ماءُ جي ممتا
اَچو ته پاٺڪو مان توهان اَڳيان زندگيءَ جي هڪ سڪي جي ٻن پاسن جي ڪهاڻيءَ جي حقيقي روپ ريکا تي روشني وجھان. 1947 ۾ جڏهن اکنڊ ڀارت جو ورهاڱو ٿيو، تڏهن سنڌين مجبور ٿي پنهنجا اباڻا ڇڏي هندستان ۾ اَچڻ شروع ڪيو. ڀارت سرڪار پاڪستان مان لڏ پلاڻ ڪري آيل سنڌين کي شرڻارٿي ڪيمپن ۾ سهارو ڏنو. اُن ورهاڱي جو ڀوڳه هر سنڌي بڻيو. اُنهن مان هڪ پريوار سيٺ روچيرام، سندس ڌرم پتني شانتي ۽ ٽي پٽ مُرلي، پهلاج ۽ وشنو به پنهنجا گھر گھاٽ ڇڏي راتورات، هندستان وڃڻ لاءِ حيدرآباد اسٽيشن تي اَچي پهتا. جيڪو ٿورو گھڻو سامان، ڪپڙا پاڻ سان کڻي سگھيا، سي ڪلهن ۽ مٿي تي ڳٺڙيون ب+ي اَچي اسٽيشن تي پهتا. اُتي پوليس سامان جي تلاشي ورتي ۽ گھڻيون قيمتي شيون کسي ورتيون. چپ چاپ اُنهن ظالمن جو ظلم سهي ريل جي ٽڪيٽ وٺي ريل گاڏيءَ ۾ ويٺا. ريل گاڏيءَ ۾ ايتري ته ڀيڙ هئي جو هڪ ٻئي مٿان سامان رکي ويٺا مس، ته اَچانڪ ماڻهن جو ٽولو، اسٽيشن تي نعرا هڻندو اَچي پهتو. ”مارو مارو-الله اڪبر الله اڪبر“ بس، پوءِ ته جيڪو انهن وئل ڪيو، اهو هن قلم کي بيان ڪرڻ جي شڪتي نه آهي. سيٺ روچيرام ۽ سندس ڌرم پتني پنهنجن ٽنهي ٻارن کي سيٽ جي هيٺيان لڪائي مٿان کڻي ڪپڙن جو ڳٺڙيون رکيون. شانتيءَ ايشور کي پئي ياد ڪيو ته ڀل اَسان نه بچون، پر ٻار سلامت رهڻ گھرجن. پوءِ ته سيٺ روچيرام ۽ ڪجھ ماڻهن ريل جي گاڏيءَ جو دروازو بند ڪري اَندران لاڪ ڪري ڇڏيو. قدرت منهنجي مالڪ جي، ريل گاڏيءَ جي گاڏن ۾ بجل ڪانه هئي. صرف چلائڻ، روچڻ جا آواز ڪنن کي ڏاڙي رهيا هئا. پليت فارم تي رهيل ماڻهن جو ڏاڍو بروحشر ٿيو. هاڻي اُنهن ماڻهن جو هجوم ريل جي دروازي کي لٺين ۽ ڪهاڙين سان ڀڃڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. بس پوءِ ته گاڏيءَ ۾ چڙهيل ماڻهن جو ساهه مُٺيءَ ۾ اَچي ويو. ۽ اِهو ويچار پيو اَچين، اجھو ٿو دروازو ٽٽي ۽ اَسان مان ڪوبه جيئرو ڪونه بچندو. پوءِ ته سيٺ روچيرام همٿ ڪري رڙ ڪري سڀني کي چيو ته سڀ پنهنجو پنهنجو سامان دَرَ جي ڀرسان رکو ۽ در کي زور سان دٻائي رکو. پوءِ ته سڀني جلدي جلدي جنهن جي هٿ ۾ جيڪو آيو کڻي دروازي جي آڏو رکيو ۽ مڙس ٿي هٿ هٿ ۾ ڏيئي دروازي کي زور سان دٻائي رکيائون. جسڪو راکي سائين، مار سڪي نه ڪوءِ. اچانڪ گاڏيءَ سيٽي هنئي ۽ ريل هلڻ چالو ڪيو. صرف ڪلپنا ئي ڪري سگھجي ٿي ته پليٽ فارم تي رهجي ويل ماڻهن جو ڇا ٿيو هوندو صبح جو ريل اَچي بارمير تي بيٺي. سڀني جي من ۾ شانتي آئي. بارمير اسٽيشن تي کائڻ لاءِ پوري ڀاڄيءَ جا پيڪيٽ مسافرن کي ڏنا ويا. ۽ چيو ويو ته بمبئي ڪلياڻ ڪيمپ لاءِ ٻي ريل گاڏي تيار آهي، جنهن کي وڃڻو هجي اُهي وڃن ۽ هيءَ گاڏي اَڳيان جوڌپور تائين ويندي.
سيٺ روچيرام، سندس ڌرم پتني ۽ ٽيئي ٻار بمبئيءَ واري گاڏيءَ ۾ چڙهيا. بمبئيءَ مان کين چيمبور ڪالونيءَ جي شرڻارٿي ڪئمپ ۾ رهايو ويو. جتي پاڻيءَ جا نلڪا ۽ ڪاڪوس ٻاهر هئا. جنهن سيٺ روچيرام کي پنهنجو وڏو عاليشان مڪان ۽ ڳوٺ ۾ اَناج ۽ ڪرياني جو دڪان هو، سو اڄ پٽ تي سمهي گذارڻ لڳو. پاڻ سان گڏ ٿورا گھڻا پئسا ۽ سون آندو هئائون، جنهن مان ڪجھ رنڌڻي جو سامان وٺي جيون گذارڻ لڳا. بارن کي ڪالونيءَ جي ميونسپل اسڪول ۾ وهاريو ويو. گذر سفر لاءِ سيٺ روچيرام فٽ پاٿ تي رومال ۽ ٽوال وڪڻڻ شروع ڪيا. پر قسمت ساٿ ئي ڪونه ڏنس. شانتي پتيءَ کي روزگار نه هئڻ ڪري مايوس ڏسندي هئي، ته کيس گھڻو اَرمان ٿيندو هو. هوءَ پنهنجي پتي روچيرام کي همٿ ڏياريندي هئي تي توهان دل نه لاهيو. ڏک آيا آهن، ته سُک به ضرور ايندا. شانتي ڀرسان ڪئمپ مان ريڊيميڊ جي ڪارخاني مان بابا سوٽ کڻي پريس ڪري پيڪنگ ڪري روز جا 2 روپيا ڪمائيندي هئي ۽ انهن ٻن روپين مان هوءَ گھر جو گذران ڪندي هئي. هاڻي ته هوءَ پنهنجي ٽنهي ٻارن جي پڙهائيءَ تي ڌيان ڏيڻ لڳي. صبح جو ٻارن کي اسڪول وڃڻ ۾ دير نه ٿئي، هوءَ ڪاڪوس جي لاءِ پاڻيءَ جو دٻو ڀري وڃي قطار ۾ بيهندي هئي، پوءِ اُهي ٻار ڪاڪوس جو استعمال ڪندا هئا. کين تيار ڪري اسڪول موڪليندي هئي ۽ پوءِ روچيرام ناشتو کائي ڳٺڙي رومالن ۽ ٽوالن جي ڀري ڦيري ڪرڻ لاءِ نڪرندو هو. ۽ شانتي ريڊي ميڊ جي ڪارخاني تي ڪم ڪرڻ لاءِ ويندي هئي، ٻارن جي اَچڻ کان اڳ اچي رسوئي تيار ڪندي هئي، ٻارن کي رسوئي کارائي پوءِ کين پڙهائيندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ته پاڻ ۽ سندس پتي سيٺ روچيرام بکيا ئي سمهي پوندا هئا.
ڪجھ سالن کان پوءِ سيٺ روچيرام اُن ريڊي ميڊ جي ڪارخاني مان بابا سوٽ کڻي وڪڻڻ لڳو. آهستي آهستي سندس ريڊي ميڊ بابا سوٽ جو ڌنڌو سٺو هلڻ لڳو. ۽ شانتيءَ به ڪارخاني ۾ ڪم ڪرڻ بند ڪيو. هڪ ڏينهن روچيرام جي گوپيچند نالي سيلس مين سان ملاقات ٿي، جنهن روچيرام کي صلاح ڏني، ته توهان پنهنجا بابا سوٽ ٺاهي مارڪيٽ ۾ وڪڻو ته وڌيڪ ڪمائيندا. پوءِ ته گھر ۾ يعني چيمبور ڪالونيءَ جي بئريڪ ۾ هڪ ٽيلر ماستر، هڪ ڪپڙا سبڻ جي مشين ويهاري ڪم شروع ڪيو ويو. شانتي ديوي ٽيلر ماستر جا ڪٽيل بابا سوٽ سبي تيار ڪندي هئي. روچيرام بٽڻ، ڪاج لڳائي استري ڪري وڪڻڻ ويندو هو. ڏينهن پوءِ ڏينهن کيس وڌيڪ آرڊر ملڻ لڳا. پوءِ سيٺ روچيرام پنهنجي ٻن پٽن کي اسڪول مان ڪڍي ۽ ريڊي ميڊ ڪم ۾ لڳايو. چارئي ڄڻا خوب محنت ڪرڻ لڳا ۽ سندن ڌنڌو وڌڻ لڳو. شانتي هاڻي رات جو به 12 بجي تائين مشين هلائي بابا سوٽ سبڻ لڳي. وري شانتي سوير صبح جو اُٿي گھر جيرڌڻ پچائڻ ۾ لڳي ويندي هئي. 20-25 سالن جي عرصي ۾ وڃي پنهنجن پيرن تي بيٺا. ايشور جڏهن هڪ سُک ڏيندو آهي ته ٻيو دُک پٺيان موڪليندو آهي. شانتي ديوي هاڻي بيمار رهڻ لڳي. مٺا پيشاب، بلڊپريشر ۽ ڪمزوري گھر ڪري ويس. روچيرام به هاڻي وڌيڪ عمر هئڻ ڪري مارڪيٽ گھٽ وڌ وڃڻ لڳو هاڻي ٻئي پٽ مرلي ۽ پهلاج مارڪيٽ سنڀالڻ لڳا ۽ سڀ کان ننڍو وشنو گھر ۾ رکيل ڪاريگرن کان بابا سوٽ تيار ڪرائيندو هو. انهيءَ وچ ۾ مُرليءَ جو هڪ ڇوڪريءَ سان پيار ٿي ويو. هڪ ڏينهن Court Marriage ڪري ڇوڪريءَ کي گھڙ وٺي آيون. شانتي ۽ روچيرام کي غصو ته لڳو، پر ڪري ڪجھ نه پيا سگھن. اندر جون مُڪون اندر ۾ هڻي اُن ڇوڪريِءَ کي نونهن سويڪار ڪري رهائڻ لڳا. ٻي جاتيءَ جي ڇوڪريءَ جي اَچڻ ڪري گھر ۾ کٽ پٽ چالو ٿي ويئي. ويچاري شانتيءَ ڏکن جي ستايل، جڏهن سُکن جا ڏينهن آيا ته، ڪنوار جي روز جي وهنوار کان تنگ ٿي پنهنجي پتيءَ کي چيو ته هاڻي مون کان سٺو نٿو وڃي. سيٺ روچيرام به گھر جي اَشانتيءَ جو حال ڏسي پٽ مُرليءَ کي چيو، پٽ هاڻي تون الڳ مسواڙ تي وڃي گھر وٺ ۽ مون کان تنهنجي ماءُ جي حالت ڏسي سهن ڪانه ٿي ٿئي. سو مرليءَ جي مرضي ڪانه هئي پر زال جي چوڻ تي هو الڳ ٿيو. پر شرط وڌائين ڌنڌو گڏ ڪنداسين.
ڪجھ وقت گذرڻ کان پوءِ شانتيءَ جي اکين جي جوت گھٽ ٿيڻ لڳي ۽ هوءَ گھر جو ڪم ڪار به سولي نموني ۾ نه پيئي ڪري سگھي. سو سيٺ روچيرام پنهنجي ڌرم پتنيءَ کي چيو ته پهلاج کي کڻي شادي ٿا ڪرايون. ڪنوار ايندي ته توکي آرام ملندو. شانتيءَ سيٺ روچيرام کي چيو هڪ نونهن مان سُک حاصل ڪيو ڇا، جو وري ٻه نونهن ڏيندي. روچيرام چيو ضروري نه آهي جو سڀ هڪ جھڙيون نڪرن. سو چيمبور ڪئمپ ۾ ئي شرڻارٿي ڪيمپ ۾ رهندڙ هڪ ڇوڪريءَ سان پهلاج جي شادي ڪرايائون. مُرلي هاڻي ڌنڌي ۾ سٺو ڪمائڻ لڳو. پيءُ کي چيائين ڪئمپ مان نڪري ٻاهر شهر ۾ ريڊي ميڊ جو ڪارخانو وجھون. روچيرام مُرليءَ جي ڳالهه مڃي. مسواڙ تي ماٽونگا روڊ تي هڪ دڪان مسواڙ تي وٺي ڪارخانو ريڊي ميڊ جو کوليائون. جتي 5 ٽيلر ۽ هڪ ڪٽنگ ماستر رکي ڪم چالو ڪيائون ۽ هن ڪارخاني ۾ بيبي سوٽ، فراڪ ٺاهڻ جو ڪم چالو ڪيائون. هاڻي ٽيئي ڀائر مُرلي، پهلاج ۽ وشنو هن ڪارخاني ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ لڳا. مرلي مارڪيٽ مان آرڊر وٺي ايندو هو، پهلاج ۽ وشنو ڪارخانو سنڀاليندا هئا ۽ سيٺ روچيرام روز منجھند جو چيمبور ڪالونيءَ مان روٽيءَ جو ٽفن کڻي ايندو هو.
گھر ۾ شانتي ۽ پهلاج جي زال هونديون هيون. پر ويچاريءَ شانتيءَ جي نصيب ۾ نونهن جو سُک لکيل ڪونه هو. هن نونهن به سسُ سان باه ٻاري ڏني. روچيرام پنهنجي ڌرم پتنيءَ جي حالت ڏسي پهلاج کي به گھر مان جدا ڪيو. هاڻي روچيرام ڪارخاني تي طبيعت ٺيڪ نه رهڻ ڪري گھٽ وڌ وڃڻ لڳو. شانتي هاڻي ڏاڍي ڪمزور ٿي ويئي هئي. بيماري (مٺا پيشاب) جي ڪري کيس چڪر اَچڻ لڳا. ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته ڪري پوندي هئي. وشنو روز رات جو ڪارخاني تان دير سان اَچڻ لڳو. شانتي در تي ويهي سندس راهه ڏسندي هئي. هڪ ڏينهن وشنو ڏاڍو شراب پي گھر آِو. ماڻس سندس اها لڏندڙ حالت ڏسي کيس زور سان ٿڦڙ هنئي. شانتيءَ روئيندي روئيندي وشنوءَ کي چيو، اَسان ٻنهي کي تنهنجو سهارو هئو. تون به غلط رستي تي هليو وئين. تڏهن وشنوءَ ماءُ کي چيو، ممي مرليءَ ۽ پهلاج پنهنجي پنهنجي لاءِ هڪ فليٽ بُڪ ڪرايو آهي ۽ مراديءَ مان پيسا چوري ڪري پنهنجو کيسو ڀري بئنڪ ۾ جمع ڪن ٿا. اڄ ته مون پهلاج کي ڪارخاني جي مراديءَ مان چوري ڪندي پڪڙي ورتو ۽ پوءِ اسان ٻنهي جو جھڳڙو ٿي پيو. ڪارخاني تي ڪاريگر ۽ ماڻهو ڪٺا ٿي ويا. ۽ ممي مرلي به پهلاج جو پاسو کڻڻ لڳو. ممي ٻئي چور آهن.ممي توهان ايتري محنت ڪري ڏينهن رات سلائي مشين هلائي پنهنجي جواني موم بتيءَ وانگر ڳاري ڇڏي. پاڻ نه کائي توهان اسان ٽنهي ڀائرن کي کارائي وڏو ڪيو اڄ جيڪڏهن توهان ۽ پپا اها محنت نه ڪريو ها، ته ڇا اسان ڪارخانو کولي سگھون ها. ٻنهي نالائقن کا اها ڳالهه چئي، ته ممي ڇا پيو مرلي چوي ته پپا ته گھر ۾ ننڍي پيماني تي بابا سوٽ ٺاهي دال روٽي مس مس ڪمائيندا هئا. هيءَ ته منهنجي محنت آهي جو مون شهر ۾ اَچي وڏي پيماني تي ڪارخانو کوليو ۽ پئسو ڪمايو. مون چيو مانِس ته ڇا ممي پپا جو هن ڪارخاني تي ڪو حق نهآهي. ٻنهي چيو نه. هي ته اسان ممي پپا تي ديا ڪري گھر جو خرچو به ڏيون ٿا. ممي سندن اها روش ڏسي مون چيو مانِ ته مان جو هن ڪارخاني ۾ ڪم ڪريان ٿو. صبح جو سوير ڪارخانو به آءُ کوليان ۽ توهان ٻئي سانجھيءَ جو هليا وڃو ۽ دير رات جو مان ڪارخانو بند ڪريان. ڪاريگرن کي سنڀاليان، پريس ڪريان. بيبي سوٽ جي پيڪنگ ڪريان ته ڇا منهنجو ڪو حق نه آهي. تڏهن مرلي ۽ پهلاج چيو ته اسان توکي پگھار ڏينداسين. بس ممي مان غصي ۾ ڪارخاني تان هيٺ لهي آيس ۽ بار ۾ وڃي شراب پيتم. پوءِ ته شانتي وشنو کي ڀاڪر پائي زور زور سان روئڻ لڳي. ماءُ کي روئيندو ڏسي وشنو به روئي پيو. هن روئڻ جي آواز تي سيٺ روچيرام به اُٿي آيو ۽ وشنوءَ کي چيائين پٽ مان سڀ ٻڌي رهيو هوس. تون ڪابه چنتا نه ڪر- ايشور اَسان سان گڏ آهي. مان توکي وري نئون ٻيو ڪارخانو کولي ڏيندس. ڀلي مان ٻُڍو ٿي ويو آهيان پر منهنجي بازن ۾ اڃا به طاقت آهي. وشنوءَ کي ڳراٽڙي پائي روچيرام کڻي پلنگ تي سمهاريو.
وشنو ڪارخاني تي ڪجھ ڏينهن نه ويو. پر ڪوئي به ڀاءُ کيس وٺڻ لاءِ نه آيو. هڪ ڏينهن اَچانڪ سيٺ روچيرام کي هارٽ اٽيڪ اچي ويو. جيستائين اسپتال ۾ کڻي وڃن تيستائين هن جا پراڻ پرواز ڪري ويا. شانتي ديويءَ وڏي عمر جي پڙاو ۾ هيءُ وڏو جھٽڪو هيو. پر ايشور جي ڀاڻي کي مڃي همٿ ٻڌي هاڻي وشنوءَ جو آئيندو سوچڻ لڳي. پنهنجي جيئري وشنوءَ کي ڪنهن اؤج تي ڏسان ۽ سندس شادي ڪرايان. پر بندي جي من ۾ هڪ هوندي آهي ۽ ايشور جي من ۾ ٻي. سُگر جي وڌي وڃڻ ڪري کيس اڌرنگ جو حملو ٿيو. وشنوءَ کيس سرڪاري اسپتال ۾ داخل ڪرايو. وشنوءَ ڏٺو ته مميءَ جي طبيعت ڏينهن پوءِ ڏينهن وڃي ٿي پوئتي پوندي. سو پنهنجن ڀائرن مُرليءَ ۽ پهلاج کي فون ڪري ٻڌايائين.
مرلي، پهلاج ۽ سندن زالون اَچي اسپتال ۾ پهتا. ماءُ جي اها حالت ڏسي سندن اَکين ۾ پاڻي اچي ويو. ماءُ کي ڀاڪر پائي زار زار روئڻ لڳا ۽ ماءُ کان هٿ جوڙي معافي گھرڻ لڳا. ممي اسانکي معاف ڪريو. اَسان معافيءَ جي لائق ته نه آهيون. پر توهان جا اَسان ٻار آهيون. ماءُ جي ممتا ڀِڄي پيئي ۽ روئندي روئندي پنهنجي پٽن کي ڀاڪر پائي چيائين پٽ توهان ڪهڙا به آهيو، منهنجو خون آهيو. ماءُ ڪڏهن به نه چاهيندي آهي ته سندس اولاد کي ڪو ڪوسو واءُ لڳي. توهان سدائين پنهنجي پريوار سان خوش رهو، وڏي آورجا ماڻيو. منهنجو عرض آهي ته وشنو به توهان جو ننڍو ڀاءُ اَٿو. هاڻي هن جي پارت اَٿَوَ. ممي، وشنو به اَسان جو ڀاءُ آهي. اَسان مايا جي موه ۾ اَچي وشنوءَ جو حق ماريو آهي. اَسان سزا جي لائق آهيون. توهان کي جيڪا سزا وڻي اَسانکي ڏيو. نه منهنجا پُٽ، صبح جو ڀليل جيڪڏهن شام جو گھر واپس اَچي وڃي، ته اُن کي ڀُليل نه چئبو. ممي مان توهان جو علاج ”جسلوڪ“ اسپتال ۾ ڪرائيندس ۽ وشنو به اَسانجي فليٽ ۾ رهندو. ٻنهي ڀائرن پنهنجي ماءُ شانتي ديوي کي جسلوڪ اسپتال ۾ داخل ڪرايو. مهيني ۾ نوي سيڪڙو فائدو ٿي وڃي ٿو. اسپتال مان شانتي ديويءَ کي گھر فليٽ ۾ وٺي آيا. ٿورن ڏينهن ۾ وشنو جي نالي ماهيم ۾ هڪ 2 رومن وارو فليٽ بُڪ ڪرائن ٿا. ۽ وشنوءَ کي به شادي ڪرائن ٿا ۽ هڪ ٻيو ريڊي ميڊ جو ڪارخانو وشنوءَ کي کولي ڏنائون ۽ ڪارخاني جو نالو ”شانتي انڊسٽريز“ جو مهورت پنهنجي ماءُ جي مبارڪ هٿن سان ڪرايائون. ڪارخاني جو مالڪ (پرپرائيٽر) وشنو روچيرام کي ڪن ٿا. شانتي اهو سڀ ڏسي ايشور جا شڪرانا بجا آڻي ٿي. سيٺ روچيرام جي تصوير اَڳيان چوي ٿي ته ڏسو اسانجو اِهو بکريل گھر وري گڏ ٿي هڪ نئين راه تي هلڻ لڳو آهي. ڪاش اوهان اهو ڏسي سگھو ها. پر مون کي وشواس آهي توهان جي آتما کي ضرور شانتي ملندي، اَڄ پنهنجي پٽن کي اوج تي پهچڻ ڪري.