پورچوگيز (1555ع)
ھُو ج واڍي واڻيا، سي سونھڻَ سڀ سَڙيا،
مُعلم ماڳِ نه اڳئين، فرنگي منجھ ڦِريا،
ملاحَ! تُنھنجي مَڪُڙي، اَچي چور چڙھيا،
جتي ڍِينگ ڍَريا، تِتي تاري تنھنجي!
(شاھ لطيف رح)
ھنن غضب جي جوش ۾ اچي، اٺن ھزارن کان به مٿي ماڻھن کي ماري ڇڏيو، ويھن لکن پائونڊن کان به زياده قيمت جو مال باھ جي حوالي ڪري ڇڏيو ۽ انھيءَ غنيمت جي سامان مان جھاز ڀريا، جيڪو وچ ايشيا جي نھايت قيمتي خزانن مان ھو-------
جنرل ھيگ
(دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري)
جن ٻاھرين قومن سنڌ کي ڦريو ۽ لٽيو تن مان پوچوگيز قوم جو نالو سر فھرست آھي. ھن انگريز جھڙي مڪار ۽ ڌاڙيل قوم کان، ڪي صديون اڳ، ٺٽي تي چڙھائي ڪري، سنڌ جي ھن تھذيب ۽ تمدن جي مرڪز کي ڦري ۽ ساڙي ناس ڪري ڇڏيو.
پوچوگيزن جو وطن پورچوگال ھو، ھي پھريون ملڪ ھو، جنھن بحري پيش قدميءَ جي ابتدا ڪئي. سندس ملڪي حالت، ان لاءِ مناسب ۽ موزون ھئي. ھن ملڪ ۾ ھڪ مضبوط قومي حڪومت ھئي. وٽس لزبن جو ھڪ بھترين بندرگاھ ھو. ھن ملڪ جو بادشاھ جان ۽ پٽ شھزادو ھينري ٻيئي بحري پيش قدمي جا زبردست حامي ھئا. ھنن جبرالٽر جي ڳچي سمنڊ جي ٻئي پاسي ڪيوٽا جي بندر تي 1415ع ۾ قبضو ڪيو. انکانپوءِ پورچوگيزن اولھ آفريڪا جي ڪناري جاچ پڙتال شروع ڪئي.
1496ع ۾، بارٽولوموڊياز نالي، سندن ھڪ جھازران ڪيپ آف گڊ ھوپ کان ٽپي اڳتي وڌي ويو. ھنن پنھنجي کوجنا جاري رکي. آخر 22 مئي 1498ع ۾ سندن ھڪ ٻيو ڪپتان واسڪو ڊيگاما ڪيپ آف گڊ ھوپ کان ٽپي، ھندي وڏي سمنڊ ۾ داخل ٿيو ته اتي کيس ھڪ عرب سياح احمد بن ماجد ملي ويو، جنھن جي مدد سان ھو ھندوستان جي الھندي ڪناري جي ڪئليڪٽ بندر تي پھتو. ھتان جي راجا ”زمورين“ سندس آدرڀاءُ ڪيو ۽ کيس پنھنجي ملڪ ۾، واپار ڪرڻ جو حق ڏنو. ان وقت ڪئليڪٽ عربن جي تجارت جو مرڪز ھو. ڊيگاما راجا سان ڳالھ ٻولھ ڪري، واپس پرتگال وڃي دولت جي گھڻائيءَ جو ذڪر ڪيو. بادشاھ اھا پچار ٻڌي، تيرھن جھازن جو ٻيڙو، فوجي جرنيل ڪاربل جي سرڪردگي ۾ روانو ڪيو. جھازن تي ٻارھن سؤ سپاھي به ھئا، جن تي اٺن پادرين جو حڪم ھلندڙ ھو. سپاھين کي چوڻ ھو ته، جيڪو به پادرين جي آجيان نه ڪري ۽ سندن آڻ نه مڃي تنھن کي قتل ڪيو وڃي. ھي ٻيڙو 13 سيپٽمبر 1500ع ۾ ڪئليڪٽ پھتو ۽ ڊيگاما پنھنجي ساٿين سان سڌو راجا زمورين وٽ آيو. ھن سندس وڏي آجيان ڪئي ۽ کين ھڪ تجارتي ڪوٺي قائم ڪرڻ جي اجازت به ڏني. پر ھنن درندن کي ته لُٽمار ڪرڻي ھئي. ڪاربل اول مسلمانن جي تجارتي جھازن کي ڦريو، پوءِ باھ ڏني ۽ آخر ۾ ساري شھر ڪئليڪٽ تي گولا باري ڪئي. ڪئليڪٽ جي راجا کي ڦري، محل کي باھ ڏيئي ساڙي ڇڏيائون. (تحريڪ شيخ الھند- مولانا محمد ميان- مقدمو صفحو نمبر 63) 1506ع ۾ ھنن گوا تي به قبضو ڪيو. اھڙي طرح ھڪ صديءَ جي اندر پورچوگيزن ڪوڙيال بندر، منگلور، ڪوچين، سيلون، آرمز، ڊيو، گوا سالسيٽ، بسين، بمبئي، چٽگانگ، ھوگلي ۽ نانگ پتڻ ۾ واپاري ڪوٺيون قائم ڪيون. البو قرق، گوا جو ٻيو گورنر ھو جنھن سوماترا ۽ سيام تائين پنھنجي واپار کي وڌايو. ھنن پنھنجو سمورو ڌيان، مصالحي جي واپار ڏانھن ڪيو. ھنن ھوريان ھوريان، سمنڊ جي رستي تان، عرب واپارين کي ھڪالي ڪڍيو ۽ ايراني نار کان، مصالحي وارن ٻيٽن تائين پنھنجون وڏيون وڏيون واپاري ڪوٺيون قائم ڪيون. سندن سڄي واپار تي سڌو سنئون بادشاھ جو قبضو ھوندو ھو ۽ واپار شاھي عملدارن جي معرفت ھلندو ھو. اھڙي طرح ان جو سارو نفعو به بادشاھ جي حوالي ٿيندو ھو.
اڳ مشرقي دنيا جون قيمتي شيون، خشڪيءَ رستي شام ۽ مصر جي رستي کان وينس ۽ جينيوا جي واپاري جھازن جي معرفت يورپ جي ملڪن تائين پھچنديون ھيون. گويا ايراني نار ۽ ھندي وڏي سمنڊ جي واپار تي، عرب جھاز رانن جو قبضو ھو، پورچوگيزن جي اچڻ ڪري، سمورا سمنڊ جا رستا موزئمبڪ، عدن ۽ ايراني نار سميت فرنگي سفاڪن جي وَر چڙھي ويا ۽ اُن تي سندن ھڪ ھٽي قائم ٿي پيئي. ھندن جي وڌندڙ اقتدار کي روڪڻ لاءِ گجرات، بيجاپور ۽ مصر جي بادشاھن گڏجي، ساڻن بحري لڙائي ڪئي پر ھنن شڪست کاڌي. ايران جي شھنشاھ شاھ اسماعيل صفوي کي ته ايترو منجھايائون جو ھن مجبور ٿي آڻ مڃي، سندن اقتدار کي تسليم ڪيو. آفريڪا کان وٺي جزائرالمشرق باب المنذب ۽ ايراني نار تائين جيڪي به تجارتي بندر ھئا تن تي پورچوگيزن زوريءَ قبضو ڪيو. 943ھ ۾ سندن دغا سان بھادر شاھ شھيد ٿي ويو ۽ اھڙي طرح گجرات جي بندر تي ھنن جو قبضو ٿي ويو، جيڪو سنڌ جي بلڪل ويجھو ھو. (جنت السنڌ- مرحوم مولائي شيدائي ص 404)
پورچوگيز ھڪ صديءَ لاءِ، وڏي سمنڊ جا مالڪ رھيا ۽ مشرق سان سندن واپار جي ھڪ ھٽي ھئي. ھنن ايراني ترڪ واپارين کي، ھندي وڏي سمنڊ مان ھڪالي ڪڍيو ۽ ٻين يورپي قومن جي مداخلت کان سامونڊي رستي کي خبرداريءَ سان محفوظ رکيو. ھنن جڏھن واپار مان ڪافي ناڻو ھٿ ڪيو، تڏھن سندن لوڀ وڌي ويو ۽ کڻي ڦرلٽ تي سندرو ٻڌئون. ھو سمنڊن تي ڦرلٽ ڪري، ھندوستانين ۽ عربن کي نقصان پھچائيندا ھئا.
پورچوگيزن اڪبر اعظم جي ڏينھن ۾ حج تي ويندڙ قافلئه حجاز کي ڦرڻ شروع ڪيو. ان ڪري ان وقت جي عالمن صبر نه ڪرڻ جي فتوا ڏني. جھانگير جي والده، جنھن سامونڊي جھاز تي، مڪي وڃي رھي ھئي اھو جھاز ھنن ئي رھزنن ڦريو ھو. ھنن ئي شاھجھان جي ڏينھن ۾ مسلمانن جي واپاري جھازن کي ڦريو ۽ سامونڊي ڪناري وارن شھرن ۾ ڦرلٽ ڪري، مقامي واپارين تي غير واجبي ڍل مڙھي ۽ ٻارن خواھ عورتن کي، زوريءَ کڻي، پرانھن ملڪن ۾ وڪڻڻ لڳا، گوادر ۽ پسنيءَ جي بندرن کي ساڙي ڇڏيائون، سندن تبليغي جماعتون مسلمانن کي زوريءَ عيسائي ڪرڻ لڳيون. ھنن جي دماغ ۾ ايڏي ته ھوا ڀرجي ويئي جو، راڻي ممتاز محل جي ٻانھيءَ سان به ھٿين پيا. ان کانسواءِ ھو سياسي معاملن ۾ به ھٿ چراند ڪرڻ لڳا. مغلن جي مقابلي ۾ پورچوگيزن اراڪان جي راجا کي مدد ڪئي. اھا حالت ڏسي، شاھجھان 1632ع ۾، قاسم جان کي، سندن مقابلي لاءِ موڪليو جنھن کين شڪست ڏيئي، ڪن کي قتل ڪيو ۽ ڪن کي قيد ڪيو. ڪيترن ئي پورچوگيزن کي ھوگليءَ مان تڙيو ويو ۽ سندن قلعن خواھ ڪارخانن کي باھ ڏيئي ناس ڪري زمين دوز ڪيو ويو. (تاريخ پاڪستان- مترجم محمد ابراھيم جويو ص 244) اورنگزيب سندن غلط ۽ بيجا حرڪتن ڪري کين چٽگانگ ۽ ڏکڻ بنگال مان ھڪالي ڪڍيو. حمل جيھاند ڪلمتي مشھور اميرالبحر، گوادر ۽ پسنيءَ جي ٻن جنگين ۾ کين شڪست ڏيئي سندن زور کي ٽوڙي وڌو. ان وچ ۾ ڊچ ۽ انگريز قومون به ھِت پھچي چڪيون ھيون، جن سندن ھڪ ھٽيءَ کي ختم ڪرڻ شروع ڪيو. ھنن جي اڀرندي وارن ملڪن ۾، واپار کي ڌڪ لڳو ۽ اھڙي طرح انگريزن کانئن سڀ، واپاري مرڪز ڦري ورتا.
پورچوگيز تمام رھزن، خوني ۽ ڌاڙيل قوم ھئي، جيڪا لُٽمار، قتل ۽ غارتگري کانسواءِ ٻيو ڪجھ به نه ڄاڻندي ھئي. اھوئي سبب آھي جو اسانجي تاريخ ۾ کيس فرنگي يا ڦلنگي سڏيو ويو آھي، جنھنجي معنيٰ آھي دريائي چور. سمنڊن تي ڦرلٽ ڪرڻ کانسواءِ ھو شھرن ۽ بندرن کي ڦريندا ھئا، ۽ عام ماڻھن کي قتل ڪندا ھئا. ھڪ سياح فريزر لکي ٿو ته ”مان ڪئليڪٽ ۾ صبح سوير، ان جاءِ تي پھتس جتي پورچوگيز پادرين جي دارالقضا ھئي، جنھن کي مقتل گاھ چئجي ته وڌيڪ موزون آھي. بازار جي وچ ۾، ھڪ وڏي انجڻ، سوليءَ وانگر بيھاريل ھئي، جنھن تي چرخي لڳل ھئي. انجڻ تائين پھچڻ لاءِ ڏاڪڻ ھئي. جنھنکي سزا ڏني ويندي ھئي، ان کي ڏاڪڻ تي چاڙھي، ڪرين جي وسيلي مٿي کڻي وڃڻ کانپوءِ اتان ان کي ھيٺ اڇليندا ھئا جنھن جي ڌڪ سان، سندس ھڏا چڪناچور ٿي ويندا ھئا. ان کانسواءِ، جنھن ماڻھوءَ کي پادري باھ ۾ ساڙڻ جو حڪم ڏيندا ھئا، ان کي ھڪ مخصوص لباس پارائي، جلادن جي حوالي ڪيو ويندو ھو جيڪي کين زندھ باھ ۾ ساڙيندا ھئا. بازار ۾ سوئر جي گوشت کانسواءِ ٻيو گوشت وڪرو ڪرڻ ممنوع ھو. ھندن ۽ مسلمانن، ٻنھي سان سورو ناحق ھو. (تاريخ جنوبي ھند- ص 329) پروفيسر باري لکي ٿوته : ”پوچوگيز پنھنجي ظلم ۽ ستم ڪري سمنڊ جا چنگيزي ھئا. ڪئليڪٽ جي رھاڪن تي ظلم ڪرڻ کانسواءِ حاجين جي جھازن کي ڦريندا ھئا ۽ زائرين کي قتل ڪندا ھئا. گجرات جو بادشاھ، سامونڊي جنگين ۾ کين شڪست ڏيئي نه سگھيو. پورچوگيزن، ھندوستان ۾ وڏا ظلم ڪيا. لاوارث ٻارن کي زوريءَ عيسائي بڻايو، ان ڪري ڪئليڪٽ ھڪ عيسائي شھر بڻجي ويو. ھندوستاني ساحلي علائقن ۾، ھنن قيامت برپا ڪري ڏني. (البو قرق اتي ڪئليڪٽ ۾) باھ جون رانديون کيڏيون. (ڪمپني کي حڪومت ص 23)
پورچوگيز تجارتي جھازن کي ڦرڻ ھڪ واپار ۽ کيڏ سمجھندا ھئا. جڏھن ھو انڊونيشيا جي شھر مَلڪا ۾ داخل ٿيا، تڏھن ٽن ڏينھن تائين قتل ۽ غارت ڪري شھر کي تباھ ڪري ڇڏيو ۽ جيڪو مال متاع کين ھٿ آيو سو به کڻي ويا (تحريڪ شيخ الھند مقدمو ص 64) پورچوگيز ھڪ بدڪار، بداخلاق ۽ بد پيشه قوم ھئي، ڀيرومل مھرچند آڏاواڻي لکي ٿو ته ”ھو ڏکڻ ھندوستان ۾، پرڏيھي ڇوڪريون پرڻيا ۽ اھڙا ڪم ڪيائون جو ”بادفرنگ“ بيماريءَ جو لفظ نڪتو، جنھنجي معنيٰ آھي يورپ جي ھوا. ھنن ھتان جي ڇوڪرين سان زوري ڪئي، انھن مان جيڪي پٽ ڄاوا سي پورچوگيزن وانگر ٽوپلا پائڻ لڳا، تنھنڪري ٽوپس سڏجڻ ۾ آيا. (سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ص 118) خود ھن قوم جو ھڪ مؤرخ ”السفو ڊي سوزا“ پنھنجي قوم جي سفاڪين، ظلمن ۽ درندگي بابت لکي ٿو ته ”پورچوگيزن ھندوستان جي ڪناري تي، ھڪ ھٿ ۾ ترار ۽ ٻئي ھٿ ۾ صليب کڻي قدم رکيو، مشرق ۾ تمام گھڻو سون ڏسي، ھنن صليب کي پاسي رکي پنھنجا کيسا سون سان ڀرڻ لڳا، انسانن کي ڦرڻ، شھرن کي لُٽڻ ۽ ساڙڻ ۾ بنھ درندا ٿي پيا، ليڪن دولت ايتريقدر اڪيچار ھئي، جو ترار ڦِٽي ڪري سون ۽ چاندي ميڙڻ لڳا. آخر اھڙي حرص ۽ ھوس واريون ٻيون مغربي قومون مٿن غالب پئجي ويون. (جنت السنڌ- مولائي شيدائي ص 62)
جيتريقدر پورچوگيزن جو، سنڌ سان لاڳاپي جو سوال آھي ته ھنن جو پھريون نمائندو ھڪ پورچوگيزي سياح باربوسا ھو، جنھن ھرمز ٻيٽ کان گجرات تائين، سامونڊي مسافري ڪري سنڌ بابت معلومات حاصل ڪئي. ان کان پوءِ پورچوگيز واري صورت ۾، سنڌ جي مشغول ترين بندرگاھ، لھري ۾ آيا. اھو سنڌ م ارغونن ۽ ھند ۾ مغلن جو شروعاتي دور ھو. ھن زماني ۾ پورچوگيزن جو لھري بندر تي پورو ڪنٽرول ھو ۽ عيسائيت جي تبليغ لاءِ لھري ۾ ھڪ ديول به تيار ڪرائي ھئائون، جنھن جي ديوارن تي تثليت جون تصويرون به نڪتل ھيون. سنڌ جو واپار، جيڪو ايراني نار ۽ گجرات سان ھلندو ھو، سو پورچوگيزن جي ھٿ ۾ ھو. (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي ص 462) عيسائيت کي سنڌ ۾ ڦھلائڻ لاءِ سندن مبلغن ڊسليس ڪارملا سٽس، آگستين، فادرليو، ڊوويڪس ۽ ريڊ مسٽين ھڪٻئي جي پٺيان آيا. بکر ۽ لھري سندن خاص مرڪز ھئا. (سنڌ ۾ عيسائيت جي تبليغ ۽ سنڌي علم و ادب ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ. ٽماھي مھراڻ 4، 1981ع) سنڌ ۾، ھو تجارت ۽ مذھب سان گڏ سياست ۾ به حصي وٺڻ جا خواھشمند ھئا، پر ٺٽي ۾ کين قدم رکڻ جي اجازت نه ھئي. 963ھ جو زمانو ھو، سنڌ جو حاڪم عيسيٰ ترخان ھو گاديءَ جو ھنڌ ٺٽو ھو. مرزا جي تخت نشيني جي پوري ھڪ سال کان پوءِ، ارغون اميرن، پنھنجي سازش سان مرزا عيسيٰ کي سلطان محمود بکري جي خلاف اُڀاريو. ياد رھي ته ان وقت، سنڌ جي حڪومت ٻن حصن ۾ ورھايل ھئي. ھيٺين سنڌ تي مرزا عيسيٰ ترخان حڪومت ڪندو ھو ۽ مٿين سنڌ تي سلطان محمد راڄ ھلائيندو ھو. مرزا، ارغون اميرن جي چنبي ۾ اچي، سلطان محمود تي، ھڪ وڏي فوج وٺي چڙھائي ڪري ويو ۽ بکر پھچي، قلعي جو گھيرو ڪيو. سلطان محمود اھا حالت ڏسي، قلعي بند ٿي ويھي رھيو. اٽڪل 15 ڏينھن مرزا عيسيٰ ان قلعي کي گھيرو ڪيو ويٺو رھيو. ان وچ ۾، ٺٽي کي حاڪم کان خالي ڏسي، پورچوگيزن سنڌ تي ڪاھيو. مؤرخ سنڌ مولائي شيدائي صاحب جو چوڻ آھي ته، ”مرزا جي جيئري، سندس ٻن پُٽن مرزا محمد باقي ۽ مرزا صالح جي وچ ۾ تڪرار ٿي پيو. مرزا باقي پھريائين گجرات ڏانھن ڀڄي ويو ۽ پوءِ بکر جي حاڪم سلطان محمود ڪوڪلتاش وٽ وڃي پناھ ورتائين. مرزا عيسيٰ جي مرضي ھئي ته ھو سلطان محمود سان روبرو ملاقات ڪري، مرزا باقي کي پنھنجو ولي عھد بڻائي. ان ڪري ھو سلطان محمود سان گڏجڻ ۽ معاھدي ڪرڻ لاءِ بکر ھليو ويو ۽ پٺيان پورچوگيزن ٺٽي تي حملو ڪيو. (جنت السنڌ ص 406) تحفة الڪرام ۾ آھي ته سنڌ جي حڪومت، مرزا عيسيٰ ۽ سلطان محمود جي وچ ۾ تقسيم ٿي چڪي ھئي. مرزا، محمود باقي کي ولي عھد بڻايو. بکر ان ڪري روانو ٿيو ته سلطان محمود کان مرزا باقي لاءِ وفاداريءَ جو حلف وٺي. (مير قانع ٺٽوي ص 172) ڪن مورخن ۽ اڪثر مضمون نويسن جو چوڻ آھي ته ”مرزا عيسيٰ خود، محمود بکريءَ سان جنگ ڪرڻ لاءِ. پورچوگيزن کي مدد لاءِ گھرايو ھو. پر ھو اڳ روانو ٿي ويو ۽ ھنن ڪاوڙ ۾ اچي. ٺٽي کي ڦري باھ ڏني.“ (بيلاز نامو ص 112 ۽ مختلف رسالن ۾ مضمون لکندڙ احباب)
پر اھو غلط ۽ بي بنياد بھتان آھي. تاريخ من گھڙت ڳالھ يا ڪوڙي ڏند ڪٿا نه آھي. ابن خلدون جو چوڻ آھي ته تاريخ صرف واقعات ۽ حادثات جو نالو نه آھي، پر تاريخ انھيءَ پس منظر جو نالو آھي، جنھن ۾ معاشرتي ۽ معاشي ڪشمڪش جي ڪري، اجتمائي طور تحريڪون اُٿن ٿيون، جنھن ۾ قومن جي ڪمال ۽ زوال جا اسباب ۽ عوامل لاشعوري طور بيان ٿين ٿا. تاريخ لکڻ وقت، ان پس منظر کي ڳولڻ گھرجي، جنھن مان واقعو رونما ٿيو ھجي. (تاريخ جو فلسفو- مترجم سيد اسدالله شاھ ص 12)
ھاڻي جيڪڏھن، واقعات جي ڪڙين کي ملائبو ۽ پس منظر تي نظر وجھبي ته معلوم ٿيندو ته اھا ساري کيڏ، ارغون اميرن جي ھئي. ھنن کي پنھنجو مفاد عزيز ھو. کين پنھنجو ڀِڀُ ڀرڻو ھو. ھو ھر وقت ذاتي مفاد لاءِ ڪوشش ڪندا ھئا. جيئري لاءِ ٻڪري ڪھڻ وٽن ٿورڙي ڳالھ ھئي. کين سنڌ ۽ سنڌي قوم لاءِ ڪوبه احساس يا درد ڪونه ھو، ھو قنڌاري ھئا، ڪابلي ھئا، ڌُريان ئي ڌاريا ھئا. جڏھن شاھ بيمار ٿي پيو، تڏھن ارغون اميرن، پنھنجو مفاد مرزا عيسيٰ ۾ ڏٺو، حالانڪ ھو ترخان گھراڻي مان ھو. اميرن بغاوت ڪري کيس پنھنجو امير چونڊيو. شاھ حسن ان وقت بيماريءَ جي حالت ۾، سلطان محمود وٽ بکر ۾ رھيل ھو. ارغون اميرن، مرزا عيسيٰ کي اھڙيون ته پڙٻيون ٻُڌايون، جو ھمراھ، محمود بکريءَ سان جنگ ڪرڻ لاءِ، ساپاھ جي ڳوٺ ۾ آيو، پر محمود بکريءَ قرآن شريف تي، ھن سان ٺاھ ڪيو ته، شاھ حسن جي مرڻ کاءِ پوءِ سنڌ جي ھيٺين حصي تي عيسيٰ ترخان ۽ مٿئين حصي تي محمود حڪومت ڪندو. پھرين جي گادي بکر ۽ پوئين جي گادي ٺٽو ٿيندي. (مير معصوم بکري- سيد حسام الدين راشدي ص 55) جڏھن شاھ حسن وفات ڪئي، تڏھن مرزا عيسيٰ گادي تي ويٺو. ھو تمام قابل ۽ مدبر ھو. ھن ارغون اميرن کي، پاڻ سان ملائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ کين زبردست لوازمات ڏنا. مرحوم آغا بدر عالم لکي ٿو ته ”مرزا جي اُن حڪمت عمليءَ سان، مخالفت جي باھ ٺري ته ويئي مگر وِسامي نه سگھي. ارغون برابر سندس مخالفت جي فڪر ۾ لڳا رھيا. (مرزا عيسيٰ ترخان، ماھنامه نئين زندگي- جون 1957ع ص 24) ارغون اميرن مان ڪن جي مخالفت جو سبب ھي ھو ته عيسيٰ ترخان گھراڻي مان ھو، ان ڪري ھو کيس نه سھندا ھئا ۽ ٻيو ته ھو ھوشيار، ذھين ۽ زيرڪ سياستدان ھو. ارغون اميرن پھرئين سندس ان ڪري حمايت ڪئي ھئي جو ھو سندن ”ماسٽرس وائيس“- ٿي رھندو، پر جڏھن ھنن ڏٺو ته ھو سندن غلط ۽ بيجا راين تي ڪَن نٿو ڏئي، تڏھن ھو سندس مخالف ٿي بيٺا. ارغون اميرن سندس تخت تي ويھڻ شرط اجايا ۽ غلط مطالبا شروع ڪيا. ڪيبڪ، فرخ تيمور ۽ ٻيا امير، گھوڙن تي چڙھي سندس حرمسراءِ ۾ اچي کانئس خزاني جي گھر ڪندا ھئا. (تاريخ طاھري ص 215) جڏھن مرزا سندن جھوليون ڀرڻ کان انڪار ڪيو، تڏھن ھن سندن پُٽن مرزا محمد باقي ۽ مرزا صالح کي پاڻ ۾ ويڙھايو، مگر اھو مسئلو، مرزا عيسيٰ پنھنجي فھم ۽ فراست سان حل ڪيو. جڏھن مرزا باقي کي مرزا عيسيٰ سيوھڻ ۾ رھايو، تڏھن ارغون اميرن بادشاھ کي ڇڏي ساڻس بيوفائي ڪئي. ايتري قدر جو مٿس خوني حملو به ڪيو، جنھن ڪري مرزا عيسيٰ جا ڪيترا ماڻھو مري به ويا. ارغون اميرن کي ھاڻي اھو اچي دليل دل ۾ گدڙ ويٺو ته عيسيٰ ترخان، حڪومت پنھنجي پٽ مرزا باقي کي ڏيڻ ٿو گھري ان ڪري ھنن عيسيٰ ترخان کي ختم ڪرڻ پئي چاھيو. (تاريخ سنڌ- ج اول- مولانا اعجازالحق قدوسي ص 217) جڏھن سندن اھا اسڪيم به ناڪام ويئي، تڏھن ھنن تعصبانه ھوا ڏيئي، اپر سنڌ ۽ لوئر سنڌ جي حاڪمن کي ويڙھائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ مرزا عيسيٰ ۽ سلطان محمود کي پاڻ ۾ اٽڪائي وڌو، لشڪر وٺي اتر سنڌ تي ڪاھي آيو- تاريخ طاھري وارو لکي ٿو ته ”مرزا عيسيٰ ان ڪري سلطان محمود سان ملڻ ويو، ته ھو مملڪت جون سرحدون، چڱي طرح متعين ڪرائي، جيئن سندس مرڻ کان پوءِ جھڳڙو نه ٿئي ۽ درٻيلي جي علائقي کي بکر کان ڌار ڪري، سيوھڻ سان ملائي منھنجي پٽ کي ڏي.“ (تاريخ سنڌ- ج اول- مولانا اعجازالحق قدوسي ص 217) پر اڳيان محمودي لشڪر ڏسي ان ڳالھ کي ملتوي ڪيائين، ويتر سلطان محمود بکري، وڙھڻ کان نٽائي، صلح لاءِ ڪوشش ڪئي ۽ مرزا عيسيٰ به آماده ٿيو. ارغون اميرن ڏٺو ته صلح جي حالت ۾، مرزا وري به مضبوط ۽ مستحڪم ٿي ويندو ۽ سندن من مانيون ۽ الوليون اڌڪيون رھجي وينديون، ان ڪري ھنن ئي پورچوگيزن کي ٺٽي ڦُرڻ جي دعوت ڏني. پورچوگيزن کي، سنڌ سان تجارتي ناتن کي مستحڪم ڪرڻو ھو ۽ ارغون اميرن، کين اُن جي ضمانت به ڏني. ان ڪري ئي گورنر، بسين شھر مان ھڪ فوجي ٽولو موڪليو. ھي ٽولو پيڊروبالٽيزولن جي اڳواڻي ھيٺ ست ھزار سپاھين ۽ 28 جھازن سان سنڌ کي ڦُرڻ لاءِ، لھري بندر پھتو. بندر جي قلعي وارن سوڍن ۽ سورمن، ھنن سان نھايت بھادري سان مقابلو ڪيو، مگر ظالمن بارود ۽ بندوقن سان کين ختم ڪري، قلعن کي اُڏائي ڇڏيو. ان کان پوءِ ھو ٺٽي پھتا، جتي ارغون اميرن سندن آجيان ڪئي. ھنن به گاديءَ جي ھنڌ کي بادشاھ کان خالي ڏٺو.
اھو جمعي مبارڪ جو سڳورو ڏينھن ھو. سنڌڙيءَ جا نيڪ ۽ نمازي بندا، جن جي دلين ۾ ھميشہ ڌارين لاءِ به محبت رھي آھي، پنھنجي پروردگار جي درٻار ۾ سر بسجود ھئا، ته ھيڏانھن انھن تي ھي زحمت جو ڳڙو وسڻ لڳو. مير علي شير قانع لکي ٿو ته، ”جمعي جي ڏينھن، نماز جو وقت ھو ته، ھو شھر ۾ داخل ٿيا ۽ بي دريغ لُٽ، ڦُر ۽ قتل غارت شروع ڪري ڏنائون. بازار امير بيگ ۽ جامع فرخ ۾، گنج شھيدان لڳي ويا. اُھي ٻيئي جايون خاص طرح خونريزيءَ جون آماجگاھ بڻيون. ليڪن متفرقه طور سڄي شھر ۾ خون خرابو ڪيائون. ويندي وقت شھر ۾، بارود وڇائي باھ ڏيئي ڇڏيائون.“ (تحفة الڪرام ص 172) ھيگ جو بيان آھي ته، ”ھنن غضب جي جوش ۾ اچي، اَٺن ھزارن کان به مٿي ماڻھن کي ماري ڇڏيو. ويھن لکن پائونڊن کان زيادھ قيمت جو مال، باھ جي نذر ڪري ڇڏيو ۽ انھيءَ غنيمت جي سامان مان، جھاز ڀريا، جيڪو ايشيا جي نھايت قيمتي خزانن مان ھو.“ (دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري بحواله تاريخ سنڌ- عھد ڪلھوڙا ص 561) ڊاڪٽر ڇڊلاڻيءَ جو چوڻ آھي ته : ٻن لَکن پائونڊن کان به وڌيڪ ملھ جي مال ملڪيت کي باھيون ڏيئي، تباھ ڪري ڇڏيائون. ايترو مال کڻي ويا جو ايشيا ۾ شايد ئي ڪنھن قوم کي ھٿ آيو ھجي.“ (سنڌ جي اقتصادي تاريخ ص 212) حضرت مولائي شيدائي لکي ٿو ته: ”جمعي جو ڏينھن ھو. مسلمان جامع مسجد چرڪس ۾ نماز ادا ڪري رھيا ھئا ته، فرنگين شھر ۾ لُٽمار مچائي 8 ھزار بي گناھ شھري قتل ڪري، ويھن لکن پائونڊن جي ملڪيت لُٽي، پوءِ شھر کي باھ ڏيئي، تباھ ڪري ڇڏيو. اُن وقت ٺٽي جي آبادي 3 لک ھئي. (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي ص 377) سنڌ گزيٽيئر ۾ آھي ته ”پورچوگيزن پنھنجي حملي ۾ ٻن لکن جو سون تباھ ڪيو ۽ ايترو ڦري کنيو به. اھڙي ويڌن اڳ ايشيا ۾ ڪڏھن به نه ٿي.“ ھڪ فرانسيسي ليکڪ، ھنن لٽيرن جي ٺٽي ۾ ڦُر جي تصوير، ھيئن چِٽي ٿو: ”شروع ۾ پورچوگيزن جي اميرالبحر کي حملي ڪرڻ ۾ ھٻڪ پئي ٿي. پوءِ ھن سڀ کان اول ھڪ مسجد تي پنھنجو قبضو ڄمايو ۽ ماڻھن کي ناقابلِ تصور بيدرديءَ سان لُٽيو، بي زبان جانورن کي به نه ڇڏيو ويو. ٺٽي کان واپسيءَ وقت ھنن درياءَ جي ٻنھي ڪنارن جي آبادين تي حملا ڪري ھر ڳوٺ کي تباھ ڪيو. (تاريخ سنڌ عھد ڪلھوڙا، مولانا غلام رسول مھر ص 513) تحفہ الطاھرين جي مصنف جو چوڻ آھي ته ”جامع مير فرخ ارغون ۾ پھچي ھنن قتل عام شروع ڪيو ۽ اندازو آھي ته ھنن ٻن ھزارن کان به مٿي اوليائن کي قتل ڪيو، تاريخ طاھريءَ وارو لکي ٿو ته ” پورچوگيزن اٺ ھزار شھرين کي قتل ڪيو ۽ اٽڪل ٻن ملين چاندي جي، قيمت جو سامان ساڙي ڇڏيو ۽ ڪيترو ئي سامان، ٻيڙين تي کڻي روانا ٿي ويا. ھو ھتي ھفتو ڦُريندا رھيا.“ پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته: ”پورچوگيزن منجھند جو ٺٽي تي حملو ڪيو ۽ سڄي شھر کي باھ ڏنائون. دڪان، گھر ۽ بازاريون لُٽيائون ۽ اٽڪل اٺ سو مسلمانن کي، مسجدن ۾، نماز پڙھندي شھيد ڪيائون.“ (ڳالھيون ڳوٺ وڻن جون ص 240)
مطلب ته پورچوگيزن، سنڌ جي ھن قديم ۽ تاريخي شھر کي، اھڙي ته بي درديءَ سان لُٽي تباھ ڪيو ۽ ايتري قدر قتل عام جي بازار گرم ڪئي جو سنڌ جي تاريخ ۾ ان جو ٻيو مثال نٿو ملي. انھيءَ ھنگامي ۾ اٽڪل اَٺ ھزار ماڻھو قتل ٿي ويا ۽ اھي به سڀيئي مسجدن ۾ نماز پڙھندي، ڪيترو ئي سامان باھ جي نظر ٿي ويو. ظالمن ان تي به اڪتفا نه ڪئي، پر ساري شھر کي باھ ڏيئي، ساڙي خاڪ ڪري ڇڏيو، خود پاڻ اعتراف ڪن ٿا ته، ”ٺٽي مان کين، جيتري دولت ھٿ لڳي. ايتري ساري ايشيا مان کين نه ملي، بکين لُٽيرن ٻيو سامان ته کنيو، پر جاين جون ڪشيءَ جون سِرون به پَٽي کڻي ويا، بُک جي به ڪا حد ٿيندي آھي!
ھي آھي انھن ڌاڙيلن جو درندگيءَ ۽ وحشانيت جي قلمي تصوير، جن سنڌڙيءَ کي ختم ڪرڻ پئي چاھيو. ھي ننڍي کنڊ جي تاريخ ۾، پھريون مثال آھي، جو سنڌ جي پاڪ زمين تي يورپي، قومن ناپاڪ قدم رکي، سندس سُھاڳ لُٽيو. اھو واقعو 1555ع جو آھي، اسان سان فرنگين جو ھي، قھري ۽ درد انگيز واقعو، ان زماني ۾ پيش آيو، جڏھن مرڪز ۾، سُورين ۽ مغلن جي وچ ۾، تقدير جي فيصلي جي آخري جنگ لڳي چڪي ھئي. مغل ھندوستان مان، ھڪ دفعو نڪري وڃڻ کانپوءِ ٻيھر قدم ڄمائڻ جي ڪوشش ۾ ھئا ۽ شير شاھ سوري جي عارضي قائم ڪيل سلطنت جو نقشو مٽجي رھيو ھو. ان ڪري بر صغير جي مسلم حڪومت، خود پاڻ ۾ گھرو لڙاين ۾ رڌل ھئي ۽ ڌاريون قومون، ڦرلٽ ڪري، جاوا ڪري رھيون ھيون. مرزا عيسيٰ ترخان، بکر ۾ اچي سلطان محمود سان صلح ڪري، واپس ٺٽي پھتو. پر دشمن کي اميرن اڳ ئي خبر ٻڌائي ڇڏي ۽ ھو فرار ٿي ويو. مرزا ڀڳل ٽُٽل جاين کي درست ڪرايو. شھر پناھ، نئين سر ٺھرائي، ان کانسواءِ، سمنڊ کان، جيڪا ڪشادي نار، لھري بندر ايندي ھئي اُن جا ٻيئي پاسا پٿرن سان لٽرائي، ان کي ايترو سوڙھو ڪرايائين جيئن جھاز اچي نه سگھي. سمنڊ ۽ بندر جي وچ ۾، پھري لاءِ ھڪ ننڍو قلعو ٺھرايائين، جنھن کي شاھ بندر سڏيو ويو. (تحفتہ الڪرام ج 3 مير قانع ٺٽوي ص 67)
ٺٽي ۾ فرنگين جو ھي ڌاڙو، سندن بربريت ۽ وحشانيت جي زندھ تصوير آھي. غريب سنڌي، ارغون اميرن جي ذاتي مفاد، خود غرضي ۽ لالچ جي ڪري، ڦُرجي ۽ مارجي چڪا ھئا، شھر ۽ ڳوٺ، سڙي رَک ٿي چڪا ھئا. جانور ۽ پکي به سندن وحشانيت جي ظلم کان بچي نه سگھيا. ٺٽو جيڪو علم ۽ عرفان، ادب ۽ ڪلچر، تھذيب ۽ تمدن، خوشحالي ۽ آسودگي جي رنگين تصوير ھو، سو صرف رَک ۽ خاڪ، مِٽي ۽ ڪوئلن جو ڍير بڻجي چڪو ھو. ھر طرف روڄ ۽ راڙو، آھ و فغان جو آواز ھو. ٺٽي جو ٺَٺ، سنڌڙيءَ جو سينگار، بر صغير جي سونھن ۽ دنيا جي راڻي سنڌ، لُٽجي ۽ ڦرجي چڪي ھئي. ظالم ۽ جابر پورچوگيز سندس اميري ۽ شاھوڪاري ڦُري کيس ڏُھاڳ ڏيئي ويا. آغا بدر عالم مرحوم لکي ٿو ته: ”پورچوگيزن ھٿان، ٺٽي جي تباھي صرف ٺٽي جي بربادي نه ھئي، پر اھا سنڌ جي ان عظيم الشان تھذيب ۽ تمدن جو نقصان ھو، جو ان گھواري ۾ ڦليو ڦوليو ۽ پروان چڙھيو. (مرزا عيسيٰ ترخان- نئين زندگي جون 1970ع)