽايون هن ماڳ تان!
گويا راشد ائين چوڻ ٿو چاهي ته پنهنجي آئيڊيل سان هن جي محبت عليٰ وجہ البصيرت آهي. اهو فقط ڪو ازل جو لکيل ليک نه هو، پر اها پسند هن وڏي جھد، جاکوڙ، فڪر، بصيرت، سرت ۽ شعور سان ڪئي آهي. اها فقط دل جي دل ڏانهن ڇڪ ناهي، پر ذهني فيصلو به آهي ۽ جڏهن عشق جي انتها انهيءَ منزل تي پهچي وڃي ته:
جان تون جئين جيءُ، جيئڻ سک جنسار ۾،
پيالو وھ جو راشدا! پاڻي ڄاڻي پيءُ،
عشق جو گولو ٿيءُ، ٻانهپ ڇڏ ٻين جي!
انهيءَ عشق راشد جي دل ۾ پنهنجي آئيڊيل لاءِ فنائيت، ارادي ۾ پختگي ۽ سوچ ۾ ايڏي ته شڪتي پيدا ڪئي آهي، جو ’راشد‘ پنهنجي مقصد جي راھ ۾ هر طرح جي طوفانن سان ٽڪر کائڻ جي پنهنجي اندر صلاحيت محسوس ڪري ٿو. هو حالتن جي آڏو سر تسليم خم ڪرڻ بجاءِ، ڪر کنيو بيٺو آهي. هو پنهنجي بي پناھ قوت اراديءَ جي آڌار تي وچ سمنڊ ۾ لهر لهر کي للڪاري رهيو آهي:
مان اهو آهيان جبل،
جو سمنڊ جي وچ تي اٽل
بيٺو هجي.
حادثا دنيا جا،
طوفاني ڇتين ڇولين جيان
مون ڏانهن ڌوڪيندا اچن،
مون سان لڳن،
پٺتي هٽن،
۽ بحر دنيا جي ۾ گم ٿيندا وڃن ـــــ
مان اهو آهيان جبل،
جو سمنڊ جي وچ تي اٽل،
بيٺو هجي ــ ـــ ـــ !
ڪيڏو نه عزم، استقلال، جرئت، سورهيائي، ارادي جي پختگي ۽ مقصد ۾ ڪاميابيءَ جو اتساھ ڀريل آهي،انهيءَ نظم ۾.! اهو عزم اڀاري ٿو، هڪڙيءَ هلچل، جدوجهد ۽ جاکوڙ ڏانهن، جنهن جو روح سنڌ ۽ نتيجي ۾ سڄي عالم جي آسودگي، خوشحالي ۽ مسرت آهي.
هو پنهنجو آئيڊيل مقصد پنهنجي وطن ۾ پورو ڏسڻ ٿو چاهي. هو سنڌ کي امن، عافيت ۽ ايڪتا جي جنت بنائڻ ٿو گھري. ’راشد‘ هونئن به قوم پرست شاعر آهي ۽ سنڌي شاعريءَ جو مزاج هونئن به وطن جي محبت تي ٻڌل آهي.
وطن جي محبت اسان جي شاعريءَ جو هر دور ۾ بنيادي مقصد رهيو آهي. پر اها محبت جارحانه انداز جي ناهي، اها محبت فطري محبت آهي، جا اولاد کي پنهنجيءَ جيجل ماءُ سان هوندي آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ قوم پرستيءَ جوتصور سڄي عالم جي آسودگيءَ تي ٻڌل آهي. راشد سنڌ ۾ زندگيءَ جي سونهن ڀرڻ جي جدوجهد جي آس، پيغام ۽ نيڪ تمنائن جو ذڪر هن مجموعي ۾ نهايت ڀرپور انداز سان ڪيو آهي. هو فقط ڌرتيءَ جو پوڄاري ناهي، پر هو هتي جي عوام، پورهيت، هاري، مزدور ۽ ماروئڙن کي سکيو ستايو ڏسڻ ٿو چاهي. وٽس سنڌ جي خوشحاليءَ مان مراد سنڌ جي عوام جي خوشحالي آهي. هُو عوام دوست آهي:
منزل ٿيندي ويجھڙي،جئن جئن پنڌ ڪبو،
ڪاميابي حاصل ڪري، اوچو ڪنڌ ڪبو،
هڻي هنڌ ڪبو، سج اڀاري سچ جو!
منزل ماڻڻ ۽ سچ جو سج سنڌ تي اڀارڻ لاءِ هو چوي ٿو ته وڏي جھد ۽ جاکوڙ جي ضرورت آهي :
گھر ۾ گھاريندي ڪيو، سڪڻ جون نه سڌون،
سڀ ڪجھ گھوري سنڌ تان، اڳتي وک وڌون،
اچ ته قول ٻڌون، قسم کڻي ڪڙم جا.
هو پاڻ به انهيءَ جدوجھد ۾ شرڪت جو اظهار هيئن ٿو ڪري :
مرشد منهنجو ڀٽ ڌڻي، ڀونگر منهنجو ڀاءُ،
سنڌو ماتا جي ڪيم، سوچن سان سرچاءُ،
نياپا آڻي نينهن جا، اڄ پڻ اتر واءُ،
سمهڻ ڪهڙو ساءُ، جيڪو جدوجهد ۾!
هن جي دلي تمنا آهي ته :
الا، سنڌ جيئي! جيئي نظارو نور،
اڪن جھليون ڦلڙيون، ٻيرين جھليو ٻور،
چشم بد دور، سدا رهي سنڌ کان.
الا! سنڌ جيئي، جيئن سنڌي جوان،
ميٽيندا هي مرد ئي، آيل جا ارمان،
سنڌيت جا پروان، جلائيندا جان کي.
الا سنڌ جيئي، جيئن هر هاري،
سکن لئي ساڻيھ جي،ٻري جن ٻاري،
ڏک جي ڏيکاري، تن کي اچي ڪين ڪِي!
جنهن جنهن اجرڪ اوڍيو، جنهن جنهن مٿي پڳَ،
جنهن جنهن ڌڻ رڍن جا، جنهن جنهن ڏاچين وڳَ،
تنهن تنهن ٻَڌو سَندرو، ڏين مبارڪ جڳَ،
ٺڳيندين اي ٺڳَ، اسان کي تون ڪيترو؟
راشد جي اها آس، اها آرزو ۽ اها امنگ هڪ ڏينهن ضرور پوري ٿيندي. فقط عشق جي درڪار آهي. هي ساڻيھ سک جو ساھ کڻندو. خدا ڪندو ته هن ڌرتيءَ تان سڀ ڏک ۽ ڏولاوا ڏور ٿي ويندا ۽ سنڌ دنيا لاءِ امن ۽ آسودگيءَ جي جنت بنجي ويندي!
مان سمجھان ٿو، راشد ايترو ته سٺو لکيو آهي، جو مان سندس مڪمل تعارف نه ٿو ڪرائي سگھان. هن جي ڪلام جو اڀياس ڪرڻ لاءِ جنهن بصيرت ۽ صلاحيت جي ضرورت آهي، مان پنهنجي اندر نهايت شدت سان ان جي ڪمي محسوس ڪيان ٿو. ڇو ته بنيادي طور تي مان نقاد ناهيان. بهرحال راشد جي هن مجموعي جو اڀياس ڪرڻ بعد مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته :
• راشد جي شاعري سڌي سنئين شاعري آهي. هيءَ شاعري لفظن جي اجائي ۽ بي مقصد جوڙجڪ، خيالن جي بي ترتيب ۽ پرتڪلف سٽاءَ کان پاڪ، صاف ۽ سج جھڙي چٽي شاعري آهي.
• راشد، جو آيو، ڳايو جو قائل ۽ سچ جو شاعر آهي. هن جي سٽ سٽ ۾ ڌرتيءَ جو درد ، پورهيت جي پيڙ، مقصد سان بي پناھ عشق سمايل آهي. هو پنهنجي فن تي ابهام جي زره ويڙهي، کل بچائڻ بجاءِ سچ کي سچ ۽ ڪوڙ کي ڪوڙ ٿو چوي. هو ڪوڙ جي مخملي پردي ۾ سچ جو سج لڪائڻ جو قائل ناهي.
• مون محسوس ڪيو آهي ته زندگيءَ جي ڇڪتاڻ، ڪوڙ ۽ سچ جي ابديءَ ويڙھ ۾ راشد سچ جو ساٿاري آهي. هن جي شاعري سندس سجاڳ ذهن ۽ ضمير جو آواز آهي.
• راشد جي شاعري ان جي نظرياتي ارتقا ۽ سگھاري سوچ، پوهيت سان پنهنجائپ جو عڪس. راشد جي دل ۾ امنگ، هڪ آرزو، هڪ سوچ ۽ لوچ آهي، هو بهتر کان بهتر جي تلاش ۾ آئيڊيل سماج جي تخليق جي جنون ۾ اڳتي وڌندو رهيو آهي.
• ’راشد‘ هن ڌرتيءَ سان پنهنجو نينهن نڀايو آهي، هو هن ڌرتيءَ کي امن ۽ آسودگيءَ جي جنت بنائڻ واريءَ جدوجھد ۾ شريڪ آهي، نه رڳو ايترو پر اها جدوجھد سندس زندگيءَ جو مقصد ۽ سندس تخليقي ارتقا جو روح بنجي ويئي آهي.
• راشد جيئن ته پاڻ به هڪ پرائمري استاد آهي، انهيءَ ڪري سندس اڪثر معاشرت، هن ڌرتيءَ جي پورهيت ماڻهن (جن جا ٻچا وٽس پڙهن ٿا) سان ٿيندي رهي آهي ۽ انهن جي زندگيءَ جو هن قريبي اڀياس ڪيو آهي، انهن جي دُکن، دردن کان هو سڌيءَ طرح واقف آهي ۽ اهوئي سبب آهي، جو هن پنهنجي ڪلام جو مخاطب مفڪرن، ڏاهن ۽ برک اديبن کي ڪرڻ جي بجاءِ هارين، مزدورن، ڪڙمين، ڪاسبين ۽ عام پورهيتن کي ئي ڪيو آهي. جنهن آئيڊيل سماج جو تصور سندس ذهن ۾ آهي، ان جي تڪميل لاءِ هو انهيءَ ئي طبقي ۾ اميد رکيو ويٺو آهي، اهي ماڻهو ضرور ڪڏهن نه ڪڏهن ساڻس ساٿ ڏيندا. ٻين لفظن ۾ راشد فقط تصوراتي شاعر نه آهي، پر هو هڪ آدرشواري شاعر آهي.
• راشد مجموعي طور تي اسان کي نيڪي، نيڪ نيتي، انسان دوستي،قرباني، پراپڪاري ۽ ٻين لاءِ جيڻ جي سکيا ڏني آهي.
• راشد محبت جو شاعر آهي، هو ڪلجڳ جو خير گھرندڙ، سچو سپيتو صوفي انسان آهي ۽ حضرت مسيح فرمايو هو ته ” محبت خدا آهي، خدا محبت آهي ۽ جيڪوشخص محبت ۾ قائم آهي، سو خدا ۾ قائم آهي!“
• راشد جي زندگي قول ۽ عمل جو سنگم آهي. هو خود به پورهيت آهي،ان جو مخاطب به پورهيت آهي ۽ ان جو فڪر به پورهيت طبقي لاءِ آهي. هو عوام
منجھان آهي، انهن مان شعور حاصل ڪري ٿو ۽ ان شعور کي انهن تائين ئي پهچائي ٿو. عوام، هن جو استاد آهي. عوام جي زندگي هن جي فڪر جو سرچشمو آهي ۽ عوام ئي هن جو ميدانِ عمل آهي.
• راشد اسان کي جيڪي ڪجھ ڏنو آهي، سو ان جي بي لوث محنت ۽ عمل بلامعاوضه جو ڀرپور نتيجو آهي. ممڪن آهي ته وڏن شهرن جا وڏا اديب ۽ نقاد هن غريب استاد جي محنت کي نظر انداز ڪري ڇڏين، ممڪن آهي ته وڏن شهرن جا وڏا اديب راشد جي سوچ مان سرجندڙ سچ جو تاب سهي نه سگھن ۽ شاعريءَ ۾ راشد کي اهو مقام نه ملي سگھي، جنهن جو هو حقدار آهي، پر مون کي يقين آهي ته سنڌ جا نوجوان، سنڌ جا هاري، پورهيت ۽ مزدور؛ هن پنهنجي شاعر جي آواز کي نه رڳو پاڻ لاءِ مشعل راھ بنائيندا، پر راشد جا گيت ڳائيندا، زندگيءَ جي راھ تي وڌندا رهندا.
• راشد جيڪو سپنو ڏٺو آهي، سو هڪ ڏينهن ضرور ساڀيان ٿيندو. راشد جي سوچ عمل جو روپ وٺي، سج سمان جرڪندي سنڌ تي اڀرندي. جڏهن سنڌ سائي، سکي ۽ ستابي ٿيندي، تڏهن هن گمنام، بي لوث مخلص سپاهيءَ جو روح پڪاريندو ته :
مــون ڏاڍ جـــا ڏونگــر ڪــٽي، جـا واٽ آ ٺـاهي،
ان واٽ تان گذرين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
جـوکي ۾ وڌم جـيءَ، ڪـيم جـنگ امــن لاءِ،
انياءَ سان اٽڪين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
هــر گھاءُ مــٿان گھاءُ سهــي، اف نه ڪئي مـون،
جي ويڙھ ۾ ڦٽجين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
هــر جــاءِ جــدوجـھـد، هــر جــاکــوڙ ۾ شـــامـــل،
ڪم ڪار کان ورچين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
راهــــي ! تــو ڏٺـــو آھ مـــون ســاهــــي نه کـنئي آ:
جي راھ ۾ ٿڪجين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
اي واٽ مسافـــر! تون ڪڏهن منهنجي قــبر کان،
ڀلجي نه جي گذرين ته مون کي ياد ڪندو ڪر!
جـــو سـبــق ســچــــائيءَ جو ڏنــو آھ مــون راشـــد!
ســو سبق جي سمجھين ته مون کــي يــاد ڪندو ڪر!
ــــــــــ عبدالحڪيم ارشد