2
سعودي عربستان ۾ جمعي جي ڏينهن موڪل ٿئي، آفيس ٽائم 2-30 کان 7-30 آهي. گهڻو ڪري سڀ عرب ملڪن وانگر سعودي ڪرنسي پڻ بين الا اقوامي طرح ڊالر سان لاڳاپيل آهي. سعودي ڪرنسي کي سعودري عربين ريال چئبو اهي. 1968ع کان سعودي ڪرنسيءَ جو 3.75 سعودي ريال برابر آهي. هڪ آمريڪن ڊالر جي سعودي هڪ ريال ۾ وري هڪ سو حلالا ٿين. سعودي عربستان 83000 هزار اسڪوائر ميلن تي قائم آهي، سعودي عربستان جو بادشاهه شاهه فهد بن عبدالعزيز آهي. ۽ ولي عهد شهزادو عبدالله بن عبدالعزيز آهي، جيڪو ملڪ جو نائب وزيراعظم ۽ ملڪ جي نيشنل گارڊ جو سربراهه پڻ آهي. حڪومت وازارت ڪائونسل هلائيندي آهي. جنهن جو اجلاس موڪلن کانسواءِ هر سومار تي باقائدگي سان ٿيندو آهي.
1992ع ۾ شاهه فهد بادشاهه ۽ شهرين جي وچ ۾ تعلقات بابت لکت ۾ پهريون دفعو پڌرنامو ملڪ کي ڏنو. 1993ع ۾ ملڪ ۾ اڳ قائم ڪيل مجلس شورا جي جوڙ جڪ ۾ تبديلي آڻي ان کي وڌيڪ فعال بڻايو ۽ ان جي ميمبرن جو تعداد سٺ مان وڌائي نوي ڪيو.
ان جا ميمبر گهڻو ڪري سياستدان، سماجي ۽ مذهبي اڳواڻن مان ئي مقرر ڪيا ويند اآهن. مجلس شورا بادشاهه ۽ وزارتي ڪائونسل کي پنهنجي راءِ وقت به وقت موڪليندي رهندي آهي. شاهه فهد 1993ع ۾ هڪ حڪم تحت سڄي سعودي عربستان کي 13 تيرنهن صوبن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي. جيڪي مقامي طرح سان حڪومت هلائين هر صوبي جو سربراهه گورنر ٿئي. جنهن کي سعودي عربستان ۾ ”امير“ چون. گورنر يا امير سان گڏ نائب گورنر امير پڻ ٿئي. جن کي بادشاهه پاڻ مقرر ڪري، هر گورنر پنهنجو صوبو صوبائي ڪائونسل جي صلاح مشوري سان هلائي، صوبائي ڪائونسل جو مدو چار سان هوندو آهي. موجوده سعودي بادشاهت جو بنياد 23 سيپٽمبر 1921ع ۾ بادشاهه عبدالعزيز السعود قائم ڪيو. هن جي بادشاهت قائم ٿيڻ جي ٿوري ئي وقت ۾ ملڪ ۾ تيل لڌو، پر باقائده واپاري بنياد تي تيل جو ڪاروبار 1938ع کان شروع ٿيو. جنهن هن ملڪ جي تقدير بدلائي ڇڏي.نه صرف سعودي عربستان پر سڀ عرب ملڪ جن ۾ پئٽرول لڌو، انهن ملڪن جي حاڪمن پنهنجي پنهنجي ملڪ کي دنيا جي ترقي يافتا ملڪن جي برابر آڻي ڇڏيو آهي.
عرب بنيادي طرح سان واپاري آهن ۽ هنن کي پيسو هٿ آئي ٿورو وقت ٿيو آهي. يعني ته ٽيهه يا چاليهه سال ۽ وري جنهن جنريشن کي پيسو مليو، اهي صفا اڻ پڙهيل هئا ۽ ان کانپوءِ واري جنريشن هي سڀ ڪجهه ڪيو آهي، جنهن ۾ تعليم، فوجي قوت، صحت، رستا، فيڪٽريون ۽ پراڻن شهرن کي نئين انداز ۾ مغربي شهرن جي برابر ڪري ڇڏيو آهي. اڄ عربن وٽ دنيا جا وڏا واپار، بئنڪون، انشورنس، ڪمپنيون، هوائي ڪمپنيون ۽ پنهنجي نئين نسل کي تمام ٿوري وقت ۾ بلڪل تبديل ڪري ڇڏيو آهي ۽ يورپين کي ائين ترقي ڪرڻ ۾ صديون لڳي ويون پر عربن اهو ڪم سالن ۾ ڪري ڏيکاريو، آمريڪا ۽ انگلينڊ کي اها خبر هئي ته ائين ٿيندو، جن پنهنجو ڪتو اسرائيل جي روپ ۾ هنن جي مٿان ٻڌي ڇڏيو آهي، نه ته جيڪر عرب اڃا به گهڻي ترقي ڪن.
ها، پر آمريڪا ۽ انگلينڊ جو هي حرامي ٻار هنن مٿان اصل موچڙو کنيو بيٺو آهي. مرحوم جمال ناصر ڏاڍي مڙسي ڪري عرب دنيا کي هڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. دنيا جي شهه رڳ سوئيز ڪئينال پنهنجي قبضي ۾ ڪيو، چئوطرف کان اسرائيل تي حملو ڪيو. پر آمريڪا جي مدد ۽ هٿيارن جي اڳيان عرب وڙهي نه سگهيا ۽ بريءَ طرح سان شڪست کاڌائون ۽ سڄي عرب دنيا ٽٽي ڦٽي ويئي، مرحوم جمال ناصر جي وفات کانپوءِ انور سادات آمريڪا جي اڳيان پيش پيو.آمريڪي صدر جي موڪلن واري محل ڪئمپ ڊيوڊ ( ڊيوڊ آئزن هاور جي پٽ جو نالو هو، ان پٺيان هن کي ڪئمپ ڊيوڊ چيو ٿو وڃي) ۾ آمريڪا کي هر پني تي صحيح ڪري ڏني ۽ پنهنجا علائقا واپس ورتا. پر شام کي اڃان تائين سندس علائقا ۽ گولان جون پهاڙيون ڪونه ٿيون ملن.
انور سادات کي ان معاهدي تي صحي ڪرڻ ڪري سندس هڪ فوجي گولين سان پروڻ ڪري ڇڏيو. انور سادات جي مرڻ کانپوءِ جاءِ نشين حسني مبارڪ ٿيو، جيڪو پڻ فلسطيني رهنما ياسر عرفات کي ساڳوڻي جڳهه ڪئمپ ڊيوڊ وٺي ويو ته توکي به ٿو آزاد فلسطيني رياست وٺي ڏيان، پر اڃا تائين آزاد رياست ته ٺهيو، پر روز ٿو ڪيترائي فلسطيني شهيد ڪري ۽ فلسطين جي آمريڪا کي ڪا پرواهه ئي ڪانهي، سعودي عربستان ۾ هڪ کان ٻئي شهر ۾ ٻئي کان ٽئين شهر ۾ ويندي سخت چيڪنگ ٿيندي آهي. سو اسان اچي مديني کي ويجها ٿياسين ته هڪ پوليس چوڪي تي اسان جي گاڏي روڪي اسانجا پاسپورٽ اسانجو ٽئڪسي ڊرائيور کڻي ويو ۽ ڪافي دير کانپوءِ آيو. اسان سعودي عربستان جي ٻئي ڀلاري شهر ڏانهن روانا ٿياسين. ٽئڪسي ڊرائيور اسان کي چيو سائين ڪو دوست آهي يا سڌو هوٽل هلبو، مون کيس هوٽل معزن لا چيو جيڪا مسجد نبوي جي بلڪل ويجهو هئي، پر ڪمرو خالي نه هئڻ ڪري اسان ڀر واري ٻي هوٽل ۾ رهياسين.
اڄ ٻارنهن ربيع الاول آهي، جيڪا ”حضرت محمد صعلم“ جن جي ولادت جي رات اهي، اسان پنهنجي ملڪ پاڪستان مان روانو ٿيڻ جو پروگرام اهڙي طرح ٺاهيو جو اسان چاهيو ٿي ته اسان کي ٻارنهن ربيع الاول جي رات مسجد نبوي ۾ گذري ته جيئن اسان رات جو عبادت ڪيون، پوءِ وري ٻيو دفعو به پنهنجي گهر واري ۽ پنهنجي پٽ فرخ سان به ٻارنهن ربيع الاول مسجد نبوي ۾ گذارڻ جو موقعو مليو، جنهن لاءِ پنهنجي رب پاڪ جا شڪر گذار آهيون جو اسان جهڙن بندن کي رب پاڪ اهڙا موقعا ڏنا.
اسان پنهنجو سامان هوٽل ۾ رکي سڌا مسجد نبوي ڏانهن روانا ٿياسين. جتي حضور پاڪ صلعم جن جو روضو مبارڪ آهي، اسان پهريان ئي حضور پاڪ صلعم جن جي روضي مبارڪ جي زيارت ڪئي ۽ نفل پڙهيا.
مسجد نبوي بيت الله وانگر سڄي رات عبادت لاءِ کليل ڪانه هوندي آهي. پر رات جو ڏهين بجي کان بند ٿي ويندي آهي. اسان ڪوشش ڪري مسجد نبوي بند ٿيڻ تائين عبادت ڪئي. آئون ۽ نور مردن واري حصي ۾ ۽ منا عورتن واري حصي ۾ هئي هت ”بيت الله“ وانگر مرد ۽ عورتون گڏ عبادت ڪونه ڪن، پر مرد ۽ عورتون جدا جدا عبادت ڪن.
مسجد نبوي اها مسجد آهي جنهن جي تعمير ۾ حضور پاڪ صلعم جن ٻه دفعا حصو ورتو. حضرت ابوبڪر هريره رضه کان روايت آهي ته :
(حضرت محمد صلعم جن فرمايو ته ٽن مسجدن کانسواءِ ٻين مسجدن ڏانهن سفر نه ڪريو.)
1-مسجد الحرام (مڪو)
2-مسجد نبوي (مدينه منوره)
3-مسجد اقصيٰ (يروشلم)
قرآن پاڪ ۾ پڻ مسجد نبوي جي باري ۾ فرمايل آهي ته ”هي اها مسجد آهي جنهن جو بنياد پهرين ڏينهن کان وٺي تقويٰ تي رکيو ويو. اوهان تي لازم آهي ته ان ۾ بيهو (نماز پڙهو) هن ۾ اهي ئي وڃن ٿا جيڪي پاڪائيءَ کي پسند ڪن ٿا. الله تعاليٰ پڻ پاڪائي وارن کي پسند ڪري ٿو.“(التوبه 108)
حضور پاڪ صلعم جي قبر مبارڪ جي سامهون وچ واري حصي کي ”رياض الجنته“ چئبو آهي. جنهن لاءِ حضور پاڪ صلعم جن فرمايو آهي ته ”منهنجي گهر ۽ منبر جي وچ واري جاءِ ڄڻ ته جنت جي باغن مان هڪ باغ آهي.“
مسجد نبوي سڄي خير و برڪت جو خزانو آهي، جنهن ۾ ”رياض الجنته“ هڪ بي بها ماڻڪ مثل آهي. هن جاءِ تي ڪيل عبادت جي به تمام وڏي فضيلت آهي.
هيمشه هن جڳهه تي نماز پڙهندڙن جي تمام گهڻي رش لڳي پئي هوندي آهي، هڪڙا پيا نماز پڙهندا ته ٻيا انتظار ۾ بيٺا هوندا آهن. جي تمام گهڻي رش ڏسو ته ڪوشش ڪري گهٽ نماز پڙهجي ۽ ٻين کي به اتي نماز پڙهڻ جو موقعو ڏجي. پر جي رش گهٽ هجي ته بهتر آهي ته ات ”قرآن شريف“ جي تلاوت ڪجي.
اسان مسجد نبوي جي بند ٿيڻ کان ٿورو اڳ مسجد نبوي مان روانا ٿياسين. مديني شريف جي موسم مڪي کان وڌيڪ خوشگوار آهي. هت مڪي کان گهٽ گرمي آهي ۽ رش پڻ گهٽ آهي. هت رات جي وقت بازارن ۾ دير تائين رونق لڳي پئي آهي. مڪي ۾ شام جو پنجين بجي کانپوءِ مني ايڪسچينچ وارا دڪان بند ڪريو ڇڏين، پر مديني ۾ رات جو ٻارنهين وڳي به توهان کي کليل ملندا.
مدينو شاپنگ جي لحاظ سان مڪي کان وڌيڪ سستو آهي، ۽ هت ورائٽي به ڪافي آهي، منا پنهنجي لاءِ ۽ ڊاڪٽر پارس لاءِ خوبصورت ٻه پرس خريد ڪيا، اسان دير سان ماني کائي پنهنجي هوٽل ڀيڙا ٿياسين. صبح سوير منا کي شديد بخار ۽ مٿي جو سور ٿي پيو. ڪراچي روانو ٿيڻ کان اڳ به بخار هئس. پر مديني ۾ بخار وڌي ويو. اسان کيس ڊاڪٽر کي ڏيکاريو، ڊاڪٽر مڪمل چڪ ڪيو ۽ دوائون ڏنائين. ڪابه في ۽ دوائن جا پئسا ڪونه ورتائين. پهرين چيائين مريض کي اسپتال ۾ داخل ڪريو پر اسان کيس چيو ته جي طبيعت وڌيڪ خراب ٿي ته اسپتال ۾ داخل ڪرائبو. دوائو کائڻ سان ڪافي فرق پيو. هونئن به منا کي سفر ۾ پهريان ٻه ڏينهن تڪليف ٿيندي آهي.
پهرين دفعي ڪوهه مري ۾ به پهرين ڏينهن رستي تي هلندي هلندي بازار وچ ۾ بيهوش ٿي ڪري پئي. اتي به ڪجهه وقت اسپتال ۾ داخل ٿي پرپوءِ دوائون کائڻ شرط ٺيڪ ٿي وئي. ڊاڪٽر چيو ته ڪوهه مريءَ ۾ ڪيترن ماڻهن کي پهرئين دفعي پهاڙن تي هلڻ ڪري ائين ٿيندو آهي. جنهن کي (Travel Sickness) به چئبو آهي، ۽ اهو خاص ڪري عورتن کي زياده ٿيندو آهي. پر هتي مديني ۾ منا جي طبيعت وڌيڪ خراب ٿي وئي هئي. اسان ڊاڪٽر کان ٿي واپس هوٽل تي آياسين. جت ڪافي وقت آرام کانپوءِ سندس طبيعت ٺيڪ ٿي ۽ پاڻ ٿورو جوس پيتائين.
اسان شام جو مسجد نبوي ۾ وياسين، جت اسان رات تائين حضور پاڪ صلعم جن جي روضي مبارڪ ۾ عبادت ڪئي. مڪي ۾ بيت الله اندر يا مسجد الحرام ۾ داخل ٿيڻ وقت ڪابه چيڪنگ ڪانه هئي. پر مسجد نبويءَ ۾ داخل ٿيڻ وقت خاص ڪري عورتن واري پاسي، عورتن جا پرس سيڪيورٽيءَ وارن چيڪ ڪري ڏٺا ٿي ته پرس اند رڇا آهي.
مسجد نبوي جت مذهبي طرح سان هڪ قابل احترام جڳهه آهي. اهڙي طرح سان وري سونهن ۾ به دنيا جي چند سهڻين عمارتن ۾ به پنهنجو مٽ پاڻ آهي. جنهن جي ٺهڻ جي به هڪ وڏي تاريخ آهي. جيڪا اڃا تائين هلندڙ آهي. رسول پاڪ صلعم مقبول جيڪا ننڍڙي مسجد پنهنجي گهر جي ڀر ۾ قائم ڪئي انهي ۾ مختلف دورن ۾ مختلف مسلمان حاڪمن طرفان گهربل توسيع ٿيندي رهي ٿي، ۽ اها مسجد مسلمانن لاءِ ٻئي نمبر تي سڀ کان وڌيڪ پاڪ جڳهه جي حيثيت ۾ پوري دنيا مان مسمانن کي زيارت لاءِ پاڻ ڏانهن ڇڪيندي رهي ٿي.
ڪجهه ويجهين صدي دوران عرب جزيري ۾ عدم استحڪام ۾ فسادن سبب مڪي شريف ۾ حج ۽ مديني جي زيارتن لاءِ سفر ڪرڻ نهايت خطرناڪ ٿي پيو. جنهن سبب هو ويهين صديءَ جي شروعات تائين، پاڪ جڳهه جي زيارت ۽ حج لاءِ ماڻهن جو انگ 40000 چاليهه هزار في سال کان مٿي نه چڙهيو.
سن 1926ع ۾ هڪ فيصلي ڪن واقعو پيش آهيو، جنهن نبي سڳوري صلعم واري شهر کي مسلمانن لاءِ وڌيڪ موزن ڪري وڌو ۽ شهر جي باشندن جي قسمت پڻ بدلائي ڇڏي. انهيءَ سال شاهه عبدالعزيز ابن عبدالرحمان السعود عرب جزيري وارن قبيلن ۾ اتحاد پيدا ڪرڻ جي سلسلي ۾ مڪي شريف ۽ مديني پاڪ جي حفاظت ۾ توسيع ڪئي.
1932ع ۾ هن پنهنجو مقصد پورو ڪيو. سعودي عربيه جي جديد بادشاهت قائم ڪئي. شاهه عبدالعزيز جي حڪومت عرب جزيري ۾ موجود عدم استحڪام ۽ فسادن کي ترت ختم ڪري ڇڏيو. اهڙِي طرح تيرنهن صديءَ ۾ پهريون ڀيرو حاجي ۽ سوداگر پاڪ جڳهين لاءِ سفر خير سلامتيءَ سان ڪرڻ لڳا. جان ۽ مال جي ڳڻتيءَ کانسواءِ پوري بادشاهيءَ ۾ گهمي ڦري سگهيا.
جيئن ئي بادشاهت ترقيءَ جي نئين دور ۾ داخل ٿي، جيڪو ٻي عالمي جنگ جي خاتمي کانپوءِ شروع ٿيو، ته پوري ملڪ ۾ رستا، بحري ۽ هوائي بندر ٺاهڻ شروع ڪيا، ته جيئن مڪي شريف ۽ مديني پاڪ لاءِ سفر جون وڌيڪ سهولتون پيدا ٿين.
شاهه عبدالعزيز ۽ سندس جاءِ نشين مقدس شهرن تي ڌيان ڏيڻ سبب مدينو پاڪ حقيقي تبديليءَ سان ترقي ڪرڻ لڳو جيڪو سفر اڳ فقط مهمجو مزاج ماڻهو ئي ڪرڻ جي جرئت ڪندا هئا. اهو هاڻي خير سلامتي سان ڳڻتي کانسواءِ ئي ڪري پيو سگهجي. ملڪ ۽ پوري دنيا مان گهڻن حاجين جي اچڻ ڪري شاهه عبدالعزيز مسجد نبوي ۾ توسيع جي شديد ضروت محسوس ڪئي. اصل مسجد جيڪا سرن ۽ ڪاٺ جي ڪامن جي ٺهيل هئي، 8661 چورس فوٽ ايراضيءَ تي مشتمل هئي، خليفي حضرت عمر ۽ خليفي حضرت عثمان ترتيبوار 638ع ۽ 650ع ۾ مسجد ۾ توسيع ڪئي. وڌيڪ توسيع اٺين عيسوي صديءَ جي شروعات ۽ پڇاڙي ۾ واقع ٿي. انهيءَ وقت اهي ڪمرا، جن ۾ نبي سڳورو صلعم ۽ سندس يار انهن مٿان سبز گمبذ (قبو) جوڙيو ويو. جيڪوپهرين ڪونه هو. پر هاڻي هن شهر مديني جي سڃاڻپ آهي ۽ مسلمانن جي پيار جو اهڃاڻ آهي. 678ع هجري سال ۾ پهريائين اهو ڪاٺ جو گمبذ لڳايو ويو. پوءِ وري 893ع هجري سال ۾ ترڪ بادشاهه ڪبتيءَ (Kubtai) هن گمبذ کي تبديل ڪيو ۽ پهريون ڀيرو هن تي سائو رنگ لڳايو ويو. جيڪو اڄ اسان روض پاڪ صلعم تي گمبذ ڏسي رهيا آهيون. اهو گمبذ 1333هجري سال ۾ ترڪ بادشاهه محمد بن عبدالمجيد عثمانيءَ ٺهرايو. جيتوڻيڪ ٻين مسلم حاڪمن پڻ انهيءَ جي شان شوڪت لاءِ ڪجهه رقم فراهم ڪئي، پر حقيقت ۾ وري يارهن صدي تائين مسجد شريف ۾ ڪي خاص واڌارا ڪونه ڪيا ويا.
هاڻوڪي سعودي حڪومت مسجد جي توسيع بابت تاريخ ۾ سڀ کان وڏو منصوبو هٿ ۾ کنيو. جنهن سان مسجد جي سائيز ٻيڻ کان به وڌيڪ وڌائي وئي ڇو ته هاڻي سال به سال حاجين جو تعداد وڌندو ويو. 1955ع ۾ وڃي هڪ لک تي پهتو. حاجين ۽ مسافرن جي رهائش سير سفر ۽ زيارت لاءِ جديد گهڻين سهوليت جي پيدا ٿيڻ سان مڪي شريف ۽ مديني پاڪ ايندڙ حاجين جي تعداد ۾ 1960ع کان وٺي اضافو تيزيءَ سان ٿيڻ لڳو. سن 1970ع ۾ ڏهه لک حاجي حج تي آيا، سن 1973ع ۾ شاهه فيصل بن عبدالعزيز مسجد جي اولهه واري پاسي کي اس کان بچائڻ واسطي ڇٽيون ۽ شاميانه لڳائڻ جو حڪم ڏنو. هن ڪم ڪرڻ سان مسجد ۾ ايندڙ ماڻهو هاڻي انهيءَ هنڌ به نماز پڙهڻ لڳا پر اهو حل عارضي هو، مسجد لاءِ هاڻي هڪ وسيع ۽ دائمي بندوبست گهربل هو، خادم الحرمين شاهه فهد جي سربراهيءَ ۾ ماهرن جي هڪ ٽولي مسجد ۾ گهڻي توسيع ڪرڻ لاءِ هڪ جامع منصوبو جوڙڻ واسطي ٽن سالن تائين اڀياس ڪندي رهي. سن 1985ع ۾ جيئن ئي منصوبو تصديق ٿيو ۽ گهربل تياريون شروع مڪمل ٿيون ته ڪم جي زور سان شروعات ٿي، ڪم ساڍن ستن سالن تائين هلڻو هو ۽ اهو 1992ع ۾ مڪمل ٿيڻ سان مسجد جي ايراضيءَ ۾ تقريبن پندرنهوڻو وڌيڪ توسيع ٿي ۽ اها 1.78 ملين ۽ 178000 چورس فوٽ هئي، ۽ هاڻي مسجد ۾ هڪ ئي وقت تي ست لک ماڻهو نماز ادا ڪري سگهن ٿا. مسجد نبوي وانگر مسجد الحرام جيڪا ڪعبي شريف جي چوڌاري اڏيل آهي. تنهن ۾ پڻ ٻيڻ تي توسيع ڪئي وئي. ۽ هاڻي اتي ڏهه لک ماڻهو هڪ ئي وقت تي نماز پڙهي سگهيا ٿي.
هنن منصوبن تي عمل ڪرڻ لاءِ ستر بلين سعودي ريال درڪار هئا. يعني 18.66 بلين آمريڪي ڊالر.
مسجد نبويءَ جي توسيع واري منصوبي موجب انهيءَ جي ٽن طرفن کان نيون تعمير ٿيندڙ جڳهيون به شامل هيون ۽ تنهن کانسواءِ سموري صحن ۽ اسلامي عمارت سازيءَ جي فن موجب جاميٽريءَ واري سنگ مرمر جي فرش بندي به شامل هئي.نين عمارتن نماز واسطي ڇت ٻڌل ايراضي ميسر ڪئي. نئين تعمير ۾ 27 کليل صحن به شامل َآهن، خراب موسم دوران انهن کي شاهي شاميانن سان ڇانيو وڃي ٿو، انهن صحن ۾ ٻن وڏن صحن تي مشيني ڇٽيون لڳل آهن.جيڪي موسم آهر کولي يا بند ڪري سگهجن ٿيون. انهن ڇٽين ۽ شاميانن، بجليءَ جي نظام توڙي ٻين مشيني نظامن جو ڪنٽرول زير زمين ڪمپيوٽرائيزڊ آٽوميٽڪ ڪنٽرول سينٽر ۾ قائم ڪيل آهي. هتي پنهنجي نوعيت جي تمام وڏي ايئرڪنڊيشن سسٽم تي ضابطو قائم آهي.4.3 ملين پري پاڻيءَ جي سپلائي جو هڪڙو نظام قائم ڪيل آهي. جتان پائيپن وسيلي زير زمين سينٽر ۾ هڪ منٽ ۾ 17000 گلين تمام ٿڌو پاڻي پهچي ٿو. جيڪو مسجد ڪامپليڪس ۾ ڦرندڙ هوا کي ٿڌو ڪري ٿو. هن منصوبي مطابق مسجد جي اڳوڻي چئن مينارن ۾ وڌيڪ ڇهن نون مينارن جو اضافو ڪيو ويو آهي. انهن ڇهن نون مينارن مان هر هڪ 360 فوٽ اوچو آهي ۽ انهيءَ جي چوٽي تي 23 فوٽ وڏو هلال نصب ٿيل آهي، اهي چنڊ براس ڌاتوءَ جا ٺهيل ۽ اٽڪل پنج ٽن وزني آهن، سنگمرمر ۽ گرينائيٽ پٿر جا ڪئين قسم سموري نئين تعميرات جي چوڌاري ٺهيل اڱڻ جي فرش ۾ لڳايا ويا آهن. سنگمرمر ۽ براس ڌاتوءَ تي پوندڙ روشنيون رات جي وقت هن سموري ايراضيءَ کي چمڪائين ٿيون.
هن توسيعي منصوبي جي تڪميل سان مسجد نبويءَ ۾ ويهه لک حاجين ۽ زيارتين جي عبادت لاءِ مناسب گنجائش ٿي پئي آهي.
مذڪوره ويجهن ڏهاڪن دوران جيئن مسجد ۾ توسيع ٿيندي رهي آهي، ته ان سان گڏ انهيءَ مسجد جي چوڌاري قائم شهر ۾ پڻ توسيع ٿيندي رهي آهي.