مُهاڳ
جڏهن انسان دنيا جي دروازي ۾ داخل ٿين ٿا، ته ادل سومري کي ٻُڌن ۽ پڙهن ٿا، هن کان واقف رهن ٿا ۽ جڏهن دنيا کي ڇڏڻ جي لاءِ ٻئي دروازي مان واپس ورن ٿا ته مونکي سمجھڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
اسين جيڪي ٻه دوست، ٻالپُڻ کان هڪ ٻئي سان واقف آهيون، هڪ ئي پاڙي ۾ پلجي وڏا ٿيا آهيون. اسان هڪٻئي کان واقف هوندي به ان ڳالهه کان اڻ ڄاڻ هياسين ته ڪو اسين ليکڪ يا شاعر آهيون. ادل سومري جڏهن لکڻ شروع ڪيو ته آءٌ سوچيندو هوس، اهو سکر ۾ ادل سومرو ڪير آهي؟ توهان کي مُنهنجيءَ ڳالهه تي ضرور حيرت ٿيندي، پر خود مُنهنجي حيرت جي ان وقت انتها نه رهي جڏهن هڪ دفعي عبدالڪريم سومرو، جنهن کي آءٌ ان نالي سان سُڃاڻِيندو هوس، مون وٽ آيو ۽ هڪ مشاعري جو دعوتنامو هٿ ۾ ڏيندي چيائين ته، ”آءٌ ادل سومرو آهيان.“ آءٌ هن کان پهريون ئي واقف هوس. اهو لڳ ڀڳ 1976ع وارو زمانو هيو ۽ آءٌ ماضيءَ ڏانهن سوچڻ لڳس. هڪ نوجوان جيڪو ڪتاب کنيون هاءِ اسڪول ڏانهن گھنٽاگھر کان مٿي پهاڙي ڀتين واري چاڙهي چڙهندي نظر آيو هو. اهو شخص جيڪو سکر جهڙي عجيب ۽ غريب شهر جون ڏاڪڻيون چڙهندي ۽ لهندي نظر آيو هو. هو جيڪو تن ڏينهن ۾ مُنهنجي سؤٽ جو گھرو دوست هيو. جنهن سان هن جا، لب مهراڻ تي، سنڌوءَ ڪناري فوٽو گرافڪس اڃا به مُنهنجي ذهن تي نقش آهن. اهو ادل سومرو هيو. آءُ ته هن کي سُڃاڻا پيو ۽ ادل مونکان پڻ چڱيءَ ريت واقف هيو.
1976ع کان پوءِ اسان گڏجي پنهنجو ادبي سفر شروع ڪيو ۽ ادل سومرو اڄُ سنڌي ادب ۽ شاعريءَ جو تمام اهم نالو آهي. ٻاراڻي ادب ۾ ته هن جو ڪو ثاني ڪونهي. مُنهنجي ذاتي راءِ آهي ته موجوده دؤر جو سنڌي ٻاراڻو ادب ادل سومري جي نالي سان ئي سُڃاتو ويندو. هن جهڙو سُٺو ۽ گھڻو ٻاراڻو ادب شايد ئي ڪنهن لکيو هُجي. ان ڪري آءٌ چوان ٿو ته ادل سومرو دنيا جي داخلا واري دروازي جو اهو دربان آهي جيڪو پنهنجي هٿ ۾ قلم بلند ڪيون بيٺو آهي ۽ هن جون لکڻيون ڄڻ ته دنيا ۾ داخل ٿيندڙ اگھاڙي ٻار جي پُٺيءَ تي پاتل اهي لڪيرون آهن جيڪي دنيا جي پڙهيل سنڌي ٻار جي وجود ۾ هن جي سُڃاڻپ جي نشانيءَ طور هميشه موجود رهنديون. اديب دوستن ۾ آءٌ ادسل سومري سان سڀني کان ويجھو رهيو آهيان. دنيا ۾ جڏهن هڪ انسان ٻئي انسان جي زندگي زهر ڪرڻ جي لاءِ رات ۽ ڏينهن ويٺوپنجن ئي آڱرين جو زور لڳائي ٿو ۽ ڪوبه اهڙو موقعو هٿن مان نه ٿو وڃڻ ڏئي جنهن سان هو ٻئي کي ذهني يا جسماني تڪليف پهچائي، هروڀرو مطمئن ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو اهڙي ماحول ۾ ادل سومري سان ملي دل کي اها آٿت اچي ته دنيا اڃا به جيئڻ جي قابل آهي، جتي ڪجھه وقت رهي سگھجي ٿو. ادل شخصي طور هڪ بردبار ۽ سهپ جو مادو رکندڙ انسان آهي. هو صحيح معنى ۾ دوست آهي، جنهن سان ملي دل کي خوشي نصيب ٿئي ٿي.
زندگيءَ جي چوٿين ڏهاڪي ۾، جتان آءُ ۽ ادل لنگھي رهيا آهيون، جتي اسان ٻالپُڻ مان وڌي نوجوانن جي ٽَهيءَ مان لنگھي، جوانن جي ٽَهيءَ مان اڳتي پوڙهائپ جي منزل ڏانهن وڌي رهيا آهيون، جتي اسان جي جسمن جي چُستي ۽ ڦُڙتي اها نه رهي آهي، اسين اڌ ٿڪيل اڌُ هاريل انسانن جيان پوئتي پنهنجي قدمن جي نشانن کي اُٻاڻڪين اکين سان ڏسي رهيا آهيون ته اسين اهو سوچڻ تي مجبور ٿي پيا آهيون ته اسان آخر ڇا حاصل ڪيو، انهن ويهن سالن جي ادبي سفر ۾ ڪٿي پهتاسين. اسين جيڪي اڌ عمر کان گھڻو گھاري چڪا آهيون ۽ هڪ ڏينهن موت ڏانهن موٽي ويندا سُون. اسين جيڪي سنڌ جا علاقائي اديب آهيون، جنهن صوبي جي اڌ کان گهٽ آدمشماري سنڌي ٻولي نه ڳالهائي ٿي ۽ نه ئي پڙهي ٿي. جتي باقي آدمشُماريءَ جو معمولي سيڪڙو پڙهيل لکيل آهي ۽ انهن معمولي لکيل پڙهيلن ۾ به ڪو ڪو سنڌي ادب ۽ شاعريءَ کان واقف آهي، اهو سوچي سچُ ته ڏاڍي مايوسي ٿئي ٿي. پر اسين جيڪي جهالت جي انڌيرن ۾ گُم ٿي ويل روشنيءَ جي چڻنگ ڳولي رهيا آهيون. آخر اسان ان پيڙا ۽ ڀوڳنا مان ڇا حاصل ڪيو؟ ڪهڙيءَ سرڪار اسان سنڌ اديبن کي پاڪستاني اديب ڪوٺيو، اسان کي سنڌ جي سرحدن کان کڻي پاڪستان ۽ عالمي سطح تي متعارف ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. سنڌي ترقي پسند اديب کي ڪهڙا ميڊيا فراهم ڪري ڏنا ويا، جتان اهو اڳتي وڌي دنيا ۾ متعارف ٿي سگھي. سنڌي اديبن لاءِ ڪهڙا مطالعاتي دورا مهيا ڪري ڏنا ويا، ترقي پسند سنڌي اديب کي سرڪاري طرح دنيا جي ٻين زبانن ۾ ترجمو ڪرڻ جي لاءِ ڪهڙا اپاءَ ورتا ويا؟ سنڌي اديبن جي سنگت جو سرڪاري طرح ڪهڙو آڌرڀاءُ ڪيو ويو؟
اسين جيڪي جهالت ۽ ناانصافين جي انڌيرن ۾ چڻنگ دُکائڻ جي لاءِ پاڻُ پتوڙي رهيا آهيون، ڇا اسين پنهنجي رهيل زندگيءَ ۾ به ائين ئي اوندهه ۾ ٿاڦوڙا هڻِي هڪٻئي سان ٽڪرائجي گُذاري، اوندهه ۾ دفن ٿي وينداسون. ڪڏهن ائين محسوس ٿيندو آهي، اوندهه ايتري ڪانه آهي، شايد اسان جون اکيون بند آهن. سنڌي ادب لکڻ وڏي قرباني ڏيڻ جي برابر آهي، اسان وٽ جيڪر ادب روزگار جو ذريعو هجي ها؟ اديب لکي سُکيو ستابو ٿي پوي ها. سياستدان ته گھڻو ڪُجھه حاصل ڪري وٺن ٿا پوءِ به بي امني ۽ بيچيني عوام جي ڳچيءَ ۾ اچي پوي ٿي.
جيڪر ائين ٿئي ها جو عوامي سوچ جو رُخ بدلجي پوي ها. شاعر اسٽيج تي ڪو سٺو شعر پڙهي ها ۽ ان آڌار تي هن کي داد بجاءِ ووٽ ملي پون ها. هڪ اهڙِي حڪومت وجود ۾ اچي ها جنهن جا سرواڻ اديب ۽ شاعر هُجن ها، سياستدان، ماستر ۽ بيروزگاري هُجن ها.
هن ڪتاب ۾ ادل سومري جا ڏهه سبق ڏنل آهن، جيڪي سڀُ نثر ۾ آهن، ادل نثر تمام گھٽ لکيو آهي، پر هو مضبوط قسم جو نثر نگار پڻ آهي، جيئن توهان کي هن جا هي سبق پڙهي محسوس ٿيندو. هن جي لکڻ جو ڪمال اهو آهي ته هو ڳالهه مان ڳالهه ٺاهي وڃي ٿو ۽ ائين خيالن جو هڪ مسلسل وهڪرو پڙهندڙ کي پاڻ سان گڏُ وهايون کنيو وڃي ٿو. جنهن ڏينهن ادل مهاڳ لکڻ لاءِ اهي سبق منهنجي حوالي ڪيا ته آءٌ ذهني طور تي پريشان هيس پر انهن کي پڙهندي آءٌ مُرڪيس پئي، جيئن ادل سومرو پنهنجي مخصوص انداز ۾ مون اڳيان ڳالهائيندو هُجي، جيئن هو ڪڏهن مزاحيا ۽ طنزيا جملا ڳالهائي ويندو آهي. ادل سومري جي چوڻ موجب هُن اهي سبق ٻارن لاءِ لکيا آهن، پر هن جي انهن لکڻين ۾ ايتري ته گھرائپ موجود آهي جو شل اهي وڏن کي به سمجھه ۾ اچن.
الف ـ اک وارو پورو سبق پنهنجي گھرائپ سان موجود آهي، ان کي هر عمر وارو پنهنجي ذهني معيار مطابق سمجھي لطف اندوز ٿيندو.
ٻ ـ ٻار ۾ ادل سومرو ٻارن جا قسم بيان ڪندي لکي ٿو، هر ڪو ٻار پنهنجي ڌرتيءَ جي حوالي سان سُڃاتو ويندو آهي. جنهن ٻار جي ڪا ڌرتيءَ نه هوندي آهي، اهو انٽرنيشنل ٻارُ سڏبو آهي.
ادل سومري جا هي لکيل سبق اهڙن ئي ڪيترن فقرن ۽ جملن سان ڀريا پيا آهن، جن ۾ طنز، مزاح ۽ سچائي آهي.
ٽ ـ ٽوپيءَ واري سبق ۾ سليماني چانهه ۽ سليماني ٽوپيءَ جو ذڪر، اهڙن سبقن کي ڏاڍو پر مزاح ۽ دلچسپ بنائي ٿو، اڳتي هلي سليماني ناچُ تائين پوري مُرڪ هڪ ٽهڪ ۾ تبديل ٿي وڃي ٿي.
ٺ ـ ٺڳُ ۾ ماڊرن ٺڳ جي وضاحت سُٺي نموني ٿيل آهي انهيءَ ئي سبق ۾ ادل گھريون ڳالهيون ڪيون آهن هو سوال پُڇي ٿو ته دل جي بيمارين جو دولت سان ڪهڙو تعلق آهي، نوان لفظ ۾ هن لکيو آهي، روڊ = ٺيڪيدار جو خوابُ.
ادل پنهنجي شاعراڻي صفت کان نثر ۾ به منهن نه موڙيو آهي.
ث ـ ثواب ۾ لکي ٿو، جنهن ماڻهوءَ کي ڀاڳُ لڳندو آهي اهو ساڳ نه کائيندو آهي پر هو ڪُڪُڙ کائي راڳ ڳائيندو آهي.
اميد ته ادل سومري جو هي ڪتاب به سندس ٻين ڪتابن جيان پڙهندڙن ۾ ضرور پسند پوندو.
تاريخ 02.08.1990
رسول ميمڻ
سامي هائوس
بشير آباد، ملٽري روڊ
سکر