نئون نياپو
سنڌ جو شاھہ، سنڌ جي سڀني ماڻھن جو شاھہ آھي – زالن جو ۽ مردن جو، پڙھيلن جو ۽ اڻپڙھيلن جو، شھرين جو توڙي ٻھراڙيءَ وارن جو، وڏن جو توڙي ننڍن جو. سنڌ جا اڪثر مسلمان شاھہ جي ”رسالي“ کي قرآن ۽ اڪثر ھندو ”گيتا“ سمان سمجھن ٿا. شاھہ جو رسالو ھو جڏھن پڙھن ٿا يا ٻڌن ٿا، تڏھن اھو کين ڏاڍو وڻي ٿو ۽ ان مان کين بيحد فائدو ٿئي ٿو. سنڌ جي ماڻھن کي شاھہ پنھنجو ”رسالو“ ڏنو ئي انھيءَ لاءِ آھي تہ اھو سندن روح جي راحت بڻجي ۽ کين فائدو رسائي. اھو سندس ”پيغا۾“ يا ”نياپو“ آھي، جو پاڻ سنڌ جي سڀني ماڻھن کي ڏنو اٿن. ”رسالو“ لفظ جي معنيٰ ئي اِھا آھي. پاڻ ئي پنھنجي ”رسالي“ جي اھا معنيٰ ڪئي اٿن، بلڪ ان کي سڏيو ئي ”نئون نياپو“ اٿن.
”نئون نياپو آئيو، راڻي ملا رات،
”لڌيسون لطيف چئي، ڪنان ڏاتر ڏات،
”ڪھڙي پڇين ذات، جي آياسي اگھيا.“
(شاھہ)
”جي آيا، سي اگھيا“ – ذات جي، دعوائن جي، ٺلھن نعرن ۽ ٺلھين ڳالھين جي ڪا قيمت، ڪا پھچ يا ڪو نتيجو ڪونھي: ”ڏات نہ آھي ذات تي، جو وھي سو لھي؛ جن لوچيو تن لڌو؛ جي پڇن سي پائين؛ جي ھليا سي رسيا؛ جھڙو عمل تھڙو ڦل – ليس ل الانسان اليٰ ما سعيٰ – No pain,no gain – ڏک سکن جي سونھن، گھوريا سک ڏکن ري.“ – ڪم، ڪم، ڪم – جاکوڙ ۽ جدوجھد، لاڳيتي، اکٽ ۽ منھائتي (مقصد ڏانھن نيندڙ، صالح) جدوجھد:
”تتيءَ ٿڌيءَ ڪاھھ، ڪانھي ويل وھڻ جي،
”متان ٿئي اونداھھ، پير نہ لھين پرينءَ جو.“
(پرينءَ جو پير : مقصد جو پتو يا سڃاڻپ.)
اِھو آھي شاھہ جو رسالو، اِھو آھي شاھہ جو نياپو، نئون نياپو – سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ، زالن، مردن، پڙھيلن، اڻ پڙھيلن، شھرين، ڳوٺاڻن، ٻڍن، ٻارن، سڀني لاءِ - سوچ ۽ لوچ جو پيغام، عمل جو پيغام:
والعصر ان الانسان لفي خسر ال الذين آمنو، وعمل الصالحات وتواصو باالحق وتواصو باالصبر. (قرآن)
(يعني سچ پچ تہ انسان پنھنجي دؤر، پنھنجي سماج، ۾ دکي آھن: انھن جو ھڪڙو ئي فرض آھي تہ پنھنجي ان سماج جي بھتر ۽ سکئي آئيندي تي ايمان رکن ۽ ان لاءِ جوڳو عمل ڪن ۽ ان رستي تي سچائيءَ ۽ صبر سان گڏجي اڳتي وڌندا رھن.)
”پر ۾ پڇيائون، عشق جي اسباب کي،
”دارون ھن درد جو ڏاڍو ڏسيائون،
”آخر والعصر جو اينھين اتائون،
”نھان پوءِ آئون، سڪان ٿي سلام کي.“
(شاھہ)
(عشق جو اسباب = جيئڻ جو راز. ڏاڍو دارون = سخت... ڪوشش، تز عمل. العصر = ھلندڙ دؤر يا سماج. آخر = ان جو آئيندو. سلام لاءِ سڪڻ = ٺلھي سڌ ڪرڻ، دعوى ڪرڻ، عمل نہ ڪرڻ.)
”سڪين ڪھہ سلام کي، ڪرين ڪھہ نہ سلام؟
”ٻيا در تن حرام، ايءُ در جنين ديکيو.“
(شاھہ)
(سلام ڪرڻ = عمل ڪرڻ، جاکوڙ ڪرڻ. ايءُ در = عمل جو در، جدوجھد ۽ جاکوڙ جو رستو.)
وقت گذرڻ ۽ حالتن بدلجڻ سان ”لفظ“ پراڻا ٿي وڃن ٿا، انھن تي دز چڙھي وڃي ٿي، ۽ اھي پنھنجي معنيٰ ۽ اثر وڃائي ٿا ويھن – انھيءَ ڪري، اصل ڳالھہ کي، اصل نياپي کي، نون نون لفظن ۽ نئين نئين ڍنگ ۾ بيان ڪرڻ ۽ ٻڌائڻ ضروري ٿئي ٿو : ھر دور جي حالتن ۽ تقاضائن مطابق ان دور جي ٻولي ۽ اصطلاح پنھنجا ٿين ٿا – تنھن کان سواءِ ھر قوم ۽ ملڪ جي خود ٻولي بہ پنھنجي ٿئي ٿي، جنھن ۾ ھو پنھنجي ماحول کي سمجھن ٿا ۽ سمجھائين ٿا ۽ ان جي ڀلي ۽ بُري بابت سوچين ويچارين ٿا – ”ھنديان را اصطلاح ھند مدح، سنديان را اصطلاح سند مدح!“
انھيءَ خيال کان شاھہ جو ”نئون نياپو“ سنڌ جي ماڻھن لاءِ، سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ، تمام وڏو، بنھہ بيمثل ۽ املھہ تحفو آھي، ۽ ان کي سنڌي ٻوليءَ جي ڪلاسڪ، (Classic) چئجي ٿو – جنھن جي معنيٰ آھي ”فرسٽ ڪلاس“ (First Class) يا اول درجي جي اعليٰ چيز“. ھڪڙي انگريزي ٻوليءَ جي شاعر ادب ۾ ”ڪلاسڪز“ جي وصف ھيئن ڪئي آھي:
In whom is plainest taught and easiest learnt,
What makes a nation happy and keeps it so.
(يعني، ”ڪلاسڪ“ اھا تصنيف يا اھو ڪتاب آھي، جيڪو صاف سڌو سيکاري ٿو ۽ جنھن مان سولو سکجي ٿو – اھو ڪجھھ، جنھن سان قوم خوشي حاصل ڪري سگھي ٿي ۽ خوشي ماڻي سگھي ٿي.)
”شاھہ جو رسالو“ سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ بلڪل اھڙي ھڪ اعليٰ درجي جي ڪلاسڪ آھي، جنھن مان اسين، سڌيءَ طرح ۽ پوريءَ آسانيءَ سان، پنھنجي وجود جي بقا ۽ ان جي خوشحالي، آبرو مندي ۽ بھتر مستقبل جي تعمير جا سبق سکي سگھون ٿا.
شاھہ جي رسالي جي ھيءَ بہ ھڪ تعريف ۽ اسان سان ان جي سٻنڌ جي اھا بہ ھڪ نشاني آھي تہ اھو اسين ڳائي سگھون ٿا ۽ عام جام ڳايون بہ ٿا. علامھ آءِ. آءِ. قاضي مرحوم جي چوڻ موجب، شاھہ جي رسالي جي اھا ھڪڙي اعليٰ خوبي آھي تہ ان جو ھر بيت، ھر وائي ۽ وائيءَ جي ھر سٽ ڳائي سگھجي ٿي. ائين اسان وٽ شاھہ جو رسالو جر جھنگ ڳائجندو رھي ٿو. سنڌ جي سڀني ماڻھن، زالن توڙي مردن، ٻڍن توڙي ٻارن، سڀني لاءِ اھو ڄڻ ھڪ پورو گيت آھي، جو سدائين سندن ڪن ٻڌڻ لاءِ ۽ سندن دليون پھڻ لاءِ تيار ھونديون آھن. انگريزي شاعر، بَئري ڪارن ويل (Barry Cornwell)، گيت (Song) جي وصف ڪندي، چوي ٿو:
”گيت اھو جنھن مان عطر جي ۽ گلن جي خوشبو اچي،
”گيت اھو، جو درياءَ جيان وھندو ھلي،
”گيت اھو، جو نرمل نظارا ۽ گھڙيون ياد ڏياري –
”جن ۾ دل ڪڏھن ٽٻي ڏيئي، ڀرجي، اٿلي پئي ھئي.
”گيت اھو، جو نيچ خيالن کان ڇڏائي،
”گيت اھو، جو ڏک اسان جو گھٽائي،
”گيت اھو، جو دل اسان جي کي ڌوڻي ۽ ڇاڻي –
”جيئن ڪو محب وطن پيار مان ڪنھن کي ڌڪ ھڻي جاڳائي.
”گيت اھو، جو فرض ياد ڏياري،
”نرٻل کي ٻلوان ڪري ۽ ٻلوان کي سورمو بڻائي،
”۽ ھر سچ ۽ سونھن جي عمل تي –
”چمڪندڙ ستارن جو تاج بڻجي بيھي.
شاھہ جو رسالو سنڌ جي ماڻھن لاءِ سدائين انھيءَ اعليٰ قسم جي اول درجي جو ھڪ اعليٰ گيت رھيو آھي.
پر افسوس، جو پنھنجي ھن اعليٰ پيغام کي، پنھنجي ھن جيءَ - جيار قومي گيت کي اسان وڏن پاڻ بہ پنھنجي ھنئين جي ڪنن سان ٻڌڻ ڇڏي ڏنو آھي، ۽ ان کي پنھنجن قومي وارثن يعني پنھنجن ننڍن تائين پھچائڻ ۽ انھن کي ٻڌائڻ ۽ سمجھائڻ ۾ بہ وڏي ڪوتاھي پئي ڪئي آھي. ھڪ تہ اسان جو تعليمي سرشتو اھڙو ناقص سرشتو آھي، ۽ اسان جي قومي وس کان ايترو ٻاھر بہ آھي، جو اسين پنھنجي اولاد کي ان سرشتي ۾ رڳو پنھنجي ٻوليءَ جي پوري ڄاڻ ۽ پنھنجي تھذيبي ورثي جي رڳي ڪا ھلڪي سڃاڻپ بہ ڏياري يا ڪرائي نٿا سگھون. ۽ ٻيو تہ اسان جي محب وطن اديبن ۽ عالمن جو بہ انھيءَ ضرورت ڏانھن خير ڪو ڌيان رھيو آھي تہ جتي اسين پنھنجي ادب ۽ تھذيب جي جياپي ۽ واڌاري لاءِ خانگي ڪوششون ڪندا ٿا رھون اتي پنھنجن پيڙھائتن اعليٰ شاعرن جي پيغام کي ۽ انھن کان عطا ٿيل قومي گيتن کي پنھنجي نئين نسل تائين پھچائڻ ۽ انھن جي دلين ۾ ويھارڻ جي بہ اسان کي ئي ڪوشش ڪرڻي آھي ۽ ڪرڻ کپي.
سنڌ گريجوئيٽس ائسوسيئيشن طرفان، محترم انور ھالائي صاحب جو ھي ترتيب ڏنل ”ٻارن جو شاھہ“، جيڪو بين الاقوامي ٻارن جي سال (1979ع) جي سلسلي ۾ ٻارن جي ھڪ سنڌي ڪتاب طور شايع ٿي رھيو آھي، پنھنجي نوع جي پھرين ڪوششن مان ھڪ ڪوشش شمار ڪري سگھجي ٿي – جنھن لاءِ سنڌ جي محب وطن پڙھيل شھرين جي ھيءَ جماعت ۽ ان جي لائق اڳواڻن ۽ ڪارڪنن سان گڏ محترم ”انور“ ھالائي صاحب جا بہ اسان کي دلي ٿورا مڃڻ گھرجن. ھيءَ تصنيف ”ٻارن جو شاھہ“ – ان جي چونڊ، ترتيب ۽ پيشڪش – ڪيتري قدر اسان جي ٻارن کي اسان جي اعليٰ قومي شاعر جي اعليٰ پيغام ۽ اعليٰ گيت سان سڃاڻپ ۽ پنھنجائپ پيدا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندي، ان بابت راءِ خود ان جي پڙھندڙن، وڏن توڙي ننڍن، تي ڇڏي، آءٌ ھن ڪتاب سان واسطي رکندڙ پنھنجن سڀني عزيز ساٿين کي مبارڪ ٿو پيش ڪريان، جو انھن رڳو ان پنھنجي بنيادي قومي ضرورت ڏانھن ڌيان تہ ڏنو – تہ اسان کي پنھنجو تھذيبي روح ۽ ان جي سڳنڌ ائين پنھنجن قومي وارثن، آئيندي جي مائرن ڀينرن، يعني پنھنجي اولاد، جي روح ۽ سندن روح جي سڳنڌ سان ملائي ان جو حصو بنائڻو آھي ۽ ائين ان جو انھن کي وارث ۽ رکوال بنائڻو آھي –
”ڪرھو ڪيسر آءُ، پسو واڳ ولاڙيو،
”ٻيٽو ٻاپ ملاءُ، ذرو ضايع نہ ڪري.
”ٻيٽو پايان وترو، ڪرھو ڪسير پس،
”آپ ڇپائي پر ماري، ذات سينھان جي جس،
جت وڄي دمامن دس، مٿي آرڻ اسري.“
(شاھہ)
شال ائين ٿي سگھي ... شال اسين ائين ڪري سگھون.
حيدرآباد، سنڌ.
1979-8-31ع.