اوور ٽائيم
مان فوٽ پاٿ تي تڪڙو تڪڙو هلي رهيو هئس ۽ ان کان تڪڙو هلي رهيو هو منهنجو ذهن. سوچن جي دڳ مٿان سوچون، مختلف سوچون، گهر، آفيس، دوائون ۽ وري آفيس. اوسي پاسي جي هر شئي مٿان ڌنڌ ڇانئجڻ لڳو. ان مهل منجهند جا ٻارهن ٿي رهيا هئا. منهنجي آڏو هڙٻاڪين نڪتل هيڊ ڪلارڪ ڳجهه جهڙي سنهي ۽ ڊگهي ڳچي هيٺ جهڪائي فائيل جا پنا اُٿلائي رهيو هو. مان پي بل چيڪ ڪري رهيو هئس. ڇت ۾ لڳل پکو جيتوڻيڪ فل اسپيڊ ۾ هلي رهيو هو تنهن هوندي به گرمي ايڏي هئي جو پگهر ۾ شل ٿي ويو هئس. نرڙ تان پگهر جا قطرا اُگهي وري پنن جي مٿان پين ڊوڙائڻ لڳس. اوچتو هيڊ ڪلارڪ جي ڪرسيءَ مان چرڙاٽ ٿيو. مون ڪنڌ مٿي کڻي ڏٺو. هو ٻئي ڪمري ۾ وڃي چُڪو هو. انهيءَ مهل منهنجي ڀر ۾ انور پنهنجي ڪرسي منهنجي ڪرسيءَ جي ڀر سان آڻيندي چيو ”سڀاڻي پنهنجا ٽپڙ ٽيشڻ تي اٿئي!“
”ڪيئن ڀلا؟“
”پاڻ کان روز روز جي ڊبل ڊيوٽي زور آهي.“ ٿڌو ساهه ڀريندي چيائين ”مان وڌيڪ هتي رهي نه سگهندس.“
”خاموشيءَ سان ڪم ڪندو رهه!“ ڳنڀير ٿيندي چيم ”رڙين ڪرڻ سان عذاب ڪونه گهٽبو آهي.“
”سچ پچ مان هيءَ واهيات نوڪري ڇڏي ڏيندس.“ هن هٿ ۾ جهليل پنن کي مروڙي اُڇلائيندي چيو.
”جي اها ڪلارڪي به ڇڏي ڏنئي ته ٻيهر پٽيوالي به ڪانه ملندئي.“
”مان بس نوڪري ئي نه ڪندس.“
”باقي ڇا ڪندين؟“ سندس اکين ۾ گهوري چيو هئم.
”ڇٻي ۾ ڀڳڙا يا لائي کڻي ڪونه وڪڻندس.....“
”فوٽ پاٿ تي پنڻ جو خيال دل مان ڪڍي ڇڏ!“ جملو ڪٽيندي چيو هئم ”هت انڌن منڊن کي به ڪو ڪونه ٿو کنگهي.“
”نه پيارا!“ مرڪندي چيو هئائين. ”هتان جو مال هُت ۽ هُتان جو مال هِت پهچائيندس.“
چيو هيم ”ملڪ سان غداري ڪرڻ واري کي جيل اُماڻيو ويندو آ!“
هو منهنجي مٿان کلڻ لڳو ”تون به.......“ پر جملو پورو ڪري نه سگهيو ڇاڪاڻ جو هيڊ ڪلارڪ اچي چُڪو هو ۽ اسان وري پنهنجي پنهنجي ڪم کي جُنبي وياسين. ڪم ڪندي ڪندي انور مُرڪندي سرٻاٽن ۾ چيو ”مان سڀاڻي لاهور ٿو وڃان. خط لکانءِ ته هليو اچجانءِ!“
”مان اچي ڇا ڪندس؟“
”اچجانءِ ته ڪنهن لاچي واريءَ سان شادي ڪرائيندوسانءِ!“
”ان ڪوئي جي شادي ڇو نه ٿو ڪرائين؟“ ڪوئي جهڙي هيڊ ڪلارڪ ڏانهن اشارو ڪندي چيو هيم.
انور کان ٽهڪ نڪري ويو. هو ڏند ڪڍي کلڻ لڳو. هيڊ ڪلارڪ ڪاوڙ ۾ تپي باهه ٿي ويو. ”هيء مڇي مارڪيٽ ناهي انور!“ پين جي ٽونٽي بند ڪندي چيو هئائين.
”سچ ٿا چئو سائين!“ انور چيو هو ”هي مڇي مارڪيٽ نه مڙدا مارڪيٽ آهي. هتي فقط هڙٻاٽين نڪتل مُڙدا ٻانگون ڏيندا آهن ۽ دنبا ٻرڙاٽ ڪندا.“
”بدتميز!“ هيڊ ڪلارڪ جملو ڪٽيندي ايڏي ته زور سان رڙ ڪئي جو سندس وات مان ٿڪ نڪري منهنجي قميص جي کيسي ۾ گهري وئي.
”بدتميز تون آهين!“ ٽيبل تي مُڪ وهائيندي انور به ساڳي تيزيءَ سان چيو ۽ پوءِ ڪُرسيءَ تان اُٿي فرش مٿان پراڻي بوٽ سان ٽائيپ ڪندو ٻاهر نڪري ويو.
”ڪمينو، ذليل، لوفر ڪنهن جاءِ جو!“ هيڊ ڪلارڪ ڀُڻ ڀُڻ ڪندي خاموش ٿي ويو ۽ مان ساڳيءَ ريت ڪم ڪرڻ لڳس. ڪم ڪندي ڪندي سُڪل چپن کي زبان سان آلو ڪري دروازي جي پاسي ۾ رکيل دلن ڏانهن نهارڻ لڳس ۽ پوءِ ڪُرسيءَ تان اُتي دلن ڏانهن وڌي ويس. انهيءَ مهل منهنجي نظر دروازي جي ٻاهران ايندڙ هڪ نوجوان ڇوڪريءَ مٿان پئي. هوءَ مون ڏانهن اچي رهي هئي. مون اڳ به ان ڇوڪريءَ کي ڪيترا ئي ڀيرا آفيس جي ٻاهران ايندي ويندي ڏٺو هو. سنس هڪڙي هٿ ۾ سرن وارو ٻهارو ۽ ٻئي هٿ ۾ شيشي جو گلاس پڪڙيل هو. منهنجي ڀر سان ايندي چيائين ”سائين! هيءُ گلاس رکو ته مان سرڪٽ هائوس مان ڪم لاهي کڻي ٿي وڃان.“ مون هن جي تکي گهور کان پنهنجون نظرون جهُڪائي ڇڏيون. هُن وري چيو ”سائين! دروازي جي پويان رکي ڇڏيو. مان ڪم لاهي جلدي کڻي ٿي وڃان.“ هن جي آواز ۾ التجا هئي. سندس چهري ڏانهن ڏٺم. چپن تي هلڪي مُرڪ تري آيس. هن جي خوبصورت چهري جا نقش ڪنهن به مسلمان ڇوڪريءَ کان ڪنهن به حالت ۾ گهٽ نه هئا. مون کانئنس گلاس وٺي ڊرائينگ ٽيبل مٿان رکيو ۽ پوءِ هوءَ مُرڪندي اُتان هلي وئي. ڪنڌ ورائي پوئتي ڏٺم. هيڊ ڪلارڪ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ منجهان مون ڏانهن گهوري رهيو هو. مان پاڻي پي اچي ڪرسيءَ تي ويٺس.“
”مسٽر شوڪت! هيءَ آفيس آهي.“ تارا ڦوٽاري چيائين. خار منجهان وراڻيم ”مون ڪڏهن چيو ته مسجد آهي؟“
”تون ۽ انور حد کان وڌي ويا آهيو. مان توهان جي شڪايت اڄ وڏي صاحب سان ضرور ڪندس.“ هن ڪاوڙ وچان ڪاربان جا ٽڪرا ٽڪرا ڪندي چيو.
مون فائيل ۾ نظرون کپائي ڇڏيون. کيس ڪوئي جواب نه ڏنم پر هو ڀُڻ ڀُڻ ڪندو رهيو ۽ مان خاموشيءَ سان ڪم ڪندو رهيس. لڳاتار ڪم ڪرڻ سبب ذهن نستو ٿي ويو هو. ڪر موڙي اوٻاسي ڏئي هيڊ ڪلارڪ ڏانهن ڏٺم. هو چشمو صاف ڪري رهيو هو. مان وري بي دليو ڪم ڪرڻ لڳس. انهيءَ مهل وڏي صاحب جو بندرو پٽيوالو جنهن کي بندري قد هجڻ ڪري ٽيڊي سڏيندا آهن ڪاغذ کڻي هيڊ ڪلارڪ ڏانهن آيو. هيڊ ڪلارڪ ڪاغذ وٺي کيس پاڻي آڻڻ لاءِ چيو ۽ پوءِ ڪاغذ پڙهڻ ۾ مشغول ٿي ويو. ٽيڊيءَ وڏيءَ تعظيم وچان پاڻي ڀري هيڊ ڪلارڪ کي آڻي ڏنو ۽ هُو اُڃ جي شدت کان تڪڙا تڪڙا ڍُڪ ڀري پيئڻ لڳو. پاڻي پيئندي پيئندي اوچتو کانئنس ائين ڇرڪ نڪري ويو ڄڻ ڪرسيءَ هيٺان ڪو ٻٻر جو وڻ ڦُٽي نڪتو هجي. ”اڙي انڌيءَ جا! هن گلاس ۾ پاڻي ڇو ڏنئي؟ هيءُ ته ڀنگياڻيءَ جو آهي.“ هن فرش تي ٿڪون اُڇليندي چيو.
ٽيڊي هراسجي ويو ڄڻ ته ڪا چوري ڪندي سڳ سوڌو جهلجي پيو هجي. ڳيت ڏئي نٻل آواز ۾ چيائين ”سائين! ان ۾ منهنجو ڏوهه ناهي.“
”نه ته وري پڻهين جو ڏوهه آهي!“
مسڪين صورت بڻائيندي ٽيڊيءَ وراڻيو ”ڀلا سائين! مون کي ڪهڙي خبر ته اهو گلاس ڀنگياڻيءَ جو آهي؟“
هيڊ ڪلارڪ مون ڏانهن ڪاوڙ ۾ گهورڻ لڳو ۽ پوءِ گلاس سيمينٽ جي فرش تي زور سان ڦهڪائي ڪڍيائين جنهن سبب پورو ڪمرو ڇڻ ڇڻ جي آواز سان گونجي ويو. تڏهن هراسيل ٽيڊي تڪڙ ۾ ٻئي ڪمري ڏانهن هليو ويو.
”سڄو ڏوهه تنهنجو آهي.“ هيڊ ڪلارڪ مون ڏانهن گهوريندي چيو.
”سائين! اهي به ته آخر انسان آهن.“
”هڪ غلط ڪم ڪيو اٿئي ۽ مٿان وري انسانيت جو ٺيڪيدار بڻجي مون کي ليڪچر ٿو ڏين.“ ڏند ڪرٽيندي چيائين. ”مان تنهنجي ۽ انور جي شڪايت وڏي صاحب سان ضرور ڪندس. توهان ڇا سمجهيو آهي ڙي؟“
چيم ”سائين! فرض ڪريو جي اوهان انهيءَ ڇوڪريءَ جي جاءِ تي هجو ها......“
”تميز سان ڳالهاءِ!“ تارا ڦوٽاري چيائين. ”مون مسلمان کي ٿو ڀنگي بڻائين. ڀنگين جي اولاد هوندين تون پاڻ!“ ڄڻ ته ککر کي ڀتر لڳي ويو هو. بار بار ساڳي ڌمڪي ٿي ڏنائين. ”تون ائين ڪونه سُڌرندين! مان پنهنجي شڪايت اڄ ئي وڏي صاحب سان ڪندس.“
مان خاموشيءَ سان فائيل جا پنا اُٿلائڻ لڳس. هن جي اڻوڻندڙ موجودگيءَ سان ساهه ٻوساٽجڻ لڳو. ٽائيم ڏٺم ته آفيس ٽائيم پورو ٿي چُڪو هو. اُٿندي چيم ”شام وري موٽي ته نه اچان سائين!“
”ضرور اچجانءِ!“
فائيل ٽيبل جي خاني ۾ بند ڪري چيم ”جيڪو ڪم هيو سو ته پورو ڪري ڇڏيم. باقي وري ڇو اچان؟“
”جي جو ڍير ايسٽيميٽون رلن ٿيون پيون.“ ٽيبل مٿان رکيل پنن ڏانهن اشارو ڪندي چيائين. ”اهي ڏسين ئي نه ٿو ڇا؟“
رت ٽهڪڻ لڳو. جڪ کائي ڪرسيءَ تي ويهي رهيس. ”روزانو ڊبل ڊيوٽي ڏيڻ عجيب مصيبت آهي.“ چپن ۾ ڀُڻڪو ڪيم.
”انهيءَ ۾ منهنجو ڏوهه ته ناهي. وڏي صاحب جو آرڊر آ!“ مون ڏانهن گهوريندي چيائين. ”همٿ اٿئي ته سامهون چئينس!“
دل ۾ آيو ته پيپر ويٽ مٿي ۾ هڻي رتوڇاڻ ڪري ڇڏيانس پر پوءِ ڏند ڪرٽي خاموش ٿي ويس. ان مهل ٽيڊي پٽيوالو آيو جنهن هيڊ ڪلارڪ کي وڏي صاحب جي ياد ڪرڻ جو اطلاع ڏنو ۽ هو تڪڙ ۾ چشمو صاف ڪندو صاحب ڏانهن هليو ويو. مون آرس ڀڃي ٽائيم ڏٺو. اڍائي ٿي رهيا هئا. مون اُٿڻ جي ڪئي. ٻاهر جهولي سبب نم جا پن ڇڻي رهيا هئا. مان ڪرسيءَ تان اُٿي بيٺس ۽ جيئن ئي اڳتي وڌيس ته ڏٺم. اُها ساڳي ڇوڪري مون ڏانهن اچي رهي هئي. مان دروازي ڏانهن وڌي ويس. جهيڻي آواز ۾ هُن چيو ”سائين! منهنجو گلاس ڏيو! ڏاڍي اُڃ لڳي اٿم!“ هوءَ خشڪ چپن تي زبان ڦيرڻ لڳي.
هڪ لمحي لاءِ هن جي گلاس ڀڄڻ جي گهٻراهٽ مون ۾ واسو ڪري وئي پر پوءِ سنڀالي ورتم ۽ آفيس واري گلاس ۾ کيس پاڻي ڀري ڏنم. تڏهن هوءَ حيرت وچان مون ڏانهن ڏسڻ لڳي! چيم ”پاڻي پيءُ! سڀ انسان برابر آهيون.“
نرڙ تان پگهر اُگهندي چيائين ”توهان جي مذهب ۾ ته....“
جملو ڪٽيندي چيم ”منهنجو مذهب انهيءَ جي اجازت ڏئي ٿو. گهٻراءِ نه! تون بي ڌڙڪ ٿي پاڻي پيءُ!“ هن ٿوري مڃيندڙ نگاهن سان مون ڏانهن ڏٺو. مون ڪنڌ ڦيري آفيس جي اندرئين دروازي ۾ اکيون کپائي ڇڏيون جتان هيڊ ڪلارڪ اچي پنهنجي ڪرسيءَ تي ويهي رهيو. ڇوڪريءَ جڏهن پاڻي پي گلاس خالي ڪري ڇڏيو تڏهن مون کيس رپيو ڪڍي ڏنو. چيو مانس ”اسان جي هيڊ ڪلارڪ کان تنهنجو گلاس ڀڄي پيو آهي. هيءُ رپيو وٺ! ٻيو وڃي وٺجانءِ“
کن پل لاءِ غير شعوري طور هن ۾ هلڪي جهجهڪ رهي پر پوءِ رپيو وٺي دروازي کان ٻاهر نڪري وئي. مان پاڻي پيئڻ وارو ئي هئس جو آواز آيو. ”ان گلاس ۾ ڀنگياڻيءَ کي پاڻي ڇو ڏنئي؟“
پوئتي موٽي ڪرسيءَ تي ويهندي چيم ”سائين! هن کي اُڃ لڳي هئي ۽ توهان هن جو گلاس به ته ڀڃي ڇڏيو هو نه!“
”تنهن جو مطلب ته تو مون کان بدلو ورتو!“
”نه سائين!“ ڏانهُنس ڏسندي چيم ”اُڃايل کي پاڻي پيارڻ هر مذهب ۾ جائز آهي.“
هو ڪاوڙ ۾ اُٿيو. گلاس ٻاهر ڦٽو ڪندي چيائين ”وري اهڙي ذليل حرڪت نه ڪجانءِ مسٽر شوڪت! اسان مسلمان آهيون. ڀنگي ناهيون. سمجهئي!“
مان وڃڻ لاءِ اُٿي بيهي رهيو هئس. ”موٽي ضرور اچجانءِ! نه ته...“
خيالن جو اهو سلسلو سامهون گڏهه گاڏي ۽ ڪار جي ٿيندڙ ايڪسيڊنٽ ٽوڙي ڇڏيو. منهنجا قدم اوڏانهن وڌڻ لڳا. ڪار منجهان هڪ سوٽ ڪوٽ پهريل ٿلهو شخص هيٺ لٿو جنهن بنا ڪنهن ڳالهائڻ جي پنجاهه جو هڪ نوٽ ڀڳل گاڏي جي زخمي مالڪ کي ڏنو. هن پيسن جي زبان ۾ گڏهه گاڏي جي مالڪ سان همدردي ڪئي ۽ پوءِ هڪ جهٽڪي سان ڌوڙ اُڏائيندو ڪار ڀڄائي ويو.
هاڻي منهنجا پير پنهنجي گهر ڏانهن وڌڻ لڳا هئا. گهر ۾ داخل ٿيس. منهنجي ڀيڻ زرينا دال جو وٽو ۽ جوئر جي ماني منهنجي آڏو رکي. پڇيو مانس ”امان ڪاڏي وئي آهي زرينا!“
”اياز کي اسپتال وٺي وئي آهي!“
”بخار ڪيئن هئس؟“ تڪڙ ۾ کانئنس پڇيم.
”ڪجهه فرق مڙئي پيو اٿس.“ وراڻيائين.
مون اونهون شوڪارو ڀريو. ”چڱو پاڻي ڏي!“ ماني کائيندي چيم.
هوءَ پاڻي ڀري آئي. مون ماني کائي پوري ڪئي تڏهن چيائين ”ادا! سڀاڻي امتحان جي فيءَ جي آخري تاريخ آهي. پنجاهه رپيا ڏيو!“
”پنجاهه رپيا!“ کيسي ۾ هٿ هڻي ڀُڻڪو ڪيم. کيسي ۾ ڪل پنج رپيا پيا هئا. تڏهن نهايت پريشانيءَ وچان مان ڇت ڏانهن گهوري سوچي رهيو هئس. جيڪر ان ڪار جو ايڪسيڊنٽ مون سان ٿئي هان!“
”ڇا ٿا سوچيو ادا؟“
چيم ”شام هيڊ ڪلارڪ صاحب کان ايڊوانس گهرندس!“
ڪجهه دير خاموش رهڻ کان پوءِ چيائين ”ادا! توهان جي هيڊ ڪلارڪ جي شادي ٿيل آهي؟“
حيرت جي ڌوڙ ۾ ذهن لٽجي ويو. اُتاولو ٿي پڇيم ”اهو ڇو ٿي پڇين زرينا؟“
”ائين ئي ادا!“ هوءَ لنوائڻ لڳي.
”سچ ٻڌاءِ زرينا!“ ڏانهُنس نهاريندي چيم. ”مان وسوسن جي ڄار ۾ ڦاسي رهيو آهيان.“
هوءَ وائڙن وانگر مون ڏانهن ڏسڻ لڳي ۽ پوءِ نظرون جهُڪائيندي چيائين ”ادا! مان هن جي زال ۽ ڌيءُ سان ساهيڙپ رکڻ ٿي چاهيان.“
اطمينان جو شوڪارو ڀريم. چيومانس ”جي هن جي شادي ٿيل هجي هان ته واقعي زرينا تنهنجي تمنا پوري ٿي سگهي هان!“ مان کيس حيران ڇڏي دروازي کان ٻاهر نڪري آيس. منهنجا پير وري آفيس جي دڳ مٿان هلڻ لڳا. ”جي هيڊ ڪلارڪ پنجاهه رپيا نه ڏنا ته پوءِ؟“
چئواٽي تي اچي پريشان ٿي بيهي رهيس. ”ته پوءِ پنهنجو رت وڪڻي پورت ڪندس.“ مون دل ئي دل ۾ فيصلو ڪيو ۽ وري تڪڙو تڪڙو آفيس ڏانهن وڌڻ لڳس. واچ ۾ ٽائيم ڏٺم. پنج ٿي چڪا هئا. آفيس جي ٻاهرين گيٽ منجهان اندر داخل ٿيس. آفيس بند ٿي چڪي هئي. تڏهن پريشانيون واچوڙي وانگر وڪوڙي ويون. مان حيران ۽ پريشان هيڊ برانچ جي نالي ڏانهن گهوري رهيو هئس. انهيءَ مهل غفور چوڪيدار کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏٺم ته کانئنس پڇيم ”غفور! آفيس بند ٿي وئي ڇا؟“
”ها سائين! وڏو صاحب ڪار ۾ ڪيڏانهن ٻاهر ويو. ان ڪري سڀئي هليا ويا.“
ائين چئي غفور به اڳتي وڌي ويو ۽ مان واپس ورڻ لاءِ سوچي ئي رهيو هئس جو زرينا جي في ياد پئجي وئي.
مان هيڊ ڪلارڪ کان پنجاهه رپيا ايڊوانس وٺڻ لاءِ سندس ڪوارٽر ڏانهن هلڻ لڳس. وڏيون وڏيون وکون کڻندو تڪڙو تڪڙو هلندو رهيس. ٻين ڪوارٽرن کي ڇڏي هيڊ ڪلارڪ جي آخري ڪوارٽر تي پهچي بيهي رهيس. دروازو اندران بند هو. در کڙڪائڻ لاءِ جيئن ئي ڪڙي ۾ هٿ وڌم ته اندران ڄاتل سُڃاتل آواز ٻڌي هٿ ڪڙي ۾ مضبوط ٿي ويو.
اندران آواز اچي رهيو هو. ”مون کي پنجاهه رپيا ڏيندين نه؟“
”کوڙ پنجاهه رپيا!“
ڪڙي منجهان هٿ ڪڍي ڏڪندڙ دل سان جيئن ئي دروازي جي وٿيءَ مان جهاتي پاتم ته اندريون منظر ڏسي حيرت جا پهاڙ ڪري پيا.
هيڊ ڪلارڪ جا چپ اُن ڇوڪريءَ جي چپن کي ڇُهي رهيا هئا جنهن کي معاشري ٻهارو ڏئي ڀنگياڻي بڻائي ڇڏيو هو.