ڪَکَ هيٺيان لَکُ
”اُب موهي ڀاهُه ڀروسو هنومنتا
بن هري ڪرپا ملي نهين سنتا“
اَرٿ: هاڻي مون کي وشواس ٿيو آهي هي ”پون پتر هنومان“، ته ايشور جي ڪرپا کان سواءِ ڪڏهن به تو جھڙي مهاتما جو درشن ڪين ٿيندو آهي سو به تو جھڙي شري رام دوت جو. شري ڪرشن ڀڳوان به گيتا ۾ مهاڀارت جي لڙائي وقت اُپديش ڏيندي چوي ٿو ته اي ارجن هيءُ جيڪو به مانڊاڻ ڏسي رهيو آهين، سو سڀ ڪرمن جي ڦل جو نتيجو آهي. جيڪي ڪؤرو تنهنجا ڀائر آهن اُنهن سان توکييڌ ڪرڻي پوي ٿي. ستيه، ڌرم تي نه هلڻ جو ڦل ته هر ڪنهن کي ڀوڳڻو پوي ٿو. هر ڪنهن جيو کي ايشور سمجھ ۽ ٻڌي ڏني آهي جيڪڏهن ستيه جو مارگ به اَپنائيندو ته اُن جو ڦل هن جنم ۾ نه ته ٻئي جنم ۾ اوش ڀوڳڻو پوندو.
وري ڪرمن انوسار مانش جنم “ اَچي ٿو. ڪن شاسترن ۾ پڻ اهو ورڻ ڪيل آهي ته 84 لک سال جوڻين ۾ جنم وٺڻ کان پوءِ مانش جنم ملي ٿو. جيڪو مانش چولي ۾ رهي ڪري پاڻ کي سڃاڻي ٿو. اهو اُن جوتي جوت ۾ سمائجي هن مرڻ جنم جي چڪر کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري ٿو.
ڪيترن ئي سنتن مهاتمائن کان ٻڌل آهي ته ماتا جو گرڀ نرڪ مثل آهي، جنهن ۾ انسان اُلٽو لٽڪيل هوندو آهي. ۽ رات ڏينهن ايشور کي پرارٿنا ڪندو آهي ته مون کي هن ڪُنمبي نرڪ مان ٻاهر ڪيو. تڏهن ايشور کي وچن ڏيندو آهي ته هن جھان ۾ اَچي مان تنهنجو سُمرن ڪندم. پر جڏهن هن جھان ۾ اَچي ٿو ته اُن ٻالڪ کي جڏهن ماکي چٽائي وڃي ٿي ته اُن وقت کان ئي ايشور سان ڪيل امجام ڀلجي وڃي ٿو. تڏهن ڪبيرداس پنهنجي ٻاڻيءَ ۾ لکي ٿو.
جب تم آئي اِس سنسار ۾، جڳ هسي تم روءِ
ايسي ڪرڻي ڪر چلو، ڪي تم هسو جڳ روءِ
اَسان جي سونهاري سنڌ جو هر هڪ ڳوٺ، شهر جنهن ۾ ڪنهن الله لوڪ جنم نه ورتو هجي، اهڙو ڪو بدنصيب شهر يا ڳوٺ مشڪل سان ملندو. اهوئي ڪارڻ هو جو سنڌ جو هر هڪ ماڻهو سکيو ستابو هيو ۽ پڻ آهي.
تڏهن ته شاه لطيف ڀٽائي سنڌ مٿان آسيس ڪندي هڪ بيت چيو آهي:
سائين سدائين ڪري، مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
سونهاري سنڌ ۾ ڪيترن صوفين سنتن فقيرن جنم ورتو. ڪن اُنهيءَ ايشور جي مستيءَ جي موج جو پاڻ انڀَو ڪيو ۽ دنيوي ماڻهن ۾ ورهايو. جنهن جي ڪرياُنهن جو نالو روشن ٿيو ۽ اُنهن جي قدرتي شڪتيءَ جو نور سڄي ڪائنات ۾ پکڙيو. پر ڪي اَهڙا به مهاپرش ٿي گذريا، جن ايشور جي بندگي ڪري ايشور کي پاتو ۽ اُنهن جي مٿان اُن ايشوري شڪتيءَ جو اَهڙو ته اثر ٿيو، جو اُهي اُن شڪتيءَ جي ذڪر ۾ مشغول رهيا ۽ نه ڪڏهن ماڻهن اڳيان اُن جو ذڪر ڪيائون، نه ڪڏهن ڪو ڏيکاءُ ڪيائون. اُن پرڀوءَ جي پيار جي نشي ۾ هميشه مدهوش رهيا. گرو گرنٿ صاحب ۾ گُرواڻيءَ ۾ آهي.
نشا ڀنگ شراب ڪا اُتر جائي پرڀات
نام خماري نانڪا چڙهي رهي دن رات
جنهن جي ڪري اُهي بي نامي رهيا ۽ ڪٿي به سندن نالو عام نه ٿيو. اُنهيءَ ازغيبي شڪتيءَ جو مشاهدو ماڻي پنهنجو جيون سڦلو ڪري ويا. جيئن پراڻي زماني ۾ ويد ۽ حڪيم هوندا هئا. جيڪي نبض پڪڙي ماڻهوءَ جي بيماري سڃاڻي وٺندا هئا ۽ جڙين ٻوٽين سان علاج ڪندا هئا. اُنهن ويدن حڪيمن طب جا ڪيترا ڪتاب مَسُ ڪلڪ سان فارسي (پرشن) ۾ لکيا، پر اُنهن پنهنجي اُن وديا کي عام نه ڪيو. ڪجھ پيڙهين تائين اُن طِب جو عمل ٿيو. اُهي پاڻ سان گڏ اُها طب وڌيا کڻي ويا. ڪتاب ته ڇڏي ويا پر فارسي ٻوليءَ ۾ هئڻ ڪري اُن جو فائدو عام ماڻهو نه وٺي سگھيا ۽ اَهڙي قيمتي ۽ ناياب طب جو علم دفن ٿي ويو. اُن جو مثال مان پنهنجي گھراڻي مان ڏيان ٿو. اَسان جو گھراڻو اَڪبر بادشاهه جي نورتن ”راجا توڏرمل“ سان واسطو رکي ٿو.. جڏهن اڪبر بادشاه مٿان دشمن ڪاهي پيا ۽ اَڪبر جي هار ٿي، تڏهن اسانجو راجا توڏرمل پنهنجي پريوار سان گڏ ڀڄي نڪتو ۽ پيرين پنڌ اچي ايران جي بادشاه وٽ هن پناه ورتي. ڪافي سال اُتي رهڻ ڪري پنهنجي آجيوڪا کي هلائڻ لاءِ اُنهن اُتي فارسي سکي. ڇاڪاڻ ته اُن وقت ۾ اُتي فارسي ٻولي هلندي هئي.
اُتي راجا توڏرمل جو انتقال ٿيو. اُنهن جي پوين اُتي حڪمت سکي ۽ 50 سالن جي اندر سُٺا حڪيم ٿي ۾سهور ٿيا ۽ ايران جي بادشاه اُنهن جي هاڪ ۽ ناموس ٻڌي، انهن جي محنت ڏسي کين اَفغانستان جي راجا وٽ شاهي حڪيم طور موڪليو. جتي اُنهن پنهنجي محنت ۽ عقل سان اَفغانستان جي راجا جو من جيتي ورتو. سندن حڪمت جو ڏونڪو سڄي اَفغانستان ۾ وڄڻ لڳو. اَفغانستان جي راجا کين شڪارپور سنڌ جي مهاراوءَ وٽ شاهي حڪيم سوکڙيءَ طور موڪليو. ائين وڏن ٻڌايو ته راجا توڏرمل جو اولاد مان ڪجھ ايران ۾ رهي پيا ۽ وري ڪجھ اَفغانستان رهي پيا ۽ وري ڪجھ کي سنڌ ۾ شڪارپور ۾ موڪليو ويو هو. جو اُتي به هنن ڪافي قدر حڪمت ۾ نالو ڪمايو. اُن وقت شڪارپور، راجا جو هڪ قلعو هيو، جنهن ۾ 9 در ۽ هڪ دري هوندي هئي. راجا شڪار ڪرڻ لاءِ اُن قلعي اندر ايندو هو. تنهنجي ڪري اُن جو نالو شڪارپور رکيو ويو.
سنڌ ۾ انگريزن جو راڄ اَچي ويو. اَسان جون ڪافي پيڙهيون گذري ويو هيون پر سندن حڪمت جو ڪاروبار چالو رهيو. اُن وقت اَسان جي ڪٽنب جو وڏو نالي وارو حڪيم هيو ڀائو ڪوٽومل. حڪمت ۾ ڀائو ڪوٽو مل پنهنجو مَٽُ پاڻ هئا. حڪمت ۾ سندن نالو مشهور ٿيو. هڪ دفعي جي ڳالهه آهي اُن وقت شڪارپور جي اَنگريز شاشڪ جي زال بيمار ٿي پئي هئي. لنڊن به کيس علاج لاءِ موڪليو ويو هو. پر نااُميد ٿي وري شڪارپور ۾ آئي هئي. اُن انگريز شاشڪ کي خبر پئي ته ڪوٽومل نالي وارو ناميارو حڪيم آهي، سو ڪنهن کيس صلاح ڏني ته اُن کان علاج ڪرايو. حڪيم ڪوٽومل کي گھرايو ويو. ڳالهه ڪن ٿا ته حڪيم ڪوٽومل اُن گوري منڊم جي نبض تپاسي ۽ انگريز کي چيائين ته هن جي جيري (Liver) کي گرميءَ لهس آيل آهي ۽ جيرو (Liver) ڪم بروبر نٿو ڪري. تنهن ڪري هن جو بخار نٿو لهي ۽ انهيءَ ڪري هيءَ ڏاڍي ڪمزور ٿي ويئي آهي. اَنگريز شاشڪ پڇيو حڪيم ڪوٽومل کان، ڇا هي ٺيڪ ٿي ويندي؟ڪوٽومل چيو مهيني اندر ٺيڪ ڪرڻ جي مان جوابداري کڻان ٿو. حڪيم ڪوٽومل جڙين ٻوٽين سان هن جو علاج ڪرڻ شروع ڪيو. ويهن ڏينهن اَندر اُن جي طبيعت ۾ ڪافي سُڌارو ٿيڻ لڳو. مهيني جي اندر بلڪل نوبتي ٿي پئي. ۽ سندس وڃايل شڪتي واپس اَچڻ لڳي.اَنگريز اهڙو ڪرشمو ڏسي عجب ۾ پئجي ويو. خوش ٿي انگريز شاشڪ حڪيم ڪوٽومل کي چيو گھر توکي جيڪو کپي. ڳالهه ٿا ڪن ته ڀائو ڪوٽومل اُن زنگريز شاشڪ کي چيو سنڌ جي راجا اَسان کي زمين ته انعام ۾ ڏني آهي. پر اُن زمين تي کيتي ڪانه ٿا ڪري سگھون، ڇاڪاڻ ڪو پاڻيءَ جو جوڳو بندوبست نه آهي. انگريز کي چيائون ته اَسان جي زمين کان 2 ميل پري ريسواه آهي. اُن جو پاڻي اَسان جي زمين تائين ڪانه ٿو پهچي. سو توهان اَسان کي ريسواه کان اسان جي زمين تائين واه کوٽائي ڏيو.
انگريز جي حڪومت هئي. اُن انگريز شاشڪ لنڊن مان خاص اجازت وٺي واه کوٽائي ڏنو ۽ حڪيم ڪوٽومل کي چيائين هن واه جو نالو به ”ڪوٽو واه“ رکون ٿا. سو اَڄ تائين شڪارپور جي نقشي ۾ ريسواه کان اَسان جي زمين تائين ڪوٽو واه جي نالي سان مشهور آهي. پاڻي اَچڻ ڪري زمين سرسبز ٿي پئي. ۽ اسان جا وڏا زميندار سڏائڻ لڳا. حڪومت طرف لاڙو نئين ٽهيءَ جو گھٽ ٿيندو ويو. ڇاڪاڻ ته تنهن وقت سنڌي ٻوليءَ جو بول بالا ٿيڻ لڳو ۽ فارسي گھٽبي ويئي. پر ڀائو ڪوٽومل جي وفات کان پوءِ ٽن پيڙهين حڪمت سنڀالي. مون کي ياد آهي منهنجو ڏاڏو گورڌن داس، جيڪي ٿوري گھڻي حڪمت ڄاڻندا هئا. هڪ ڏينهن بازار مان لنگھندي سندن نظر هڪ رازي تي پيئي. سو رڙ ڪري چيائون هن رازي کي جلدي هيٺ لاهيو. هيءُ مرڻ وارو آهي. ماڻهو کلڻ لڳا ته ڪاڪي گورڌن داس جو مغز خراب ٿي ويو آهي. ايتري ۾ رازو پرانچ تان اچي هيٺ ڪريو ۽ گورڌنداس نبض ڏسي چيو هيءُ ته الله کي پيارو ٿي ويو آهي. منهنجي هيءَ ڳالهه اوهان کي هوائي لڳندي هوندي، پر هن ڳالهه جو شاهد مهيش ڪمار ڀاٽيا رٽائرڊ پرنسيپال آدرش ودياليه گانڌيرام، جيڪو اُن وقت شڪارپور شهر ۾ اسان جي پاڙي ۾ رهندو هو.
اُن کان پوءِ منهنجو پيءُ ۽ ڏاڏي به ٿوري ٿڪي حڪمت ڄاڻندا هئا. ٺهريا جو حڪيمن جي سنتان. اَسان جو اَصل گھر للُن جي پاڙي شڪارپور ۾ هو، جتي هڪ بورو هو جيڪو سڄو حڪمت جي ڪتابن سان ڀريل هو، جيڪي حڪمت جا ڪتاب اَسان جي وڏن جا هٿن جا لکيل هئا. ورهاڱي کان پوءِ اُهو گھر ڇڏي اَسان هاٿيدر جي اندران گھر ۾ رهيا هئاسين، ڇاڪاڻ ته جھوني پاڙي ۾ اَچي مهاجرن (جيڪي هندستان مان لڏي آيل هئا) قبضو ڪيو. پر اسان جھوني گھر جو هڪ ڪمرو هڪ سنڌي ڪڙميءَ کي رهڻ لاءِ ڏنو هيو جنهن جو نالو هيو فقير محمد، تنهن جي ڪري اَسان جو گھر قبضي ٿيڻ کان بچي ويو.
اَسان جي پتا صاحب اُن گھر مان حڪمت جا ڪتاب کڻائي اُن وقت چار بيل گاڏيون ڀرائي هاٿيدر واري گھر ۾ ڌُمنچلي واري ڪمري ۾ رکيا هئا. مون کي ياد آهي مان ڇهون درجو پڙهندو هوس تڏهن منهنجا پتا صاحب جڪ ڪشتو تيار ڪندا هئا، جنهن جو نالو هيو ”ياقودي“. مان ۽ منهنجو وڏو ڀاءُ سچا موتي روهيءَ تي پيهندا هئاسين، اصل چندن پيلو ۽ ڳاڙهو، پٿر جي روهيءَ تي پيسي پيسٽ ٺاهينداهئاسين ۽ بابا جن سون ۽ چاندي جي ڀسم باهه تي ٺاهيندا هئا. ۽ ٻيون به ڪيتريون شيون روهيءَ تي پيسي ياقودي ٺاهيندا هئا. پاءُ جيتري ياقودي ٺاهڻ ۾ بابا جن کي 5-6 مهينا لڳندا هئا ۽ اَسان ٻئي ڀائر چندن گسڻ ۾ مدد ڪندا هئاسين. هن ڪُشتي ٺاهڻ ۾ اَسان جي ڏاڏي جمنا کين مدد ڪندي هئي. اُن وقت اَسان جا پتا صاحب (ڳالهه آهي 1960-1961 جي) 100 رپئي تولو وڪڻندا هئا. اَسان جا خاص گراهڪ هئا مسلمان زميندار. انهن مان مون کي هڪڙو ياد آهي الله بخش سومري جو پٽ مولا بخش سومرو. ۽ اُهو ڪشتو مهيني جي اندر خلاص ٿيندو هو. 2 تولن کان وڌيڪ ڪنهن به گراهڪ کي نه ڏيندا هئا.
هن ڪُشتي جو هڪ ٻيو مثال پاٺڪن اڳيان رکان ٿو. 1962ع ۾ اَسان جي ڀيڻ ڏاڍي بيمار ٿي. جيڪا اُن وقت چيمبور ڪالوني بمبئي ۾ رهندي هئي. منهنجي پتا صاحب کي جيئن خط مليو اَسانجي جيجا جيءَ جو پتا صاحب اُن وقت تياري ڪري ڪراچيءَ کان بمبئي پاڻي واري جھاز ۾ آياسين. بمبئي پهچي سڌو ڀيڻ جي خبرچار لهڻ لاءِ اسپتال ۾ وياسين. جتي اَسان جي ڀيڻ جي ڊليوري ٿي هئي. ڊليوريءَ ۾ خون گھڻو وهڻ ڪري ڪافي ڪمزور ٿي ويئي هئي. ڊاڪٽرن جو چوڻ هو ته جيڪڏهن هيموگلوبن نه وڌندي ته هن جو بچڻ ڏکيو آهي. هيموگلوبن وڌائڻ جون دوائون چالو به هيون ته به نه پيو وڌيس. منهنجي ڏاڏيءَ نبض ڏسي چيو منهنجي پيءُ کي، ڀڳوانا، خيال نه ڪر، ڏوڪريءَ کي ڪجھ ڪونه ٿيندو. سندس نبض صاف هلي ٿي ۽ ڪمزوريءَ ڪري آهستي آهستي هلي رهي آهي. تون يڪدم ياقودي ڪڍي هڪ آڱر هن کي کاراءِ. بابا جن ياقودي کڻي هليا هئا. سو هنن يڪدم هڪ آڱر منهنجي ڀيڻ کي چٽائي. 2 ڪلاڪن اندر سندس نبض ساڌارڻ هلڻ لڳي. منهنجي ڏاڏيءَ وري نبض ڏسي چيو، ڪا گھٻرائڻ جي ڳالهه ڪانهي. ڊاڪٽر سڀاڻي هن کي موڪل ڏيندا. ۽ ٿيو به ائين. جن ڊاڪٽرن سندس جيئڻ جون اُميدون لاهي ڇڏيون هيون ڇاڪاڻ ته هيموگلوبن 6.5 ٿي ويو هو، سو ٽئين ڏينهن ياقوتي کائڻ ڪري 8.00 ٿي ويو. اڄ اُهائي منهنجي ڀيڻ 85 سالن جي آهي ۽ ماهيم بمبئي ۾ رهندي آهي. اهو هو اڳلي حڪمت جو ڪامل!......
منهنجي وڏي ڀاءُ کي جُوا کيلڻ جي علت لڳي ويئي هوُ اُهي قيمتي ناياب حڪمت جا ڪتاب چوري ڪري تور تي وڪڻندو رهيو. هڪ ڏينهن جڏهن منهنجي پيءَ ڪمرو کولي ڏٺو ته کيس چڪر اَچي ويا، جو ٽيون حصو ڪتاب گم هئا. مارڻ تي منهنجي ڀاءُ سچي ڪئي. پر ڇا ٿئي؟ ڀنگار واري اَڳيان ڪتاب وڪڻي ڇڏيا. بابا کي هن ڳالهه ڏاڍو صدمو پهچايو پر ڇا ڪري سگھجي پيو.
اَسان جي ڏاڏي پنهنجي پوٽن پوٽين سان گڏ گانڌيڌام جيڪا ڀائي پرتاب ڏيئلداس سنڌين لاءِ سنڌ ٺاهي هئي اُتي اَچي رهي هئي ۽ اسان جو اڌ پريوار شڪارپور پاڪستان ۾ رهندو هيو. ۽ ڇهين ڇهين مهيني هتي هندوستان ۾ ايندا هئاسين.اَسان جو سوٽ ڪنڊلا پورٽ ۾ انجنير هو، هُن کي گوپالپوريءَ ۾ ڪواٽر مليل هو ته اَسان به اَچي اُتي رهندا هئاسين. اَسانجي ڏاڏيءَ کي اَڃا به حڪمت جي ڄاڻ هئي. ڪنهن بيمار جي نبض جھلي چوندي هئي هن کي ته بخار آهي ۽ 101 ڊگري. جيڪڏهن ٿرماميٽر سان چيڪ ڪندا هئاسين ته بلڪل صحيح 101 ڊگري هوندو هو. هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته گوپالپوريءَ ۾ جنهن دڪان واري کان سيڌو وٺندا هئاسين سو اَسان جي گھر D-17 گوپالپوريءَ ۾ سيڌو ڏيڻ ايندو هو. گوپالپوريءَ ۾ ڪنڊلا پورٽ جا ٺهيل 10 کن دڪان هيا. مهني کان پوءِ اُهو دڪاندار سيڌو ڏيڻ نه اَچڻ لڳو. هُن جو پٽ ڏيڻ اَچڻ لڳو. ڏاڏيءَ اُن کان پڇيو، ڇو پٽ، تنهنجو پيءُ ٺيڪ ته آهي نه. ڇو اهو نٿو اَچي اڄ ڪلهه. غمگين ٿي اُن جواب ڏنو اَما منهنجا دادا بيمار ٿا رهن. انهن کي بخار ڇڏي نٿو، دوائون به ڪافي ڪيون اٿائون. پر بخار وڃڻ جو نالو نٿو وٺي. انڪري دادا ڪمزور ٿي ويا آهن انڪري گھر هوندا آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن شام جو دڪان تي ايندا آهن.
اَما چيو ته تون پنهنجي پيءُ کي چئجانس ته مون سان ملي وڃي. ٻئي ڏينهن اُهو دڪاندار اَمان وٽ اچي پيرين پئي گڏيو. اَسان جي ڏاڏايءَ چيس ته ڏا ٿيو آهي. پٽڙا. ڪيترو نه ڪمزور ٿي ويو آهي. دڪاندار ٻڌايس ته اَمان سال ٿي ويو آهي بخار ڪونه ٿو ڇڏي. اَما نبض ڏسي ۽ ڳٽو ڳٽي سان ملائي چيس ته ڪا گھٻرائڻ جي ڳالهه ڪونهي.توکي ڪجھ به نه آهي، گرميءَ جي مار آهي ۽ هن بخار کي حڪمت جي ٻوليءَ ۾ چور بخار چئبو آهي. دڪاندار عجب وچان ڏاڏيءَ ڏانهن نهارڻ لڳو. چيائين، اَما چور بخار! ها پٽ، مان حڪيمن جي خاندان مان آهيان. تون پساري آهين، تون هنداڻي جا ٻج، ڪاڪڙي يا ونگيءَ جا ٻج ۽ گدڙي جا ٻج ۽ جيرو هڪ هڪ تولو ملائي گھوٽي مصري وجھي ڏينهن ۾ ٻه دفعا پيءُ ۽ ٽي ڏينهن سانده ڪر. چوٿين ڏينهن مون وٽ اَچجانءِ (دوائون جيڪي وٺندو آهين سي سڀ بند) چوٿين ڏينهن اُهو دڪاندار پاءُ پيڙا کڻي پنهنجي زال سان گڏ اَچي اَما کي پيرين پيو. چيائين اَما مون کي ٽي ڏينهن بخار نه آيو آهي ۽ ڪالهه مون دل سان روٽي به کاڌي آهي ۽ مون کي جيڪا بک نه لڳندي هئي سا مون کي ڇتي بک لڳي. اَما، توهان اَسان لاءِ ڀڳوان آهيو، سندس زال روئڻ واري سُر ۾ چيو. اَما مشڪي چيو پٽ، اڄ ڪالهه جي ڊاڪٽرن کي خبر ئي ڪانه ٿي پوي، اَڃا به توکي خاطري ڪرڻي آهي ته رت جي جاچ ڪرائي ڇڏ. نه نه اَما ڇا ڪندم مان رت جي جاچ ڪرائي. سندس زال اَسان جي ڏاڏيءَ کي پيڙا ڏيئي چيو اَما مٺو وات ڪريو. اَما هڪ پيڙو کڻي اڌ پاڻ کاڌو ۽ باقي اڌ دڪاندار جي زال کي ڏنائين ۽ چيائين ته هي باقي پيڙا نياڻين کي کارائجان.
اَسانجي ڏاڏيءَ جي پر لوڪ سڌارڻ جي خبر اَسان جي دادا جن کي پيئي ته هو به وڌيڪ ڏينهن نه رهيا ۽ مهيني اندر پر لوڪ سڌاريا. هاڻي مان اُن ڪمري جي حڪمت جي ڪتابن کي ڌسي ۽ هٿ ۾ کڻي کولي ڏسندو هوس. ته هن اَهڙي اَنمول خزاني جو ڇا ٿيندو؟ ڇاڪاڻ ته فارسي ۾ لکيل، اکر ايترا ته سهڻا ۽ دلڪش هئا، ڪوئي نه چوندو ته هٿ لکيل آهن. آخرڪار مون سوچيو ته ڪنهن حڪيم لي هيءُ اَنمول خزانو ڏيکارجي جيڪو هن جو سدا پيوڳ ڪري.
هاٿيدر اندران ڪٽين جي پاڙي ۾ هڪ عارف نالي مسلمان حڪيم رهندو هو. ڪڏهن ڪڏهن اَسان مان ڪوئي گھر ۾ بيمار ٿيندو هو ته هُن کان دوا وٺندا هئاسين. هو اَسان کان پيسا ئي نه وٺندو هو ۽ چوندو هو ته توهان ڀائو حڪيم ڪوٽومل جي سنتان آهيو.
سو مون هڪ ڏينهن هن وٽ وڃي سربستي ڳالهه ڪري ٻڌائي ته اَسان جي گھر ۾ 2 لڪڙي جا ڪٻٽ حڪمت جي ڪتابن سان ڀريل آهن. جيئن ته فارسيءَ ۾ لکيل هئيڻ ڪرياَسان جي ڪنهن ڪم جا نه آهن. سو توهان اَچي ڏسو توهانکي جيڪي وڻن سو کڻو.
ٻئي ڏينهن حڪيم عارف گھر ۾ آيو ۽ سڄو ڏينهن هڪ هڪ ڪتاب جو اَڀياس ڪري اُن مان ڪجھ ڪتاب کڻي ويو.
جيئن ته منهنجو پروگرام هندستان اَچڻ جو ٿيو سو مون اُنهن حڪمت جي ڪتابن کي کنائي سنڌ واه تي، هڪ مهاراج جي مدد سان پاٺ پوڄا اُنهن ڪتابن جي ڪرائي وڏن کان معافي گھري جل پروان ڪيو. ائين سمجھو ته حڪمت جو دؤر ختم ٿيو.