شاھ جي شاعري ۾ وحدت الوجود جو تصور
I searched for God among the Christians and on the Cross and therein I found Him not. I went into the ancient temples of idolatry; no trace of Him was there. I entered the mountain cave of Hira and then went as far as Qandhar but God I found not. With set purpose I fared to the summit of Mount Caucasus and found there only 'anqa's habitation. Then I directed my search to the Kaaba, the resort of old and young; God was not there even. Turning to philosophy I inquired about him from ibn Sina but found Him not within his range. I fared then to the scene of the Prophet's experience of a great divine manifestation only a "two bow-lengths' distance from him" but God was not there even in that exalted court. Finally, I looked into my own heart and there I saw Him; He was nowhere else.
جيئن ته شعور جي اک کوليندي ئي انسان پنهنجي آسپاس تمام وڏو موهيندڙ جهان ڏٺو ان ڪري هن ان جهان کي پرکڻ ۽ پُرجهڻ ٿي گهريو. هن پنهنجي چوڌاري حسن ۽ سونهن جا سوين سمنڊ موجزن ڏٺا. هڪ پاسي پکين جون من موهيندڙ لاتيو هيون ته ٻي پاسي سج چنڊ، ستارا ۽ سيارا، ڪڪر، ٽڪر، ڇپر، ڇمر، مينهن جون ڇاٽون ۽ لاٽون، ڪڪرن جون قطارون، کنوڻن جا کجڪا، گوڙين جا گجڪا، وڄن جا واڪا ۽ وراڪا، هيرون ۽ هوائون، راتيون ۽ راتين جي پڄاڻين تي صبح جا موهيندڙ منظر ۽ دل لڀائيندڙ داستان؛ مطلب ته انسان کي جيڏانهن ٿي ڏٺائين اوڏانهن جمال ۽ جلال جا جلوا نظر آيا. هن جهاڳڻ ۽ جاڳڻ شروع ڪيو. جهاڳ ۽ جاڳ جو سفر اڄ تائين جاري آهي ۽ نه ڄاڻ ڪيسيتائين جاري رهندو؟
هر فرد اها ڳولها پنهنجي طريقي سان ڪئي آهي. فلسفي وجود جي ماهيت جا سوال علم جي عميق ساگرن ۾ ڳولهي ٿو ته هڪ مذهبي ماڻهو، مولوي، پنڊت، پادري ڳولها کي پنهنجي پنهنجي مذهب سان منسوب ڪري ٿو ته صوفي وجود کي وحدت الوجود جي پيرائي ۾ جاچي ٿو.
وحدت الوجود/همه اوست يا “پينٿي ازم” يوناني لفظن، “پين” معنيٰ ،“سڀ” يا “ڪُل” ۽ “ٿيوس” معنيٰ، “خدا” مان ورتل آهي. يعني هيءُ سڀ ڪجهه خدا آهي جهڙي فيلسوفياڻي نُڪتي مان ورتل فڪر يا نظريوآهي. وحدت الوجود تصوف جو اهڙو نظريو آهي جنهن جي پيروڪارن توري پيشڪارن جو اهو چوڻ آهي ته هر شي خدا آهي. هن نظرئي بابت ڊاڪٽر فلنٽ چوي ٿو،
“جتي به اسان کي شين جي ابتدا بابت فڪر ملي ٿو اتي اسانکي وحدت الوجود جو پتو ملي ٿو.”
وحدت الوجود جا اشارا مختلف ڏاهن وٽ ملن ٿا. وحدت الوجود بابت پهرين پيرائتي ڄاڻ اپنشدن ۾ ملي ٿي. ڇاڪاڻ ته قديم اپنشد ذات واحد ۽ ڪائنات جي هڪ ڳانڍاپي جي ڳالهه ڪن ٿا. ان فڪري نڪتي مان وحدت الوجود جو جوهر نکري ۽ نڪري ٿو.
“آرفيس نالي هڪ شخص انهن ويچارن کي باضابطه شڪل ڏني جيتوڻيڪ سندس خيال سامي ۽ زرتشتي عقيدن جو نتيجو هئا. هو انسان ۽ خدا جي وچ۾ ڳانڍاپي ۽ هم آهنگي جو قائل هو، جنهن لاءِ هن“آرفيوس” ۽“ٿيورا” جا لفظ استعمال ڪيا. جنهن مان مراد انسان جي اها نفسياتي حالت هئي جنهن ۾ جذبات جي شدت جي زير اثر هو پنهنجي هستي کي ڀلجي وڃي ٿو. ۽ پنهنجي پاڻ کي خداءَ برتر جو پرتو يا سيالو سمجهي ٿو.”
ائين فرد جي ڳولها مختلف نمونن ۾ رهي. جيڪو بظاهر پنهنجي اصل کي ڪٿي به نٿو لهي پر جي پنهنجي پاڻ ۾ ڏسي ٿو ته هو کيس هر هنڌ نظر اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته خدا آدم(انسان) کي پنهنجي عين تصور موجب خلقيو آهي.
God created Adam in His Own image.
پر اها تخليق ڪنهن به طرح سان جسماني طور خدا جهڙي نه هئي بلڪه اها روحانيت ئي آهي جنهن لاءِ ائين چيو ويو آهي. ڇاڪاڻ ته حضرت علي عليه اسلام پڻ نهج البلاغه ۾ فرمائي ٿو،
“His(God’s) existence is eternal. He did not come into being at some period of time neither He was created… he is with every thing but not physically and bodily. He is away from every thing but not by way of bodily distance or of being unconcerned and uninterested and indifference to it… He was seeing even when there was no created thing to see.”
چون ٿا ته ڪنهن دور ۾ پکين کي ڪنهن ڏورانيهن يا پرانهين پار تي خدا يا سندن بادشاھ جو ڏس مليو. ڪجهه پکي پنهنجي بادشاھ کي ڏسڻ لاءِ پرانهين پنڌ لاءِ اسهي پيا. ڪيترائي پکي ان اڙانگي سفر ۾ اجل جو شڪار ٿيا. پر صرف ٽي پکي ان پر اسرار وادي ۾ پڳا. جتي هنن ڏٺو ته هنن کانسواءِ ان وستي ۾ ٻيو ڪو ڪونه هو. هنن جي اندر مان آواز آيو. توهان جنهن کي ڳولهيو ٿا سو توهان پاڻ آهيو.
پيهي جان پاڻَ ۾، ڪَيَمِ رُوحَ رِهاڻِ؛
ته نَڪو ڏُونگَـرُ ڏيہَ ۾، نَڪا ڪَيچِيُنِ ڪاڻِ؛
پُنهون ٿِـيَسِ پاڻَ، سَسُئِي تان سُورَ هئا.
(شاھ)
ڳولها جو سفر انسان جي شعور جي نشاني ۽ اهڃاڻ جو پهريون پنڌ آهي. شعور ۽ آگهي جو ڏنجهه جڏهن انسان ستائي ٿو ته هو ڳولها لاءِ سندرو ٻڌي نڪري پوي ٿو. پر وحدت الوجود موجب جنهن کي انسان ڳولهي ٿو اهو هو پاڻ آهي.
پُنهون ٿِـيَسِ پاڻهين، ويئِي سَسُئِيءَ جي سُونهن؛
خَلَقَ آدَمَ عَليٰ صُوۡرَتِہٖ، اِئن وَڻَنِ مَنجھ وِرُونهَ؛
چَرِي مَنجھان چُونہَ، کَڻِي هوتَ هنجِ ڪيو.
(سر سسئي آبري داستان پنجون بيت چوٿون)
صوفي ان ڳولها جي طفيل ڌڻي جو ديدار طلبي ٿو. صوفي کي سواءِ حسن مطلق جي جلوي ۽ وجداني سچائي جي ٻيو ڪجهه به نه ٿو گهرجي. ان لاءِ هو سوچي ٿو، لوچي ٿو، ڳولهي ٿو ۽ نيٺ لهي ٿو.پر ان اڙانگي پنڌ ۾ هو گهڻو ڪجهه سهي ٿو. اصل ۾ صبر ۽ سهپ ئي اها وٿ آهي جنهن وسيلي هو معرفت جا موتي وٺي ٿو.
سوڍا! صَبرُ تُنهنجو، بي عَقُلَ آڻي بازِ؛
سندي صَبُرَ سازِ، توبَہَ ڪارِيَمِ تَڪڙِي.
(سر مومل راڻو داستان اٺون بيت ڇهون)
ڇاڪاڻ ته
’ووءِ! ووءِ!‘ ڪَندِي وَتُ، مَڇُڻِ ’ووءِ!‘ وِسارِئين!
پاڻِي هار مَ پَڌِرو، روءُ مَنجھان ئي رَتُ؛
صَبُرُ وڏو سَتُ، سِگھا ميڙي سُپِرِين.
(سر حسيني داستان ٻارهون بيت ٻيو)
شاھ صاحب صبر کي ست/سگهه/طاقت سڏيندي چوي ٿو ڳولها به ڪر پر صبر سان ان ڳولها جي اڙانگي سفر جي سختين ۽ ڏکيائن تي پاڻيءَ وارا ڳوڙها نه ڳاڙ. جي روئين ته رت روءِ.
شاھ لطيف جو ڏس اهو ئي آهي ته انسان فڪر ڪري ۽ ان فڪر جي ڦرهي سان ئي ان حال حقيقي کي ڳولهي سگهي ٿو. جنهن کان جدا ڪيو ويو آهي. شاھ صاحب چوي ٿو پرياڻ جي پنڌ بدران نهاري ڏس ته هوت تنهنجي هنج ۾ ئي آهي.
هوتُ تُنهنجي هنجَ ۾، پُڇين ڪُوہُ پَرِياڻُ؟
وَنَـحۡنُ اَقۡرَبُ اِلَيۡہِ مِنۡ حَبۡلِ الۡوَرِيۡدِ، تُنهنجو توهين ساڻُ؛
پنهنجو آهي پاڻُ، آڏو عَجِيبَنِ کي.
(سر سسئي آبري داستان پنجون بيت نائون)
ووڙِيَمِ سَڀ وَٿاڻَ، يارَ ڪارَڻِ جتَ جي؛
اَللهُ بِڪُلِّ شَيۡءٍ مُحِيۡطُ، اِي آرِياڻيءَ اُهڃاڻَ؛
سَڀَ ۾ پُنهون پاڻَ، ڪِينهي ٻيو ٻَروچَ ري.
(سر سسئي آبري داستان پنجون بيت ڏهون)
شاھ لطيف پنهنجي لطيف ۽ نفيس انداز سان وحدت الوجود جي ڳالهه ڪئي آهي. سندس اظهار دلگداز ۽ وڻندڙ آهي.
پاڻَهِين جَلَّ جَلَالَہٗ، پاڻهِين جانِ جمالُ؛
پاڻهِين صورت پِرِينءَ جي، پاڻهِين حُسن ڪَمالُ؛
پاڻهِين پِر مُريد ٿئي، پاڻهِين پاڻَ خيالُ؛
سڀ سڀوئي حالُ، منجھان هي معلوم ٿئي.
( سر ڪلياڻ داستان پهريون بيت ٻارهون)
وحدت الوجود موجب فطرت جي سڀني شين ۾ هم آهنگي ۽ ڪٿي نه ڪٿي ضرور ميلاپ آهي. ۽ ان ميلاپ جو مرڪز ذات واحد آهي.
the proportion, measure and harmonious relationship among the parts of any complex natural whole that yielded beauty or the pleasing perception of beauty could then be said to be derived altogether from the simple or unified or completely non-relational, indivisible, inherent Beauty of God.
لطيف چوي ٿو،
پڙاڏو سو سَڏُ، وَرُ وائِيءَ جو جي لَهِين؛
هُئا اَڳَهِين گڏ، ٻُڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
( سر ڪلياڻ داستان پهريون بيت چوڏهون)
افلاطون هن دنيا کي اصل دنيا يا حقيقت جو پاڇو ۽ نقل ڪوٺيو. سندس خيال هو ته هيءَ موجود دنيا ڪنهن اصلي ۽ ازلي دنيا جو عڪس/اولڙو يا پاڇولو آهي. ساڳي ڳالهه اسانکي هيگل وٽ ملي ٿي. سندس پيش ڪيل،“گِسٽ” وارو تصور اصل ۾ حقيقت جي هيڪڙائي جو تصور آهي. شاھ هن دنيا کي پاڇو نه ٿو سڏي بلڪه هن کي هن دنيا ۾ چوڌاري حقيقت ڪٿي باحجاب ته ڪٿي بيحجاب نظر اچي ٿي. هو لکين لک هزارن ۾ پريم جا پار ڏسي ٿو. ڇاڪاڻ ته حقيقت جو حقيقي نُڪتو ته پريم ئي آهي.
ڪوڙين ڪايائُون تُنهنجيون، لِکَن لَکَ هزارَ؛
جِئُ سڀڪنهن جئَ سين، دَرسن ڌارون ڌَار؛
پِريَمِ تنهنجا پارَ، ڪهڙا چئِي ڪيئن چوان.
( سر ڪلياڻ داستان پهريون بيت سورهون)
وحدت الوجود انسان کي هيڪڙائي جي سڳي ۾ قابو ڪري رکڻ جو نالو آهي. ۽ اهو سڳو محبت جي تند سان تيار ڪيل آهي. ۽ اها تند آهي جيڪا ڏاتار ۽ مڱڻي کي هڪ ڪري وچين وسيلي يا فرق کي ختم ڪري ڇڏي ٿي.
ڏاتارَ ۽ مَڱـڻي، ڪونه وسِيلو وِچِ؛
سائِي تالَ تَندُنِ جِي، سائِي چارَڻَ چِتِ؛
جي هِتي جي هُتِ، ته ڳالھِ مِڙِيائِي هيڪِڙِي.
(سر سورٺ داستان ٽيون بيت چوٿون)
وحدت الوجود انسان جي اهڙي نفسياتي ڇڪ ۽ ڪشش آهي جنهن وسيلي هو پنهنجي ماحول مان اثر پرائي پنهنجي نفسياتي لاڙي جي توجيهه ڪندو رهي ٿو. اهي ماڻهو جيڪي چيڪي مٽيءَ تي رهيا ۽ ڌرتي جو سينو چيري ان اپائي پنهنجي نسلن جي بقا لاءِ آجپي جو مقام ڳولهيندا رهيا. انهن “هر شيءِ کي پنهنجي اصل ڏانهن موٽڻو آهي” واري فڪري نُڪتي کي پنهنجي سيني سان لائي ورتو هو. هر شيءِ کي پنهنجي اصل ڏانهن موٽڻ وارو نُڪتو ئي اصل ۾ وحدت الوجود جو بنيادي نُڪتو آهي. جنهن تي هن فڪر جي عمارت بيٺل آهي.
The religious belief or philosophical theory that God and the universe are identical (implying a denial of the personality and transcendence of God); the doctrine that God is everything and everything is God.
يا
“وحدت الوجود موجب هيءُ سڀ ڪجهه جيڪو نظر اچي پيو يا نظرن کان اوجهل آهي. يا تصور ۾ اچي سگهي ٿو اهو خدا ئي آهي. يعني ڪائنات ۽ مخلوق ۾ ٻيو ڪجهه به ناهي بلڪه خدا جو وکريل وجود آهي.”
هتي هڪ ڳالهه پڌري ڪجي ٿي ته وحدت الوجود موجب صرف ڪثرت جي صورت کي ئي خدا جي تصور سان برميچجي ٿو. ڪابه هڪ يا واحد شيءِ خدا ناهي. “ڪثرت ۾ وحدت” وارو اصطلاح ئي ان منظر نامي کي چٽو ڪرڻ جو دليل آهي. جنهن لاءِ ڀٽائي بادشاھ چوي ٿو.
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُّ؛
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولئ ٻِئ مَ ڀُلُ؛
هُو هُلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
( سر ڪلياڻ داستان پهريون بيت يارهون)
ابن عربي فتوحات مڪيه ۾ هڪڙي دلچسپ ڳالهه لکي آهي، هو چوي ٿو،
“هيءُ جيڪو منهنجي هٿ ۾ قلم آهي ان ۾ خدا موجود آهي، ان قلم کي جيڪڏهن ٽوڙي ٻه اڌ ڪيان تڏهن به انهن ٻنهي حصن ۾ خدا موجود هوندو. ٻن ڇا ڏهن حصن ۾ ٽوڙيان ته ڏهن ئي حصن ۾ خدا هوندو. بلڪه ايترا زرڙا ڪيان جو انهن کي وڌيڪ نه ٽوڙي سگهجي تڏهن به انهن مان هر هڪ ذرڙي ۾ خدا موجود هوندو.”
ابن عربي جي هن مقولي مان پارٽيڪل فزڪس جي ماهرن پاران لڌل “گاڊ پارٽيڪلس” جي موجودگي ۽ انهن ۾ لڪل حقيقت جي جوهر واري کوجنا کي هٿي ملي ٿي.
هُو پِڻُ ڪونهي هِنَ ري، هِيُ نَه هُنَهان ڌارَ؛
“اَلۡاِنۡسَانُ سِرِّيۡ وَ اَنَا سِرُّهٗ”، پَرُوڙِج پَچارَ؛
ڪَندا وِيا تَنوارَ، عالِمَ عارِفَ اَهڙِي.
(سر آسا داستان پهريون بيت چوٿون)
وحدت الوجود جو فڪر تمام گهڻو قديم آهي. اهو اُهو ئي فڪر آهي جنهن ۾ انسان دوستي کان ويندي ماڻهپي، محبت ۽ فطرت سان بيپناھ انسيت جو درس پنهان آهي.
“وحدت الوجود جو مسئلو ڪنهن ڇيڙيو ۽ ڪڏهن شروع ٿيو تنهن جو يقيني فيصلو ڪري نٿو سگهجي. زهد ۽ عبادت، تقويٰ ۽ رياضت جي زماني بعد جڏهن تصوف خاص رنگ ورتو مٿس جديد افلاطوني فلسفي ۽ ٻين قومن جي روحاني خيالن جو اثر پيو، تڏهن انهيءِ طبقي جا ماڻهو صوفي سڏجڻ لڳا. انهن تفڪر ۽ ڪشف تي زياده زور ڏنو. ۽ انهن جي قلب تي جيڪي غيبي اطوار ۽ مشاهدا طاري ٿيا تن کي انهن استغراق ۽ محويت جي حالت ۾ اچانڪ ظاهر ڪري وڌو.”
وحدت الوجود جي فلسفي ۽ مسئلي کي سمجهائيندي ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب جنيد بغدادي جا هي قول قلمبند ڪيا آهن.
• جو شخص سواءِ مشاهدي جي الله چوائي اهو ڪوڙو آهي.
• جيسيتائين تون خدا ۽ بندو چوندين تون شرڪ ۾ آهين، بلڪه عارف ۽ معروف هڪڙو آهي. جيئن چيو اٿن ته درحقيقت اهو آهي هتي، خدا ۽ ٻانهون ڪٿي آهي؟ يعني سڀ خدا آهي.
• تصوف اهو آهي جو خدا توکي توکان ماري(ڌار ڪري) ۽ پاڻ جيئرو(گڏ) ڪري.
جَرِ ٿَرِ تِکَ تَنوارَ، وَڻ ٽِڻ وائِي هيڪڙِي؛
سڀيئِي شَئِ ٿِيا، سُورِئَ سَزاوارَ؛
هَمَہَ مَنصُورَ هَزارَ، ڪَهڙا چاڙهيو چاڙهئين.
(سر سهڻي داستان نائون بيت پهريون)
(ڪجهه رسالن ۾ “جَرِ ٿَرِ تِکَ تَنوارَ، وَڻ ٽِڻ وائِي هيڪڙِي؛” واري سٽ ۾ “وَڻ ٽِڻ وائِي هيڪڙِي” جي جاءِ تي، “وحدت وائي هيڪڙي” به ڪتب آندل آهي. مفهوم ٻنهي سٽن ۾ لڳ ڀڳ ساڳيو ئي نڪري ٿو.)
شاھ صاحب وحدت الوجود واري فڪر ۽ نظرياتي اونهائيءَ کي پنهنجي منفرد سڃاڻ يعني لطيف ۽ نفيس نموني بيان ڪيو آهي. هو هڪ اهڙو گهرو سمنڊ آهي، جنهن جي اندر ۾ ته سوين طوفان آهن پر سندس سطح تي پُر سڪون ۽ لطيف خاموشي، ترنم ۽ جمال آهي. سندس اظهار ٿڌڙي هير جي ڪُئنورن ۽ دلگداز جهوٽن جهڙو آهي. جنهن جو لمس ۽ ڇُهاءُ وڻندڙ ۽ پنهنجائپ جو احساس ڏياريندڙ آهي. هن ۾ ذولنون مصري واري سستي به ناهي ته سچل سرمست واري سرمستي ۽ مستي به ناهي، نه ڪو وري سرمد واري سرمدي ۽ منصور حلاج وارو جلال ۽ کليو اظهار آهي. (جيئن مرزا غالب چيو آهي ته، “اسان جي قطري ۾ به سمنڊ سمايل آهي پر اسان ۾ منصور واري “تُنق ظرفي” ناهي”)پر شاھ سائين وحدت الوجود کي اهڙي ته لطيف نموني سان اظهاري ٿو جو وحدت الشهود جو حامي به سندس لفظياتي آهنگ ۽ فني معراج ڏانهن مرغوب ٿيو پوي ٿو. حلاج برملا چئي ڏنو هو، “انا من اهوي انا نحن روحان حللنا بدنا” (آئون اهوئي آهيان جنهن کي آئون پيار ڪيان ٿو.۽ جنهن کي آئون پيار ڪيان ٿو آئون سوئي آهيان. اسين ٻه روح آهيون جيڪي هڪ ئي بدن ۾ حل ٿيا آهين.”
حلاج ان کان به اڳتي نڪري “انالحق” جو نعرو هنيو ته بايزيد بسطامي “سبحاني ما اعظم شاني” (پاڪائي جڳائي مونکي ڪيترو نه عظيم شان آهي منهنجو) جي صدا بلند ڪندي آخر ۾ چئي ڏنو ته، “لا ابد الا انا فاعبدون”(ڪوئي به الله ناهي منهنجي، منهنجي عبادت ڪيو.)
بايزيد بسطامي اهو پهريون عارف هو جنهن معراج واري واقعي کي پنهنجي عارفاڻي تجربي آڌار بيان ڪيو. جيڪو سڀني صوفين توڙي عارفن لاءِ نئون ۽ ڇرڪائيندڙ هو. هو لکي ٿو،
“مون ڏٺو ته منهنجو روح آسمان ڏانهن اڏامي رهيو آهي. هن ڪنهن ڏانهن به ڌيان نه ڌريو. آئون هڪ پکي ۾ تبديل ٿي ويس جنهن جو جسم وحدانيت ۽ پر ابديت وارا هئا. مان سدرت المنتهيٰ کان ٿيندو طهارت جي حدن ۾ داخل ٿي ويس ۽ ابديت جي ميدان ڏانهن ڏٺو.مون اتي وحدانيت جي وڻ ڏانهن ڏٺو مون جڏهن پاڻ ڏانهن ڏٺو ته اهو سڀ ڪجهه آئون پاڻ ئي هيس.”
بايزيد بسطامي پڻ وحد الوجود جي فڪري پيرائي کي انتهائي کليل ۽ وائکو ڪري ڇڏيو ايترو کليل جو ان ۾ ان پيرائي جي نفي جا امڪان نظر ٿا اچن. سچل سرمست به مستي ۾ اچي، “ايجها ڪم ڪريجي جنهن وچ الله آپ بڻيجي” يا “نوري ناري ناهيان آهيان رب جبار” جهڙيون سٽون چئي ويٺو. پر سهڻو لطيف ڪٿي به جذباتيت جي اڇل ۾ اچي اندر جي عميق طوفان کي سڌو سنئون ٻاهر نه ٿو ڪڍي.
عالَم آئوُن ساڻ، ڀَريو ٿو ڀيرَ ڪري؛
پاڻ نه آهي ڄاڻُ، مانڊِيءَ مَنڊُ پکيڙيو.
(سر يمن ڪلياڻ داستان پنجون بيت نائون)
حالانڪه سندس اظهار مان هو ڄاڻ جي ان درجي تي فائز نظر اچي ٿو ڄڻ ته سڀ ڪجهه سندس سامهون پئي ٿيو آهي. شاھ صاحب سڀ ڪجهه ڄاڻندي به ايترو ته بيلينس ۽ متوازن نظر اچي ٿو جو سندس ڪنهن هڪ سٽ کي به ڪو عقلي توڙي وجداني سطح تي رد نٿو ڪري سگهي. سندس ڪلام تصوف ۽ عرفانيت جون سڀئي سرحدون رکندي به عميق، گهرو ۽ لطيف آهي.
پاڻ پردو پاڻ کي، سڻي ڪر سنڀال
وچان جو وصال، سو تان هئڻ هن جو
ڊاڪٽر دائود پوٽو لکي ٿو،
“شاھ محض وجودي هو، پر سندس وحدت الوجود جو متو اهڙي سهڻي نموني ۾ سنواريل آهي جو ڪوبه اهل ظاهر مٿس اعتراض نٿو ڪري سگهي.”
ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب جي راءِ پنهنجي جاءِ تي اهم آهي. پر جيڪڏهن اسان گهرائي سان ۽ تقابلي نوع ۾ شاھ صاحب جو اڀياس ڪنداسين ته شاھ سائين وٽ اسان کي آفاقي شاعرن وانگي هر نظرئي ۽ تصور يا لاڙي بابت ڪا نه ڪا رائي ملندي.
وحدت الشهود جي لاءِ چيل آهي ته شهودي اصل ۾ پهاڙي علائقن جا هئا. سندن ڪرت ۾ جانور پالڻ ۽ جبل جهاڳڻ هو. هنن وٽ زمين جي زرخيزي ۽ زمين لاءِ “مادرِ ڪائنات” جو تصور ناهي. هنن جي خمير ۾ پهاڙي پيچرن جهڙي سختي هوندي آهي. هنن وٽ “اصل” سان “وصل” جو تصور ئي ناهي. هنن جي تصور موجب حقيقت مطلق هڪ “ڄر” آهي، جنهن کان فاصلو ڪجي جيڪڏهن ان جي قريب وڃبو ته اها ڄر ساڙي ڀسم ڪري ڇڏيندي. هنن وٽ،“هر شيءِ کي اصل ڏانهن موٽڻو آهي” جي نفي آهي. جيڪڏهن ڪٿي ان جو اثبات ملي به ٿو ته وري وٽن اهو رايو ٿو ملي ته انسان جو اصل ذات مطلق ناهي. هنن جي خمير ۾ اهو تصورپڻ ويٺل آهي ته جيئن جانور پنهنجي ٻچي کي ڄڻي ڪجهه ڏينهن نپائي ان کان لا تعلق ٿي ساڻس ٻيهر ناهي ملندو ائين ئي شيون هڪ ٻئي کان وڇڙيل رهنديون.
ڪڻا منجهه قرار، هئا هيڪاندا سنگ ۾
ڳاهي ڳاه فراق جي، ڪيا ڌارئون ڌار
نه ڄاڻان ٻيهار، ڪير ملندا ڪن سين.
(شاھ)
ٻي پاسي وحدت الوجودين جي لاءِ مشهور آهي ته اهي مٺي پاڻي ۽ چيڪي مٽيء جا رهواسي هئا. سندس خمير ۾ پڻ ساڳي مٺاڻ ۽ نرمي آهي. سندن چوڻ آهي ته برف پاڻي ۽ پاڻي برف ٿي سگهي ٿو. يا سمنڊ جو پاڻي مينهن جي صورت ۾ وسي وري مٽيءَ جي سيني ۾ جذب ٿي ڪٿان نه ڪٿان وري ان سمنڊ ۾ ملي سگهي ٿو. انسان پڻ ذات واحد کان وڇڙيو آهي ۽ ان سان ملندو، هنن وٽ اصل ڏانهن موٽڻ وارو تصور موجود آهي. ڇاڪاڻ ته هو ڪائنات کي سندس ئي روپ جو ٻهروپ سمجهن ٿا.
لهرنِ لَکَ لِباسَ، پاڻِي پَسَڻُ هيڪِڙو؛
اُونهي تَنهِن عَمِيقَ جِي، واري ڇَڏِ وِماسَ؛
جِتِ ناهِ نِهايتَ نِينهَن جِي، کوءِ اُتِ پنهنجِي کاسَ؛
تَڙَنِ جِي تَلاسَ، لاهِ ته لالَنَ لَڳِ ٿِـئين.
(سر سهڻي داستان نائون بيت ٽيون)
وحدت الوجودي اهل طريقت آهن؛ شاھ طريقت جي ڳالهه ڪري ٿو. وحدت الشهودي اهل شريعت آهن؛ شاھ شريعت جي ڳالهه ڪري ٿو. بلڪه شاھ صاحب جو انوکو فڪر اهو آهي جو هو پاڻي ۽ باهه کي گڏ کڻي هلي ٿو. وٽس شرط آهي ته صرف سچائي جو. هو سچو آهي ۽ سچن سان گڏ آهي. اها ڳالهه ته جديد فلسفو به سلجهائي چڪو آهي ته سچ ڪو واحد ناهي هوندو. هر فڪر جو پنهنجو سچ آهي جيڪو سندس لاءِ درست آهي. ضروري ناهي ته اهو سچ ڪنهن ٻي جي سچ جهڙو هجي. هڪ جو سچ هڪ جو ئي هوندو ته ٻي جو سچ ٻي جو هوندو. ائين ئي شهودين جو سچ سندن لاءِ سچ آهي ته وجودين جو سچ وجودين لاءِ سچ آهي. شاھ سچ جو ساٿاري آهي. پوءِ اهو سچ شهودين جو هجي يا وجودين جو.
اَڌرِ، نِڌرِ، اَڀَرِي سَڌَرِ ٿيُ سچي؛
سُپَڪِ ٿيُ، سَيَّدُ چئَي، پَهڻَنِ مَنجھ پَچِي؛
مَعذُورِ تي مارو ڪيو، اولاڪَنِ اَچِي؛
منجھان راہَ رَچِي، ٿِيَڙِي لالُ، لَطِيفُ چئَي.
(سر سسئي آبري داستان اٺون بيت ٽيون)
شاھ صاحب ته اڻڪئي عيان نه ٿيڻ جي ڳالهه ڪري ٿو.
اَڻَ ڪِي عَيان نه ٿئي، ڪِي پروڙي ڪونَ؛
سچِي جيهِي سونَ، منهن نه پيئِي ماڙهُوئين.
(سر يمن ڪلياڻ داستان اٺون بيت چوٿون)
“God is the creator of the Heavens and the Earth . . . He lives in all things. ”
تصوف جو اهم متو اهو ئي آهي ته خدا ڌرتيءَ ۽ جنت جو خلقڻهار آهي ۽ هو سڀني شين ۾ رهي ٿو. هاڻي اهو انهن شين تي ڀاڙي ٿو ته هو پنهنجي اصلي خمير يا جوهر کي ڪيئن ٿيون سڃاڻن. ظاهر آهي عقل جي آڌار خلقت ۾ اتم درجو ماڻيندڙ حضرت انسان جو ئي پهريون فرض بڻجي ٿو ته هو پنهنجي اصل کي سڃاڻي. ابوالحسن نوري چوي ٿو.
ڪجهه ماڻهن چاهيو ته اميد جي آسري
تو تائين پهچي وڃن
توئي ته انهن کي اهو سڀ ڪجهه سيکاريو آهي
ڏس!
مون پنهنجو هر خيال مٽائي ڇڏيو آهي
۽ پنهنجي پاڻ ۾ فنا ٿي ويو آهيان
ته جيئن آئون تنهنجو ٿي وڃان
مان ختم ٿي چڪو آهيان
مون کان هاڻ جدائي برداشت نٿي ٿئي.
شاھ سائين چوي ٿو
خيمي ۾ کنگهار جي چانڊوڻا چمڪن
نور تجلو نور سين، نميو نيڻ پسن
“زمان ۽ مڪان پيدا ٿيڻ کان اڳ “مطلق جمال” هيڪڙائي جي حالت ۾ پاڻ تي ئي پنهنجي نور جو تجلو پئي ڪيو. مگر جنهن صورت ۾ پاڻ کي پڌرو ڪرڻ حسن جو اصلي سڀاءُ آهي، تنهن صورت ۾ الاهي حسن ۾ پاڻ کي ظاهر ڪرڻ لاءِ هڪڙي قسم جي جنبش ٿي،“آئون هڪ لڪل خزانو هيس، سڌ ٿيم ته پاڻ سڃاڻان تنهن ڪري مون خلق کي اپايو.””
۽ اهوئي ازلي حسن ۽ سونهن جو مينار جڏهن ڪائنات جي زري زري مان ڇلڪيو ته شاھ صاحب اسان کي ائين چوندي نظر آيو.
“جيڏانهن ڪيان پرک، تيڏانهن سڄڻ سامهون.”
وجود ڪل جو حسن جيڪو ڪائنات جي هر زري مان نظرآيو اهو اصل ۽ “انڊڪٽو” هو ۽ هيءَ ڪائنات جنهن ۾ جا بجاءِ ان سونهن جا سوين نمونا ملن ٿا اها “ڊڊڪٽو” آهي.
“اهو وجود ڪل ئي خدا آهي جملي ڪائنات سندس هستي جو مظهر يا عڪس آهي جنهن کي عالم صفات چئجي ٿو، ان کي جدا هستي ناهي.”
اهو ئي وحدت الوجود جو متو ۽ معنيٰ آهي، جنهن کي مختلف ڏاهن مختلف نمونن سان سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ڇاڪاڻ ته هن فڪر جي ڳوڙهائي ڪارڻ ان کي سمهجائڻ ايڏو سولو ناهي. هن فڪر ۾ هڪ پاسي هن ڪائنات کي خدا جو عڪس سڏيو ويو آهي ته ڪائنات جي ذري ذري ۾ ان حقيقي ذات جو موجودگي جي لاءِ پڻ شاهديون ڏنيو ويون آهن. هڪ پاسي چيو ويو آهي ته ڪائنات پکڙجي ته ست زمينون ست آسمان ۽ سمنڊ ٿي وڃن پر جي سُڪڙجي ته اهو “بليڪ هول” ٿي وڃي جنهن ۾ “گاڊ پارٽيڪلس” قيد آهن. انڊڪٽو ۽ ڊڊڪٽو ٿيوريز ۽ نظرين کي پڻ وحدت الوجوديت جي پيرائي ۾ نبيرڻ لاءِ ڪيترائي بحث ٿي چڪا آهن.
Pane theism attempts to reassert the godhead as the totality of both actual and potential being. But unlike the “god is all” stance of pantheism, pane theism (“all in god”) is closer to the theopantic position of “god is all.” In other words, this view asserts that all things are within the being of god, but god is not subsumed or “exhausted” by all things and is additionally something other than the world or cosmos itself.
ٻي پاسي اسپنوزا ته اسان کي ايسيتائين چوندي نظر اچي ٿو ته ڪائنات آهي ئي ڪانه صرف خدا آهي. يعني بقول ڀٽائي بادشاھ جي، “راڻو ئي راڻو، ريءَ راڻي ٻيو ناهي ڪي.”
Spinoza (as Hegel interprets him) says that the world does not exist; only God exists.
سنڌ جي سردار شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي خيالن جو اولهه جي ناليوارن فيلسوفن سان هم آهنگ نظر اچڻ ڪو اتفاق نه بلڪه اها سندس فڪر جي اُها آفاقي پهچ ۽ رسائي آهي جتي پهچي سڀ خيال ۽ نظريا هڪ ٿي وڃن ٿا.
لاريب! شاھ جو ڪلام گوناگون خزانو آهي جنهن مان فڪر جي موتين کي ميڙڻ ۽ انهن کي عالم آشڪار ڪرڻ ڌرتيءَ واسين ۽ ڌرتيء جي وارث ڏاهن جو فرض آهي. اهو فرض ۽ قرض صرف ڪنهن فرد جو ناهي بلڪه انهن ادارن تي پڻ ذميواري عائد ٿئي ٿي جن جي هٿ وس ۾ نه صرف کوجنا جا وسيلا آهن بلڪه انهن جي پهچ عالمي ادارن تائين پڻ آهي. جيڪڏهن جديد تنقيدي طريقن سان شاھ سائين جي شاعري کي پرکيو ويو ته دنيا جو هيءُ ننڍڙو خطو ڀٽائيءَ جي شاعري جي طفيل عالمي سطح تي اها مڃتا ۽ سڃاڻپ ماڻي وٺندو، جيڪا سڃاڻ ۽ مڃتا شايد هن ڌرتيءَ کي اڃا حاصل ناهي ٿي.