وجودي جماليات ۽ شاھ لطيف
Being in it self, Being with it self ۽ Being other than it self جن مان وجود بالذات (Being in it self) ته ٻيو شيون به رکن ٿيون، پر انهن کي سندن وجود جو احساس ناهي، اهو احساس صرف Being with it self سان ممڪن آهي، جيڪو صرف انسان وٽ آهي. انسان بيشڪ آزاد آهي پر هو پاڻ کانسواءِ ٻين وجودن جي موجودگي ۾ مڪمل آزاد ناهي. سارتر چواڻي “بيهودگي”(Vulgarity) هڪ اهڙو احساس آهي جيڪو صرف ٻين جي موجودگيءَ ( being other than it self) ۾ ٿيندو آهي، يعني انسان جڏهن به ٻين (وجودن/پاڻ جهڙن انسانن) جي سامهون نامناسب سمجهيو ويندڙ عمل ڪري ٿو ته کيس ائين ڪرڻ ۾ لڄ ايندي. فرد لڄارو صرف ٻين جي سامهون ٿيندو آهي پاڻ کان لڄ اچڻ صرف شاعراڻو استعارو آهي. ٻي صورت ۾ وجوديت ڪنهن به قسم جي جبريت ۽ تقديريت جي حق ۾ ناهي. وجودين جي سامهون انساني وجود ئي سڀ ڪجھ آهي. سندن چوڻ آهي ته انساني ڪائنات کانسواءِ ڪابه ڪائنات ناهي، ۽ اهائي اصل ۾ انسان دوستي آهي. جنهن تحت هو انسان کي باور ڪرائين ٿا ته انسان کانسواءِ ڪوبه سندس لاءِ قانون نٿو جوڙي سگهي. اسان چئي سگهون ٿا ته وجوديت انسان جي وجود سان گڏ ئي وجود ۾ آئي آهي. ٻين گهڻن لاڙن، خيالن، تصورن ۽ عنصرن وانگر وجوديت جو تصور به ان جي فيلسوفياڻي حيثيت ۾ اچڻ کان گهڻو اڳ موجود هو. ڪرڪيگارڊ اهو پهريون فيلسوف هو جنهن کي وجوديت جو باني تصور ڪيو وڃي ٿو؛ هوپنهنجي فلسفي لاءِ چوي ٿو ته کيس ڊپ آهي ته کائنس پوءِ سندس فلسفي کي غلط رنگ ۾ ڏٺو ويندو، ڇاڪاڻ ته ماڻهو سندس فلسفي کي سٽن ۾ سمجهڻ جي ڪوشش ڪندا جڏهن ته سندس فلسفي کي سمجهڻ کاءِ عقل کان وڌيڪ تخيل ۽ وجدان جي ضرورت آهي. ڪريڪيگارڊ پنهنجي ڪتاب “Either/Or” ۾ زندگي کي ٽن مرحلن ۾ ورهايو آهي. هن جي ويجهو “ هڪ فرد جمالياتي ڪيفيتن مان گذري اخلاقياتي عالم ۾ پهچي ٿو ۽ پوءِ روح جي ابديت جي ڳولها ۾ لڳي وڃي ٿو. ڏاهپ جي دنيا جي ڪيترن ئي دانشورن وجود ۽ وجودي وارداتن تي پنهنجن خيالن جو اظهار ڪيو پر سارتر کي اهو پهريون فيلسوف مڃيو وڃي ٿو جنهن باقاعدي پاڻ کي وجودي فيلسوف سڏائڻ شروع ڪيو. سندس فڪر نج غير مذهبي هو، هو ڪنهن به مذهب جي پيش يا طئي ڪيل پابندين ۽ دائرن جو قائل نه هو. پر سارتر جي بر عڪس ڪريڪيگارڊ نه صرف خدا جي وجود کي مڃي ٿو پر سندس خيال آهي ته انسان جي وجود جو “اصل” خدا جو ئي وجود آهي، هو خدا کي “پرفيڪٽ بيينگ” سڏي ٿو.
عام خيال آهي ته وجودي فيلسوفن جماليات جي ڏس ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪيو آهي. نٽشي ۽ ڪريڪيگارڊ ٻه اهڙا فيلسوف آهن جن ويهين صديءَ ۾ وجوديت کي هڪ ڌار فلسفي طور نه صرف سامهون آندو بلڪه هنن پاڻ موکيو ۽ مڃايو. وجودي جماليات جي ڏس ۾ جن ٻين فليسوفن ۽ اديبن ڪارناما ڪيا انهن ۾ سارتر، هائيڊيگر، گئبريل، سائمن ڊي بيوور ۽ ڪاميو پهرين صف ۾ اچن ٿا.
وجودي ڏاهن جو خيال آهي ته انسان هڪ اعلي وجود جي حيثيت سان ٻين وجودن سان ٽڪراءَ ۾ اچي ٿو. پر ان ٽڪراءَ جي باوجود هو پاڻ کي سوڀارو ڪرڻ ۾ ڪامياب رهي ٿو. ۽ پنهنجو وجود مڃائي ٿو. ائين موجود ته ٻيون به ڪيتريون ئي شيون آهن پر انهن شين کي پنهنجي هجڻ جو احساس ۽ ادراڪ نه آهي. انسان اهو واحد وجود آهي جيڪو نه صرف پنهنجي هجڻ جو احساس رکي ٿو بلڪه ان احساس هيٺ هو مختلف هاڪاري سرگرميون پڻ سر انجام ڏئي ٿو. ادب پڻ انهن سرگرمين جو حصو آهي. نتيجي طور وجودي جماليات وجود ۾ اچي ٿي. وجودي ڏاهن جو خيال آهي ته انساني وجود هڪ “وجود” کانسواءِ ٻيو به گهڻو ڪجھ آهي. ڇاڪاڻ ته هوپنهنجي ڏاهپ جي بنياد تي ڄاڻي ٿو ته هو ڇا آهي؟ ۽ ڇا ٿي سگهي ٿو؟ ۽ ڇا ڪري سگهي ٿو؟
Existence indicates the special way in which human beings are in the world, in contrast with other beings. For the existentialists, the human being is “more” than what it is: not only does the human being know that it is but, on the basis of this fundamental knowledge, this being can choose how it will “use” its own being, and thus how it will relate to the world.
ناليواري وجودي ڏاهي سارتر جو فلسفو اهو ئي آهي ته دنيا ۾ موجود ٻيون شيون صرف شيون آهن جڏهن ته انسان هڪ شيءَ کان وڌيڪ ٻيو به گهڻو ڪجھ آهي. اها صورتحال وجوديت کي جمالياتي جهتن سان جوڙي رکي ٿي. ڇاڪاڻ ته جمالياتي ڏاهن جو خيال آهي ته فن انسان جي آزاد سرگرمي آهي ۽ اهوئي فن جماليات جو تمام وڏو حصو آهي. وجوديت بحيثيت سماجي تحريڪ جي موجود حالتن جي بر خلاف هئي.
"Existentialism" is an intrinsically reactive movement of thought, one which has point only in opposition to the tradition.
وجودي ڏاهن انسان جي فني ادراڪ کي ته ايتري تائين کڻي ويا جو نٽشي اهو اعلان ڪيو ته:
“ڪراڙو خدا مري ويو آهي ... سڀ خدا مري ويا آهن، هاڻي اسان چاهيون ٿا ته عظيم (انسان) جيئرا رهن.”
نٽشي وڌيڪ چيو ته ماورائي اميدن جي جهان ۾ جهاتي پائڻ ۽ ان ۾ ڪا اميد رکڻ بيڪار آهي.
“Don’t listen to those who offer you supernatural expectations.”
جنهن مان سندس مراد “انساني وجود” سان بيپناه اٽيچمينٽ ظاهر ڪرڻ ۽ ڪنهن به قسم جي خارجي سگھ جي پابندي کان پاڻ کي آجو ڪرڻ هئي. هو انسان جي داخلي سگهه کي اڀارڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته انسان کي پنهنجي ادراڪي سگهه ۽ فن وسيلي هاڻي پنهنجا معاملا پاڻ نبيرڻا پوندا. نٽسي چوندو هو، “جڏهن مونکي خبر پوي ٿي ته فلان ماڻهو مذهبي آهي ته آءُ ساڻس ڪو به لاڳاپو ناهيان رکندو.” ڪريڪيگارڊ وانگر هو پڻ عيسائيت جو سخت مخالف هو، سندس چوڻ هو ته جنهن ملڪ ۾ صليب جو مڪروه وڻ آهي ان ملڪ ۾ ڪا به سٺي ڳالھ نٿي ٿي سگهي. وجود جي اعتبار کان شاپنهار، نٽسي ۽ سارتر لڳ ڀڳ ساڳين خيالن جا فيلسوف هئا.
وجودي ڏاها ٻن گروهن ۾ ورهايل آهن هڪڙن جو خيال آهي ته انسان کي پنهنجي وجود جي اڳيان ٻي ڪنهن به ڌارئي وجود جي ڪا به حيثيت نه مڃڻ گهرجي، ڀلي اهو پوءِ خدا جو وجود ئي ڇو نه هجي، جڏهن ته ٻين ڏاهن جو خيال آهي ته انسان کي ماورائي سگهه(خدا) کان پاڻ کي ڌار نه ڪرڻ گهرجي، ائين ڪرڻ سان هو ڏوجهرن جي ور چڙهي ويندو. پاسڪل (1623_1662ع) جو چوڻ هو ته:
“انسان خدا کان دور وڃي روحاني اذيت جو شڪار ٿي وڃي ٿو. کيس خدا سان سڌو سنئون لاڳاپو جوڙڻ سان ئي سڪون ملي سگهي ٿو.”
بام گارٽن اهو پهريون ڏاهو هو جنهن جماليات کي فلسفي جي هڪ ڌار شاخ جو درجو ڏنو ۽ ان لاءِ Aesthetica جو لفظ تعبير ڪيو. جنهن مان فلسفي جي اهڙي شاخ جي مراد ورتي، جنهن وسيلي حسي ادراڪن جي آڌار شين جي سڃاڻ ممڪن بڻائڻ سان گڏ انهن جو تجزيو پيش ڪرڻ هو. انساني وجود جي قدرن ۾ جماليات کي اهڙو قدر مڃيو ويو آهي جيڪو بظاهر ٻين قدرن سان ٻڌل آهي، جيئن قديم دور ۾ سونهن کي نيڪي سان مشروط رکيو ويو.
Among the values of human existence, esthetics is a value bound to other values. For example the connection of beauty with goodness we find in many cultures.
وجودي جماليات جي لاءِ اهو تصور پڻ عام آهي ته وجودي جماليات جون اصل پاڙون ڪانٽ جي جماليات بابت پيش ڪيل نظرئي ۾ آهن.
“Existentialist aesthetic thinking inevitably has to be traced back to the aesthetic theory of Kant.”
ڪانٽ جي جمالياتي ٿيوري جو مرڪزي نقطو اهو آهي ته سونهن اهو شعور آهي، جتي احساس ۽ ڏاهپ هڪ ٻئي سان ٻٽparallel بيٺل آهن. يعني هو احساسن ۽ عقل کي گڏ کڻي هلڻ وارو ڏاهو هو.
هن وقت توڙي جي وجودي جماليات؛ جماليات جي جديد تصورن مان گهڻن جي منافي ڪري ٿي. ڇاڪاڻ ته وجودي جماليات جون پاڙون تاريخي ۽ ثقافتي نوع جي جماليات ۾ کتل آهن ۽ وجودي جماليات مابعدالطبعيات جي انهن رستن سان ڳنڍيل آهي جيڪي سڌي طرح انساني ڏاهپ ۽ وجدان سان همڪنار آهن.
Existentialist aesthetics is intimately connected to certain metaphysical views, and it owes its richness and consistency to the fact that it is part of a complex and coherent philosophical system.
مابعدالطبعيات جو لاڳاپو انسان جي ان خارجي دنيا سان آهي جنهن سان انساني وجود بنان ڪنهن ظاهر نظر ايندڙ ڏور جي ٻڌل آهي. مابعدالطبعيات ڪائنات، خدا ۽ فرد جي وحدت جي حق ۾ آهي. جنهن تحت سڀ ڪجھ “هڪ” آهي. ساڳي ڳالھ معروف وجودي فيلسوف هائيڊيگر پنهنجي مشهور تحرير “وجود ۽ وقت” (Time and Being) ۾ لکي ٿو:
”Metaphysics thinks being as a whole – the world, man, God – with respect to Being, with respect to the belonging together of beings in Being.“
هائيديگر سان گڏ ٻين به ڪيترن ئي ڏاهن جهڙوڪ ڪانٽ وغيره جو خيال آهي ته وجود کي ٻين سڀني شين کان برتر هجڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته اهو وجود پنهنجي وجود کانسواءِ ٻين شين جو گهرجائو ناهي. کيس صرف مطلق هستيءَ (خدا) سان سلهاڙيل هئڻ گهرجي. سيد عالم شاھ پنهنجي مقالي conception of time and being in the transcendent philosophy of Mullah Sadra ۾ لکي ٿو:
“… Being must be prior to all things; because simple being is absolute unity which does not require otherness for its existence. This in turn concretizes the relationships between the God (one) and plurality (many) through pure reality.”
يعني انساني وجود صرف ان ڪري اتم آهي جو اهو ڪنهن ماورائي هستي(خدا) سان لاڳاپيل آهي. ۽ ان حقيقيت جو ادراڪ وجودي فلسفي وسيلي ئي ممڪن آهي. ڊاڪٽر غفور ميمڻ پنهنجي ڪتاب “سنڌي ادب جو فڪري پس منظر” ۾ لکي ٿو:
“وجوديت انسان کي ماورائي هستي (Transcendent)سان ملائي ٿي... انسان انهيءَ وقت صحيح معني ۾ انسان ٿيندو جڏهن انهيءَ جو رشتو ماورائي هستيءَ سان ڳنڍجي ويندو ۽ وجودي نقطه نگاه سان انسانيت جي معراج تي پهچي ويندو.”
مطلب ته انساني وجود “سپر بينگ” جي سائي ۾ پلي ۽ پروان چڙهي ٿو ۽ جسماني طور مڪمل بڻجڻ کانپوء به انسان کي ان “سپر بينگ” جي گهرج پوندي رهي ٿي. ان تصور سان نج مذهبي وجودي فيلسوف جهڙوڪ گئبريل ته متفق آهي پر ان جي ابتڙ سارتر جو چوڻ آهي ته انساني وجود پنهنجي آزاد حيثيت سان ڪنهن به لا متناهي سگھ جي اثر هيٺ نٿو رهي نه ئي کيس اهڙي صورت ۾ رهڻ گهرجي فرد کي عقيدي جي ڌٻڻ ۾ ڦاسڻ نه گهرجي. جرمن فيلسوف نٽشي پڻ “سپر مين” جو تصور پيش ڪري ساڳي خيال کي هٿي وٺرائي ٿو.
توڙي جي ٻنهي مذهبي ۽ غير مذهبي فيلسوفن جي وچ۾ هڪ وٿي آهي پر پوءِ به انهن ٻنهي اسڪول آف ٿاٽس جا پيروڪار ان ڳالھ تي متفق آهن ته انسان پنهنجي فني سگھ وسيلي جماليات جا اهڙا مينار خلقي سگهي ٿو جنهن ۾ سندس وجود هڪ آزاد حيثيت سان موجود هوندو. يعني مذهبي ۽ غير مذهبي وجودين کي جيڪڏهن ڪا مماثلت يا هڪجهڙائي آهي ته ان جو لاڳاپو جماليات سان آهي. جماليات ئي هڪ اهڙي ڏور يا مالها آهي جنهن ۾ ٻه مختلف نظريا رکندڙ ڏاها خوشيءَ سان پاڻ کي سلهاڙن ٿا. ۽ انهن ٻنهي مڪتبه فڪر جي فيلسوفن کي ان هيڪڙائي جي ڏور ۾ پوئڻ وارن ڏاهن ۾ جرمن فيلسوف هيسرل ۽ سندس شاگرد مارٽن هائيڊيگر اهم ڪردار ادا ڪيو.
ٻي پاسي سارتر جي فن بابت ڏنل وصف کي سڀني ڏاهن قبول ڪيو جنهن ۾ هن چيو ته:
“… An imaginary presentation of the world in as much as it requires human freedom.”
جڏهن ته روسي فيلسوف ۽ ناول نگار گرياڪولوف(Alexei Griakalov) چوي ٿو ته وجود کي صرف جمالياتي عمل وسيلي ئي صحيح طور اظهاري سگهي ٿو.
Only in the aesthetical function is the fullness of existence represented. A desire to be something more than merely art, science, or criticism presupposes a particular vision of the world. Art is understood as a symbolic activity introducing order into the world, and at the same time as an experiment in philosophizing about existence itself.
جماليات ۽ فن جو اهوئي معراج آهي ته هيگل چوي ٿو ته ائين ڪو حقيقي وجود به پاڻ کي بيان نه ٿو ڪري سگهي جهڙي ريت فن ان کي بيان ڪري ٿو.
No real existence expresses the ideal as Art does. Thus the human mind is able to give to that which it draws out of itself a perpetuity that the perishable existences of nature do not possess.
هو اڃا وڌيڪ چوي ٿو:
…The highest verity in Art consists in that the spirit has arrived at the mode of existence which suits best the essential idea of the spirit itself.
شاھ صاحب کي جيڪڏهن وجوديت جي پئمانن تي پرکيو ويندو ته معلوم ٿيندو ته هو “وحدت الوجود” جو تمام وڏو مبلغ ۽ قائل آهي. وحدت الوجود ۽ مذهبي وجوديت جو جيڪڏهن باريڪ بيني سان ڇيد ڪيو ويندو ته ٻنهي ۾ حيرت جي حد تائين مماثلت يا هڪجهڙائي موجود ملندي. پاسڪل جو چوڻ هو ته عقل وسيلي حقيقت(خدا) جو ادراڪ ممڪن ناهي، ڇاڪاڻ ته عقل خود جذبي ۽ وجدان جو محتاج آهي. جڏهن ته شاھ صاحب فرمائي ٿو ته:
مُنهُن مِحِرابُ پِرِينءَ جو، جامِعَ سَڀَ جَهانُ؛
فَرَهِيءَ تان فُرقان جِي، ڪاٽِيائون قُرآنُ؛
اُڏامِي اُتِ وِيو، عَقُلُ ۽ عِرفانُ؛
سَڀوئِي سُبحانُ، ڪاڏي وڃِي نِيَتِيان.
(رامڪلي، 5:3)
ڪريڪيگارڊ جو چوڻ هو ته انسان صرف خدا جي بارگاه ۾ ئي رهي سگهي ٿو، ليڪن ان بارگاه ۾ رهڻ لاءِ لازمي آهي ته هو پنهنجن گناهن جو اعتراف ڪري ڇاڪاڻ ته ان احساس هيٺ ئي هو مذهبيت جو جذبو بيدار ڪري سگهي ٿو. جڏهن ته شاھ صاحب چوي ٿو ته:
تُون سَپَڙُ، آءٌ سيڪَڙُو، تُون ڏاتارُ، آءٌ ڏوهُ؛
تُون پارِسُ، آءٌ لوهُ، جي سَڃِين ته سونُ ٿِيان.
پرڀاتي1:18
ڪريڪيگارڊ وانگر شاه صاحب جون سورميون به پاڻ کي هر وقت نهٺائي، نماڻائي ۽ خطا جي احساس ۾ رکن ٿيون.
اُتِ ڪِرِتِ وارا ڪيتِرا، ڪِرِتِ ڪَبو ڪوهُ؟
جيڪِي بَندو ڪَمُ ڪري، سو مِڙوئِي ڏوهُ؛
تون پارِسُ، آءٌ لوهُ، جي سَڃِين ته سونُ ٿِيان.
پرڀاتي1:8
ولڊيورانٽ چوي ٿو:
“اسان صرف ڪچو مال آهيون، ائين ڄڻ ته هڪ عمارت جون سرون! اسان عمارت جو تاڃي پيٽو نٿا ڏسي سگهون، اسان صرف تخليق جي ڪجھ اذيت ڀرين گهڙين ۾ خدا کي محسوس ڪيون ٿا.”
ساڳيو ئي جز ۾ ڪل ۽ ڪل ۾ جز وارو تصور! جنهن لاءِ شاھ صاحب فرمائي ٿو ته:
جُزو وِڃايو جوڳِـئين، ڪُلَّ سين آهينِ ڪَمُ؛
آسَڻُ جِنِ عَدَمُ، آءٌ نه جِئَندِي اُنِ ري.
(رامڪلي، 1:16)
سارتر جي نظرئي “انسان دوستي ئي وجوديت آهي” تي زبردست اعتراض واريندڙ اخلاقيات ۽ وجوديت جي جديد نقاد ميري وارناڪ جو وجوديت بابت چوي ٿي:
“The appeal of Existentialism is largely practical and the people have been fascinated by it because they actually want to put its principles of individual freedom into practice in society.”
ڏٺو وڃي ته ڪنهن به نظرئي جو اصل تصور ۽ تصرف اهوئي هجڻ گهرجي ته ان مان انسان ذات جي ڀلي لاءِ ڪو کڙ تيل نڪري. انسان ذات جي ڀلي ۽ آجپي لاءِ بحيثيت سماجي ۽ ادبي تحريڪ وجوديت جو پڻ هڪ تمام وڏو ڪردار آهي، ڇاڪاڻ ته يورپ ۾ وجوديت جي تحريڪ عالمي ويڙه جي خوفناڪ تباه ڪارين جي رد عمل طور سامهون ايندڙ سڀ کان وڏي ۽ طاقتور تحريڪ هئي. هن جي منشور ۾ انسان ذات جي ڀلي ۽ آجپي جا سڀئي اهي عنصر موجود هئا جيڪي هڪ انسان دوست سماج لاءِ گهربل سمجهيا وڃن ٿا. نتيجي طور سارتر جهڙي ديو قامت فيلسوف وجوديت جي تحريڪ کي انسان دوستيءَ جي نالي سان سڏيو. سارتر برملا طور اهو اظهار ڪيو ته وجوديت ئي اهو نظريو آهي جيڪو انساني زندگيءَ کي ممڪن بڻائي ٿو.
“Existentialism is a doctrine that does render human life possible, a doctrine also which affirms that every truth and every action imply both an environment and human subjectivity.”
شاھ صاحب جيڪو انسان ذات سان بيپناھ پيار ڪري ٿو، ان جي شاعريءَ جو اصل محور ۽ مرڪز ته آهي ئي پيار محبت ۽ انسان دوستي. شاھ صاحب فرمائي ٿو:
ڪُوڙُ ڪَمايُئ ڪَچُ، اُٿي اورِ اَللهَ سين؛
ڪَڍُ تُون دَغا دِل مان، صاحِبَ وڻي سَچُ؛
مُحبتَ سندو مَنَ ۾، ماڻِڪَ! ٻارجِ مَچُ؛
اِنَ پَرِ اُٿِي اَچُ، ته سَودو ٿِـئيئِي سَفَرو.
(سريراڳ 1:7)
شاھ سائين جي وجودي فلسفي ۾ ڪيتريون ئي جهتون ۽ اشارا موجود آهن. هو هڪ پاسي انسان دوستيءَ جي ڳالھ ڪري جديد وجوديت جي پٺڀرائي ڪري ٿوته ٻي پاسي وحدت ۽ ڪثرت جي هيڪڙائي جي ڳالھ ڪري وحدالوجود جي فلسفي جو سُٽ سلجهائي ٿو.
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُّ؛
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولئ ٻِئ مَ ڀُلُ؛
هُو هُلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
(ڪلياڻ 1:11)
The Art World (فني دنيا) ڪتاب ۾ موجود مضمون THE AESTHETIC IDEAL SKETCH OF A PHILOSOPHY OF BEAUTY جوليکڪ ROUSSEL-DESPIERRES چوي ٿو ته جيڪڏهن خدا موجود آهي ته اسان انجا ايٽم (زرڙا) آهيون.
If God exists, we are atoms of that, almost infinite Being and without doubt among such atoms those who think do exercise an action upon the evolution of God.
پر شاھ صاحب “جيڪڏهن خدا موجود آهي!” جي شڪ واري صورتحال کا مٿاهون ٿي يقين محڪم سان فرمائي ٿو :
پاڻَهِين پسي پاڻکي، پاڻهِين محبوب؛
پاڻهِين خلقي خُوب، پاڻهِين طالب تن جو.
(ڪلياڻ 1:13)
اهو شاھ صاحب جي شاعري جو وجودي جمال ئي آهي جو جڏهن به اها شاعري ٻڌجي ٿي ته ٻڌندڙ بيخود ٿي ڳائيندڙ سان گڏ اهي لفظ ورجائڻ لڳي ٿو ۽ سندس مڪمل وجود جي باڊي لينگويج ان موسيقيءَ سان هم آهنگ ٿي جهومڻ لڳي ٿي. خوبصورت موسيقيءَ جي اثر پذيري ۽ ان ساڳي ڪيفيت کي هيگل جهڙو ڏاهو هنن لفظن ۾ تعبير ڪري ٿو.
… in Music, it is not so much our whole complex being that is taken hold of, as our simple Ego. The centre of our spiritual existence which is put in movement, (and when this is done our whole being sometimes responds, and trembles with it.) Thus, in musical fragments easy to follow, and in which the rhythm is strongly marked; we feel the impulse to mark ourselves the measure, or to mingle our own voice with the melody.
شاھ صاحب جي ڪلام ۾ موسيقي ۽ خوبصورت شاعري هڪٻئي ۾ ائين تحليل ٿيل آهن جو انهن جو سهڻو ميلاپ پنهنجي جمالياتي رس سان ٻڌندڙ توڙي پڙهندڙ کي پنهنجي موسيقي ۽ لفظن جي حسين ۽ خوشبوءِ سان ٽمٽار حصار ۾ آڻي بي خود ڪري ڇڏي ٿو.
سونَ وَرنِيُون سوڍِيُون، رُپي رانديُون ڪَنِّ؛
اَگَـرَ اوطاقُنِ ۾، کَٿُوريون کَٽُنِّ؛
اوتِيائُون عَبِيرَ جا، مٿي طاقَ تَڙَنِّ؛
ٻاٽَنِ ٻيلون ٻَڌِيون، پَسِيو سُونهَن سَڙَنِّ؛
ٿِيا لاهُوتي لَطِيفُ چئي، پَسَڻَ لئه پِريَنِّ؛
اِجهي ٿا اچَنِّ، ڪاڪِ ڪَڪوريِا ڪاپَڙِي.
(مومل راڻو 3:3)
سونهن سان ازلي لڳاءُ انساني روح جي خمير ۾ شامل آهي، پر اهو جذبو ان مهل پروان چڙهي ٿو جڏهن انسان دنيا ۾ ان جا مختلف منظر ۽ مظهر حرڪت ڪندي ڏسي ۽ محسوس ڪري ٿو. هو سونهن طرف ڇڪجي اچي ٿو. اها ازلي سونهن جي ڪشش يا ڇڪ ئي آهي جو انسان پاڻ جهڙن ٻين انسانن سان پيار ڪري ٿو ۽ اها ئي وجوديت آهي. ان ڪري ئي سارتر جهڙي ڏاهي “انسان دوستي ئي وجوديت آهي” جو فلسفياڻو نقطو پيش ڪيو. ڇاڪاڻ ته سونهن انسان جي روحاني خمير ۾ رچيل آهي ان ڪري هو جتي به سونهن پسي ٿو ان طرف متوجھ ٿئي ٿو. سونهن ڏانهن متوجھ ٿيڻ اصل ۾ پنهنجي پاڻ ڏانهن متوجھ ٿيڻ جي مصداق آهي.
Beauty is the basis of the human soul; it appears when one tries to conceive the signification of the infinite desires which move the world, like the supreme aspiration of universal existence.
شاھ سائين پڻ پنهنجي محبوب جي سونهن لاءِ حيران ڪندڙ تصور پيش ڪري ٿو، سندس محبوب جي سونهن جي اڳيان ميهوڳي مند جي سونهن جي ڪا وقعت ئي ناهي، ڇاڪاڻ ته جڏهن سندس محبوب جوءِ/تر ۾ اچي ٿو ته سوين سارنگ ٿي ٿا پون.
آگَمَ اِيَ نه اَنگَ، جَھڙو پَسَڻُ پرينءَ جو؛
سيڻَنِ رِءَ سَيَّدُ چئي، رُوحَ نه رُچَنِ رَنگ؛
سَھَسين ٿِيا سارَنگَ، جاني آيو جُوءِ ۾.
(سانگ 1:3)
پنهنجي عظيم ادراڪ جي طفيل شاھ صاحب ماورائي توڙي حقيقي جماليات جي انهن سرحدن تي بيٺل نظر اچي ٿو، جتي جماليات جا جديد ڏاها به هٿوراڙيون هڻندي محسوس ٿين ٿا. هو انهن ڪيفيتن کي اڃا سوڌو ناهن اظهاري سگهيا جن جي گهرائي اڄ کان لڳ ڀڳ ٽي صديون اڳ شاھ صاحب پنهنجي عظيم دستاويز (شاھ جو رسالو) ۾ بيان ڪري ويو آهي. هو جڏهن چوي ٿو:
ڪوڙين ڪايائُون تُنهنجيون، لِکَن لَکَ هزارَ؛
جِئُ سڀڪنهن جئَ سين، دَرسن ڌارون ڌَار؛
پِريَمِ تنهنجا پارَ، ڪهڙا چئِي ڪيئن چوان
(ڪلياڻ 1:11)
تڏهن وجودي فلسفو پنهنجن سمورن ڏاهن سوڌو ان ڪيفيت تي حيران نظر اچي ٿو. شاھ صاحب پنهنجي وجودي جماليات کي مڪملتا (totality) ۾ ڏسي ٿو. اهوئي سبب آهي جو رومانوي توڙي جماليات افڪار سندس سٽن جي طابع نظر اچن ٿا. هو سونهن جي لامحدود وسعتن جو داعي ۽ پيشڪار آهي. جنهن جي شاعري ۾ سونهن پنهنجي مڙني سينگارن سان مرڪندي نظر اچي ٿي. توڙي جي هو سونهن جو صحيح پيشڪار آهي پر پوءِ به چوي پيو ته سپرين جي سونهن جي ڪاحد ناهي.
لوچان ٿِي لاحَدَ ۾، هادِيءَ لَهان نَه حَدُّ؛
سُپيرِيان جي سُونهَن جو، نَڪو قَدُ نَه مَدُّ؛
هِتِ سِڪَڻُ بي عَدَدُّ، هُتِ پِرِينءَ پَرِوا ناهِ ڪو.
(آسا 1:1)
There was a widespread, metaphysical desire among the Romantics to apprehend the mysterious beauties of existence which defied rational explanation, and to communicate them through art. This gave rise to the longing for an ‘ideal’ of some kind which characterized much artistic production of the Romantic period.
ڀلي رومانوي شاعرن توڙي فيلسوفن وٽ وجود جي لامتناهي سونهن کي پرکڻ لاءِ ڪيتري به ميٽافزيڪل خواهش ڇو نه هجي ۽ هنن ان کي عقل جي بجاءِ تخيل جي فڪري اڏام وسيلي ابلاغ ۾ آندو هجي پر پوءِ به هو شاھ صاحب جي هن عظيم آفاقي ۽ وجودي سونهن سان سرشار سٽن جو مقابلو نٿا ڪري سگهن. جن ۾ شاھ صاحب فرمائي ٿو:
پاڻَهِين جَلَّ جَلَالَہٗ، پاڻهِين جانِ جمالُ؛
پاڻهِين صورت پِرِينءَ جي، پاڻهِين حُسن ڪَمالُ؛
پاڻهِين پِر مُريد ٿئي، پاڻهِين پاڻَ خيالُ؛
سڀ سڀوئي حالُ، منجھان هي معلوم ٿئي.
(ڪلياڻ 1:12)
نتيجو:
وجوديت جي فلسفي کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. ڪجهه ڏاهن انهن حصن کي ديني ۽ لاديني وجوديت جي اصطلاحن سان تعبير ڪيو آهي. پر ڏٺو وڃي ته جيڪڏهن وجوديت جي تصور کي مذهبي ڇانو يا دائري کان ٻاهر ڪڍي ڇيد ڪبو تڏهن به ان جو تصور واضع ٿي بيهي ٿو. هڪڙن ڏاهن ( سارتر، سائمن ڊي بوائر، نٽشي ۽ ڪنهن حد تائين شاپنهار) جو خيال آهي ته انساني وجود جوهر تي مقدم يا برتر آهي، هنن جو چوڻ آهي ته جوهر جي ڀيٽ ۾اصل فضيلت ۽ اهميت وجود کي آهي. خاص طور سارتر جو چوڻ آهي ته انسان پاڻ کي وجودي وارڌاتن وسيلي سڃاڻي ٿو. ۽ پوءِ پنهنجي لاءِ پاڻ دڳ يا راھ طئي ڪري ٿو. جڏهن ته پاسڪل، جيسپر، مارسل، ڪريڪيگارڊ ۽ وغيره (هيگل ۽ ڪانٽ جا خيال پڻ لڳ ڀڳ ساڳيا آهن) جو چوڻ آهي ته انساني وجود اڻپورو ۽ کٽل آهي، انساني وجود صرف وجودِ مطلق(خدا) سان لاڳاپو جوڙي پاڻ کي مڪمل ڪري سگهي ٿو. اڻسڌي طرح ديني وجودين جو اهو تصور صوفياڻي وحدت الوجود سان هڪجهڙائي رکي ٿو.
جماليات وجوديت ۾ ٻن طرحن سان شامل آهي. هڪ پاسي لاديني وجودي ڏاها ۽ اديب جيڪو ادب تخليق ڪن ٿا اهو جماليات جي لاءِ هڪ تمام وڏي وٿ جي حيثيت رکي ٿو. ڇاڪاڻ ته ادب کي بنيادي طور انسان جي غير مشروط جمالياتي سرگرمي مڃيو ويو آهي. نتيجي طور وجودي اديب جيڪو به ادب تخليق ڪن ٿا اهو جماليات جي زمري ۾ اچي ٿو. جنهن ۾ سبجيڪٽو توڙي آبجيڪٽو بيوٽي جا تصور شامل آهن. ٻي پاسي فرد جڏهن پاڻ کي ڪنهن ماورائي سگهه سان سلهاڙڻ جي ڳالھ ڪري ٿو ته سامهون ايندڙ تصور هڪ جمالياتي تصور آهي. ڇاڪاڻ ته وجود مطلق (خدا) پنهنجي جاءِ تي ماورائي سونهن يا حسن ڪل آهي. جنهن حقيقت کي ديني وجودي ڏاها توڙي وحدت الوجود جا پيروڪار صوفي غير مشروط طور تي تسليم ڪن ٿا.
نتيجي طور جماليات هڪ اهڙي فڪري ڌارا طور سامهون اچي ٿي جنهن ۾ ديني توڙي لاديني وجودي ڏاها شامل ٿين ٿا. ٻنهي جي نظرين ۾ ڪي اختلاف ضرور موجود آهن پر جماليات جي پيرائي ۾ ٻئي هڪٻئي سان ٻٽ بيٺل نظر اچن ٿا. يعني اسان چئي سگهون ٿا ته وجودي جماليات هڪ اهڙو آبشار آهي جنهن جي تضادن جي وچ۾ به سونهن جو وهڪرو شانائتي انداز ۾ روان دوان آهي. ڇاڪاڻ ته شاھ صاحب پنهنجي وجودي جمالياتي شعور کي عقل جو فاتح ڪري پيش ڪيو آهي.
شاھ صاحب جو جمالياتي شعور انتهائي عميق ۽ عظيم آهي. هو وجودي جماليات جو اهڙو پيشڪار آهي جنهن جي شاعري ۾ فرد پنهنجي جمالياتي رجحان ۽ سڪ وسيلي مطلق هستيءَ سان جڙيل رهي ٿو. شاھ صاحب وٽ ازلي سگھ (خدا) جي سونهن جو هڪ اهڙو تصور آهي جنهن ۾ ڪائنات جي سونهن ۽ جمال گڏ بيٺل آهن. يعني شاھ صاحب جي شاعري پڙهندي توڙي ٻڌندي فرد پاڻ کي خدا جي ويجهو محسوس ته ڪري ئي ٿو، پر ڪجھ صورتن ۾ هو پاڻ کي خدا جي بي انتها جمال ۾ گم ٿيندي/ٻڏندي محسوس ڪري ٿو. اها ساڳي ڳالھ معروف وجودي فيلسوف ڪريڪيگارڊ ۽ ڪنهن حد تائين هيگل ۽ ڪانٽ ڪن ٿا.