5
پنهنجي اقتصايات جي ترقي ۽ تيل کانسواءِ ٻين صنعتن جي توسيع واري پروگرام جي هڪ حصي طور سعودي حڪومت کاڻين واري شعبي ۾ سيڙپڪاريءَ کي همٿائي پئي، کيس اميد آهي ته ايندڙ ڏهاڪي ۾ هي شعبو سرڪاري آمدنيءَ جو ٻيو نمبر وڏي ۾ وڏ ذريعو هوندو، سعودي عرب ۾ دنيا جا،معدني شين جا وڏي ۾ وڏا ذخيرا موجود آهن، اندازو لڳايو ويو آهي ته هتي ڪچي سون جا اٽڪل ويهه ملين ٽن، ٽامو 60 ملين ٽن، فاسفيٽ اٽڪل 10 بلين ٽن، ۽ ٻين معدني شين جا پڻ ڪئين ملين ٽن تي مشتمل ذخيرا موجود آهن.
هن شعبي جي ڪارڪردگي ۽ سرگرميءَ سان ڏيهي توڙي پرڏيهي سيڙپڪارن، لاءِ نوان نفعي بخش موقعا ميسر ٿيندا ۽ سعودي شهرين کي روزگار به حاصل ٿيندو.
تيل ۽ معدنيات واري وزارت موجب هن شعبي ۾ ڪل 6.7 بلين ڊالر سيڙايل آهن، گذريل پنج سالا منصوبي دوران معدنيات واري شعبي ۾ ساليانا 9.9 سيڪڙو ترقيءَ جي اڳڪٿي ڪئي وئي آهي.
کاڻين واري شعبي ۾ سڌاري ۽ انهن پروجيڪٽن ۾ رابطي کي گھرو ڪرڻ لاِءِ بلين ڊالرن موڙي سان سن 1997ع جي اپريل ۾ سعودي اربين مائيٽنگ ڪمپني قائم ڪئي وئي. هي معدني شعبي تي ضابطو رکندي ۽ ان جي ڪارڪردگيءَ جي نظرداري ڪندي، کاڻين جي سرڪاري توڙي ڀائيواري پروجيڪٽن مستحڪم ڪبو ۽ انهن کي تجارتي بنيادن موجب نئين سر تعمير ڪبو. هيءَ ڪمپني گهڻو پري موجود کاڻين وارن پروجيڪٽن کي بنيادي ضروري شيون، جهڙوڪ: پاڻي، بجلي ۽ ٽيلي ڪميونيڪيشن يعني، مواصلاتي شين جو بندوبست ڪري ڏيندي، جيئن ته مٿن ٿيل ڪم سجايو ٿئي.
سون:
مهد اده ذهب Mahd Adh Dhahab وٽ ملڪ جي سڀ کان وڏي سون جي کاڻ سميت هن ڪمپنيءَ جا ڪيترائي پروجيڪٽ زير تعمير آهن. جده جي اتر اوڀر طرف 280 ڪلوميٽر پري هڪ هنڌ وٽ اٽڪل ٻه ملين ٽن اعليٰ ڪچي سون جو ذخيرو تازو ئي دريافت ٿيو آهي. جنهن سبب کاڻ مان ٻيا به وڌيڪ 4 سال سون حاصل ٿيندو، هن ذخيري وار ي پروجيڪٽ جي ڪم ۾ ٽئين حصي جي برابر اضافو ڪري انهيءَ کي گهٽ ۾ گهٽ سن 2006ع تائين ڪم ڪرڻ جي لائق بنائڻ واسطي پروگرام ٺاهيو ويو آهي. هتان سن 1996ع ۾ هڪ لک ستونجاهه هزار 157000 آئونس سون مليو.1999ع ۾ هڪ لک اسي هزار 180،000 آئونس سون ملڻ جي اميد آهي. ملڪ ۾ ٻيو نمبر سون جي وڏي کاڻ جده ۾ آهي. اتر اوڀر طرف 750 ڪلوميٽر پري سخي ڀرت ماڳ وٽ آهي. سن 1996ع ۾ هتان ٽياسي هزار پنج سو ايڪانوي 83591 آئونس سون مليو، هيءَ سعودي مائيننگ ڪمپني مائدن ma,adin ٻين هنڌن ال امر ۽ الهجر وٽ سون جي ذخيرن جي ترقي لاءِ پيش قدمي ڪري پئي. هن وٽ ال امر جو ٽيهن سالن جو مقاطعو آهي،جنهن تي اسي نوي ملين ڊالر سيڙپ ٿيندي. ال امر رياض شهر جي اولهه ۽ ڏکڻ اولهه طرف 220 ڪلوميٽر پري آهي. هتي وري ابتدائي ڪوششون هن کاڻ ۾ موجود اٽڪل 3.5 ملين ٽن ڪچي سون تي مرڪوز رهنديون. هتي ابتدائي ڪم جو مدو 10 سال رٿيو ويو آهي. جده جي ڏکڻ اوڀر ۾ 350 ڪلوميٽر پري الهجر واري کاڻين جي ترقيءَ لاءِ هن ڪمپنيءَ سرڪار کي ڪجهه مراعات حاصل ڪرڻ لاءِ گذارش ڪئي آهي. هتي 4 ملين ٽنن کان به وڌيڪ ذخيرو لڌو ويو آهي ۽ ان جي کوٽائيءَ ۾ به اٽڪل پنج سال لڳي ويندا. هتي هر سال ساڍا ست لک ٽن پيداوار ٿيندي، هن منصوبي تي 20 ملين ڊالرن جي سيڙپ ٿيندي. هنن کانسواءِ هن ڪمپنيءَ وٽ کاڻين جا ٻيا 2 پروجيڪٽ به زير غور آهن. انهن مان هڪڙي سون جي کاڻ جده جي اتر اوڀر ۾ 400 ڪلوميٽر پري ال سوق Alsouq آهي، ٻي ميگنيز جي کاڻ ينبو YAMBU شهر جي اتر اوڀر ۾ 400 ڪلوميٽر پري زعت Zaghat ماڳ وٽ آهي، پنهنجا منصوبا مڪمل ڪرڻ لاءِ هيءَ خانگائي ويندي.
هڪڙو ٻيو شاهي پروجيڪٽ جنهن ۾ آمريڪي ڪمپني شامل آهي، عربين شيلڊ ڊيولپمينٽ ڪمپني آهي، هن پروجيڪٽ ۾ مقامي خانگي فرق ال مشرق ڪمپني آمريڪي فرم سان اڌو اڌ ڀائيوار آهي. ال مشرق ڪمپني ملڪ جي ڏکڻ اولهه ۾ ال مسانيه Al Masannea ۾ موجود عريبن شيلڊ مائيننگ انڊسٽري کي سونپڻ لاءِ شرطن ۾ ترميم ڪرڻ لاءِ سرڪار وٽ هڪڙي درخواست داخل ڪئي آهي.
هن وقت هي فرم محدود ڀائيواري آهي، پر عربين شيلڊ مائيننگ انڊسٽريز کاڻين جي پيداوار جي شروع ٿيڻ سان جوائنٽ اسٽاڪ ڪمپني ۾ تبديل ٿي ويندي. سعودي سرڪار کاڻين واري صنعت ۾ خانگي شعبي جي شموليت کي همٿائڻ لاءِ مسلسل ڪئين جتن ڪندي اچي. انهي سلسلي ۾ سرڪار ڪارپوريٽ ٽيڪس جا اگهه گهٽائڻ ۽ نون پروجيڪٽن ۾ ٽيڪس جي ڇوٽ جو مدو 5 مان وڌائي 10 سال مقرر ڪرڻ واري تجويز تي غور ڪري رهي آهي. تيل ۽ معدني وسيلن واري وزارت سيڙپڪاري لاءِ هڪ ڊيٽابيس جو بندوبست ڪيو آهي، جيڪو کين خام مال جي حصول لاءِ ڄاڻ، ذخيرن جي جاءِ وقوع ۽ خانگي شعبي لاءِ عريضي مهيا ڪري ڏيندو، اها ماهرانه مشاورت ۽ گهربل معلومات فراهم ڪري ٿي، ۽ نون پروجيڪٽن جي ڪمن ۾ سهولت لاءِ انتظامي طور طريقا سمجهائي ٿي.
سعودي سرڪار پڻ ملڪ ۾ چئن وڏن معدني پروجيڪٽن ۾ 2.5 بلين ڊالرن جي سيڙپ ڪري پئي، انهن مان هڪڙو ملڪ جي اتر ۾ آهي، جتي 213 ملين ميٽرڪ ٽن فاسفيٽ جو ذخيرو آهي، ٻيو پروجيڪٽ جدي جي اتر ۾ جتي 390ملين ميٽرڪ ٽن خام لوهه موجود آهي، ٽيون جست ۽ ٽامي واري پروجيڪٽ ال خنيقا وٽ آهي، هتي 2 ملين ميٽرڪ خام مال آهي، چوٿون بائيڪسائيٽ Bauxite وارو پروجيڪٽ زبيره ۽ القسيم وٽ آهي، هتي هڪ سو ٽيهتر 173 ملين ميٽرڪ ٽن خام مال آهي.
بجلي ۽ توانائي (Power and Energy):
سعودي عرب بجليءَ ۽ گئس جي في ڪس استعمال ۾ دنيا جي اڳواڻ ملڪن مان هڪڙو آهي ۽ انهن شين جي گهرج ۾ مسلسل اضافو پيو ٿئي. سن 1975ع کان 1996ع تائين بجليءَ جي پيداوار ۾ اضافو سورهوڻ تي ٿيو، يعني 1173 ميگاواٽ مان وڌي 18780 ميگاواٽ ٿي وئي.
هنن انگن ۾ پاڻي صاف ڪندڙ ڪارخانن ۾ ٺهندڙ بجلي شامل ڪونهي. سن 1976ع ۾ انهن ڪارخانن ۾ گهٽ ۾ گهٽ 2330 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿي، ساڳئي وقت بجليءَ جي استعمال جي گهرج تيزيءَ سان وڌي آهي. هن عرصي دوران ڪارخانن ۾ بجليءَ جي کپت ڏهوڻ تي وڌي وئي. 1975ع ۾ ڪارخانن ۾ بجلي جو ڪل کاپو 2.172 ملين ميگاواٽ ڪلاڪ هو، 1976ع ۾ اهو وڌي 22.5 ميگاواٽ ڪلاڪ ٿي ويو. انهيءَ عرصي دوران بجلي کپائيندڙ ماڻهن جو تعداد پڻ ڊرامائي انداز سان وڌي ويو، اهو ٽي لک ايڪونجاهه هزار پنج سو ايڪٽيهه 351531 مان وڌي 3.034 ملين ٿيو، وڌندڙ گهرج جي پورائي لاءِ سعودي حڪومت پنهنجي 25 سالا منصوبي ۾ تعاون لاءِ مقامي ۽ پرڏيهي ڪمپنين جي همت افزائي ڪري پئي. جيئن ته بجلي جي پيداوار سپلائي ۽ ورهاست ۾ اضافو ڪري سگهجي. بجليءَ جي هن 25 سالا منصوبي تي 117 بلين ڊالرن جي سيڙپ ٿيندي،جنهن سان ستر هزار ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. هن منصوبي جي تڪميل تائين بجلي صارفين جو تعداد پڻ 3 ملين مان وڌي 7 ملين ٿيڻ جو امڪان آهي.
ڇهين ترقياتي منصوبي دوران بجليءَ جي پيداوار وڌائڻ جي لاءِ 7.2 بلين ڊالرن سان گڏ 5.6 بلين ڊالرن جي رقم مختص ڪئي وئي آهي.
مذڪوره حالتن جي نتيجي طور آگسٽ 1997ع ۾ هڪڙو وزارتي فرمان جاري ٿيو. جنهن موجب بجليءَ جي پيدائش کي صنعتي عمل قرار ڏنو ويو ۽ ان کي موجود پرڏيهي سيڙپ واري گروپ ڪوڊ جي اختتام ۾ رکيو ويو آهي. هن فيصلي جي مقامي توڙي ٻاهرين سيڙپڪارن طرفان آجيان ڪئي وئي. اهي قومون آزاديءَ سان بجلي ٺاهڻ جي لاءِ سيڙپ ڪنديون، ۽ سرڪار طرفان مهيا ڪيل سهوليتون جهڙوڪ، نون ڪارخانن لڳائڻ تي 10 سال ٽيڪس ۾ ڇوٽ، ڪسٽم ڊيوٽيءَ ۾ ڇوٽ ۽ ٻين مالياتي سهولتن مان فائدو حاصل ڪندا. هن ڏس ۾ صلاحيت ۾ واڌارو ۽ لاڳت يا خرچ گهٽائڻ لاءِ گهربل سڌارن جو نفاذ زير غور آهي. سرڪار ملڪ جي چئن بجلي ڪمپنين کي ضم ڪري هڪ سعودي اليڪٽرسٽي ڪمپني ٺاهڻ تي غور ڪري رهي آهي، ۽ بجلي ٽيڪس مقرر ڪرڻ لاءِ سوچي رهي آهي.
جيئن ته ڏيهي توڙي پرڏيهي سيڙپڪاري کي هن ڏس ۾ سيڙپ مان فائدو محسوس ٿئي.
دستور مطابق سڄي رات بيت الله ۾ عبادت ڪري فجر جي نماز پڙهي، ناشتو ڪري پنهنجي هوٽل ۾ آرامي ٿياسين. آئون ڪافي دير سان اٿيس. جيئن ته اڄ رات جو دير سان لنڊن وڃڻ لاءِ اسان جي فلائيٽ هئي، تنهن ڪري اسان چاهيو ٿي ته ڪجهه زيارتون ڪري پوءِ اچي سامان پيڪ ڪريون، سو اسان انهيءَ ارادي سان روانا ٿياسين.
جيتوڻيڪ مڪي شريف ۾ز يارت جي لاءِ ٻيون به ڪافي جايون موجود آهن. اهو مقدس شهر جنهن ۾ حضرت ابراهيم عليه اسلام کان وٺي سرور ڪائنات حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم تائين نبين جون عبادت گاهون رهيون هجن، جتي ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن جي پيدائش ٿي هجي، ٻالڪپڻو گذرريو هجي ۽ جواني آئي هجي.
جتي نبي ڪريم صلعم جن تي قرآن شريف نازل ٿيو هجي، نبوت ملي هجي، اسلام جي تبليغ جو آغاز ۽ هجرت جو سفر شروع ٿيو هجي، ان شهر جو چپو چپو زيارتن ۽ تاريخ جي کليل ورقن وانگر ڏسڻ ۽ پسڻ وٽان آهي، پر ڪعبته الله شريف، مسجد الحرام ۽ ان سان ملحقه مقام ابراهيم ، سعي، آب زم زم، وغيره جي نشانين جي عظمت جي موجودگيءَ ۾ ٻين زيارتن جي گهڻي پرچار ٿيندي ڪانه ٻڌبي آهي. ڪي ٿورا ماڻهو ٻين زيارتن ڏانهن ويندي ڏسبا آهن ۽ گهڻن ماڻهن کي ته انهن زيارتن جي چڱي ريت ڄاڻ به ڪانه هوندي آهي، نڪي ڪي معلم يا مطوف اوهان کي انهن جاين ڏانهن وٺي ويندا ۽ نه ڪي ڪي ماڻهو عرب باشندا اوهان کي صحيح ڏس پتو به ڏسي سگهندا.
وري حڪومت طرفان به انهن تاريخي جاين تي نشانن جي حفاظت يا نشاندهي ٿيل نه آهي، بهرحال هڪ مسمان زائر جي دل ۾ ضرور اهڙين متبرڪ جاين جي ديدار جو شوق جاڳندو.
”زيارتون“
هتي انهن جو مختصر بيان عرض ڪجي ٿو.
سعي ختم ڪري، جيئن مروه جي پهاڙي وٽان، دروازي مان ٻاهر نڪربو ته سامهون هڪ رستي جي مٿان پل نظر ايندي، ان پل هيٺ به ڪار پارڪ آهي ۽ اتي بسون به بيهنديون آهن، اتان ساڄي طرف اڳتي هلبو ته هڪ چار پنج ماڙ ڪارن بيهارڻ جي بلڊنگ آهي،. ان جي ڇيڙي تي شارع جي ساڄي پاسي کان هڪ ننڍڙي عمارت نظر ايندي، جنهن تي وزارت الاوقاف، مڪتب الحرام لکيل هوندو، اتي هڪ لائبريري به آهي. اها، اها ڀيڻي آهي، جتي حضور پاڪ صلعم جن جي ولادت باسعادت ٿي.
صفا ۽ مروه جي پاسي کان ٻاهر نڪربو ته ٽين جي ڇت سان ڍڪيل بازار نظر ايندي، ساڄي پاسي سونارن جي بازار آهي، ان بازار جي شروع واري حصي ۾ اهو مبارڪ گهر آهي. ڪنهن دڪاندار کان پڇا ڳاڇا ڪجي ته شايد ٻڌائي سگهندو. باقي ڪو خاص نشان يا پتو ڪونهي.
هي اهو مبارڪ گهر آهي، جتي نبي پاڪ صلعم جن بيبي خديجته جي رفاقت ۾ نبوت کان اڳ نبوت کان پوءِ ۽ هجرت کان اڳ تائين مقيم رهيا.
بيبي فاطمته الزهريٰ رضي الله عنه جن به هن گهر ۾ پيدا ٿيون. حضور پاڪ صلعم جن جي فرزند حضرت ابراهيم کانسواءِ ٻيو سمور اولاد هن گهر ۾ ئي ولادت پذير ٿيو.
بيت ابوبڪر، هن کي دارالهجرت به چئبو آهي، جو اتان هجرت جي شروعات ٿي. هن گهر ۾ حضرت عثمان رضي الله تعاليٰ عنه حضرت طلحه رضي ۽ حضرت زبير رضِي جن مشرف به مسلمان ٿيا.
محله مسفله ۾ سونارن جي گليءَ ۾ حرم جي طرف اچبو ته هڪ گهر آهي، جنهن تي مٿان مسجد ٺهيل آهي، پڇا ڳاڇا ڪرڻ سان معلوم ڪري سگهجي ٿو.
هي مڪه معظمه جو قديم قبرستان آهي، عزه روڊ تي جنرل پوسٽ آفيس کان اڳتي وڃبو ته روڊ جي کاٻي پاسي هڪ مشهور قبرستان واقع آهي، قبرستان جي مٿان هڪ وڏي پل ٺهيل آهي، جتان حجون کا منيٰ ڏانهن رستو لنگهي ٿو.
هن قبرستان ۾ ام المومنين حضرت بيبي خديجته الڪبريٰ رضي الله تعاليٰ، حضرت اسماءَ رضي بنت ابوبڪر رضي، حضرت عبدالرحمان بن ابوبڪر رضي، حضور پاڪ صلعم جن جا چاچا ابو طالب ۽ ڏاڏا عبدالمطلب مدفون آهن. حضرت عبدالله بن زبير رضي، حضرت عبدالله بن عمر رضي، آن حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن جا فرزند قاسم رضي، طيب رضي، طاهر رضي، ۽ بي شمار تابعين، اوليا ۽ حجاج ڪرام به هن مقدس قبرستان ۾ دفن ٿيل آهن.
جنت المعليٰ کان منيٰ جي رستي تي الڳ وڃبوته اٽڪل ٽي ميل پري هڪ اتاهون جبل جيڪو جبل نور سان مشهور آهي، ڏسڻ ۾ ايندو.
هتي آن حضرت محمد صلعم جن نبوت ملڻ کان اڳ ۾ وڃي اڪيلائيءَ ۾ عبادتون ڪندا هئا، اهي سندن عبادتون ۽ اعتڪاف مذهب ابراهيميءَ جي طرز تي مبني هوندا هئا.
ان جبل جي چوٽيءَ تي هڪ غار آهي، انهيءَ غار ۾ ئي حضور پاڪ صلعم جن تي وحي نازل ٿيو ۽ پهرين قرآني آيت ”اقراءَ باسم ربڪ“ لاٿي وئي، ۽ نبوت سان نبي صلعم کي سرفراز ڪيو ويو، انهيءَ غار جو نالو غار حِرا آهي. هي جبل جده کان عرفات ويندي رستي (جيڪو مڪه شريف جي ٻاهران ڏکڻ طرف کان لنهگي ٿو.) تي آهي.
هجرت ڪرڻ وقت حضور پاڪ صلعم جن ”يار غار“ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله تعاليٰ عنه جي رفاقت تي ٽي ڏينهن هتي ترسيا هئا. حضرت اسماءَ بنت ابوبڪر رضي الله عنه روز سندن ماني کڻي ايندي هئي. حضرت عامر بن فهير جيڪو حضرت ابوبڪر صديق جون ٻڪريون چاريندو هو، سو اتي اچي کين کير پياريندو هو. حضرت عبدالله بن ابوبڪر رضي الله تعاليٰ عنه وري مڪه وارن جون سازشون ۽ ترڪيبون معلوم ڪري رات جو اچي حضور پاڪ صلعم جن کي اطلاع ڏيندا هئا.
هن جبل جي چڙهائي اٽڪل ميل ڏيڍ ٿيندي ۽ ڪافي دشوار ۽ ڏکئي آهي.
مڪي جون سڀ زيارتون ڪرڻ ۽ تاريخي ماڳ مڪان ڏسڻ لاءِ ڪئين ڏينهن گهرجن، پر جيڪي مختصر وقت ۾ ڏسي سگهياسين سو ڏسي واپس هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين.
اڄ رات اسان کي وڌيڪ يورپ جي سفر لاءِ لنڊن وڃڻو هو.
رات جو دير سان هوٽل جو بل ڏيئي بنگالي بابو بيري کي ٽپ ڏيئي، جنهن اسان جون بئگون ڪار جي ڊگيءَ ۾ رکيون، اسان مڪي کان جده ڏانهن روانا ٿياسين. جت اسان کي اڄ رات لنڊن ڏانهن وڃڻو هو. جده ڏانهن ويندي روڊ تي خوبصورت روشنين مان ٿيندا ايئرپورٽ پهتاسين، ٽراليءَ ۾ سامان رکي ايئرپورٽ اندر روانا ٿياسين، هي دنيا جو واحد ايئرپورٽ آهي، جتي ٽراليءَ جا پئسا ورتائون. جده ايئرپورٽ تي اميگريشن ڪسٽم مان واندا ٿي پنهنجي سوئيز ايئرلائين جي ڪائونٽر تي پهتاسين، جت لنڊن وڃڻ لاءِ بورڊنگ شروع هئي. اسان به لائين ۾ بيهي رهياسين ۽ پنهنجي واري تي سامان ڪنويئر بليٽ تي رکي بورڊنگ ڪارڊ وٺي لائونج ڀيڙا ٿياسين. مني ۾ نور ڊيوٽي فري شاپ جو چڪر لڳايو، ڪا ننڍي شاپنگ ڪئي. ٿوري ئي دير ۾ اسان جي فلائيٽ جي انائونسمينٽ ٿي ۽ بس ۾ چڙهي جهاز ڀيڙا ٿياسين. جهاز جي دروازي تي سئز ايئر جي سهڻي ايئر هوسٽس اسان کي خوش آمديد ڪيو، پائليٽ به بيٺل هو.
اسان جهاز اندر گهڙياسين ته نه وسرندڙ خوشبوءِ اسان جي دماغ ۾ داخل ٿي وئي. اندر ٻي بيٺل ائير هوسٽس اسان کي آڻي پنهنجي سيٽ ڀيڙو ڪيو. ويهڻ شرط مون ايئر هوسٽس کي چيو ته ون بئگ آف بليڪ ليبل آن راڪس، پاڻ مشڪي پئي ۽ سندس ڳاڙهن ڳٽول ڳلن ۾ Dimple پئجي ويا، کلڻ يا مشڪڻ سان جن ماڻهن جي ڳلن ۾ اندر طرف نشان ٿين تنهن کي انگريزيءَ ۾ Dimple چئبو آهي، ۽ انگلينڊ جي هڪ بهترين اسڪاچ وسڪيءَ جو نالو پڻ Dimple آهي، سو کيس چيم ته:
Oh, no not black lable but dimple ڏاڍو کلي، سندس موتين جهڙا سهڻا ڏند، جاڙا ڀرون، مخروطي آڱريون، ٿورا گهنڊ برابر وار ڏسي خدا جي قدرت ياد اچي وئي. پاڻ کلندي ۽ مشڪندي رهي، ڄڻ ڪا پرين جي راڻي آسمان تان لهي زمين تي آئي هجي. آئون کيس وڌيڪ ڪجهه به نه چئي سگهيس. هڪ فرمانبردار مڙس وانگر پنهنجي گهرواريءَ جي هٿن مان سامان وٺي مٿي سامان رکڻ واري جاءِ ڀيڙو ڪري ساڻس هروڀرو ڳالهائي، ٿورو مشڪي پنهنجي سيٽ تي ويهي رهيس. پاڻ چيائين ته جهاز فلاءِ ڪري ته پوءِ ، سعودي عربستان ۾ لئنڊ دوران وسڪي سرو (Serve) نه ڪبي آهي.
جهاز پنهنجي صحيح وقت تي Take off ڪيو. ڪئپٽن ۽ جهاز جي عملي روايتي طور سندن جهاز ۾ سفر تي اسان کي خوش آمديد چيو ۽ سعودي عربستان ۾ پنج راتيون ننڊ جي گورين گذارڻ کانپوءِ جڏهن ڊمپل جو هڪڙو پئگ سهڻن هٿن ۾ ڇلڪندي مليو ته سڄو پئگ هڪ ئي ڍڪ سان پورو ڪري پي ڇڏيم ۽ ٻئي پئگ جو آرڊر ڏنم، اهو سلسلو تيستائين هلندو رهيو جيستائين وڃي ننڊ ڀيڙو ٿيس ۽ اک وڃي انهيءَ مٺڙي آواز تي کلي ته توهانجي مهرباني جو توهان اسانجي ايئرلائين ۽ جهاز ۾ چڙهيا. هاڻ پاڻ سوئيزرلينڊ جي هڪ حسين شهر زيورچ (Zurich) ۾ پهچڻ وارا آهيون ۽ مون کي هڪ هندستاني فلم چانديءَ جو هڪ سهڻو گانو ياد اچي ويو، فلم ۾ اهو گانو رشي ڪپور ۽ سري ديويءَ تي فلمايل آهي، رشي ڪپور هيليڪاپٽر ۾ چڙهي، گلاب جا گل اڇلائي ٿو، ۽ هيروئن کي جهاز ۾ چاڙهي ٿو، اهو گانو نه رڳو سوئيز لينڊ پر دنيا جي هن حسين ترين شهر زيورچ ۾ فلمايل آهي. زيورچ، پئرس، نيس، وينس ۽ سنئفرانسڪو نه وسرندڙ دنيا جا حسين ترين شهر آهن. اسان کي هت سوئيز لينڊ ۾ لهڻو ڪونه هو، پر تڏهن به هت اميگريشن ۽ ڪسٽم ٿيو ۽ ٻي جهاز ۾ چڙهي، لنڊن روانو ٿهڻو هو، سو اميگريشن ۽ ڪسٽم مان واندا ٿي لائونج ڀيڙا ٿياسين جتان ڪي قدر ننڍي جهاز ۾ چڙهي لنڊن ڏانهن روانا ٿياسين. جهاز ۾ ناشتو ڪيوسين ۽ هڪ اڌ سينٽ ورتم. جهاز پوڻن ٻن ڪلاڪن جي اڏام کان پوءِ دنيا جي نمبر ون مصروف ترين ايئرپورٽ هيٿرو تي لينڊ ڪيو، جتان بسن ۾ نه پر سڌي طرح سان لنڊن ايئرپورٽ جي بلڊنگ ۾ داخل ٿياسين. اميگريشن وارن بنا ڪنهن پڇ پڇان جي اسٽيمپ هڻي ڏني ۽ ڪسٽم آفيسر پري کان ئي اشارو ڪيو ته هليا وڃو.
لنڊن شهر ۾ ٻه ايئرپورٽ آهن، هڪ گيٽ وڪ (Gate Wick) ۽ ٻيو هيٿرو (Heathrow) ائير پورٽ آهي، جت سڄي دنيا جي نوي ايئر لائينز جا جهاز اچن ٿا. هيٿرو ايئرپورٽ جو ڪل اسٽاف 240000 ٻه لک چاليهه هزار آهي. جنهن ۾ صرف ائيرپورٽ تي 108000 هڪ لک اٺ هزار ماڻهوڪم ڪن. هيٿرو ايئرپورٽ جا چار ٽرمينل (Terminal) ٻه رن وي، يعني ڇهه ڪروڙ ويهه لک مسافر اچن، هڪ ڏينهن ۾ زياده ۾ زياده مسافرن جو رڪارڊ اچڻ وڃڻ 224000 ٻه لک چوويهه هزار آهي، جيڪو آرتوار 31 جولاءِ سن 2000ع ۾ ٿيو.
هيٿرو ايئرپورٽ جو بنياد پنهنجي ڪراچيءَ جي پهرين ماڙي پور ايئرپورٽ کان به پوءِ پيو، يعني 1946ع ۾ پهرين ڪجهه تنبو هڻي هن ايئرپورٽ جي شروعات ڪئي وئي، ۽ صرف 18 منزل Destinations ڏانهن ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر پروازون وينديون هيون، جڏهن ته هاڻ اهڙيون منزلون (Destinations) ٻه سو کان به زياده آهن. هتي سڄي دنيا لاءِ هڪ ڏينهن ۾ سوا سو اڏامون پرواز ڪن ٿيون.
پهرين پرواز 31 جنوري 1946ع ۾ بيونس آئرس (Buenos-Aires) لاءِ اڏام ڪئي. هاڻ ته هن ايئرپورٽ تان فقط پئرس لاءِ روزانو 33 فلائيٽسن ۽ نيويارڪ لاءِ 23 فلائيٽس وڃن. هيٿرو ايئرپورٽ تان هڪ ملڪ لاءِ زياده ۾ زياده فلائيٽس آمريڪا لاءِ وڃن.
هن ايئرپورٽ جا آمريڪا کانپوءِ مصروف روٽس پئرس، ائمسٽرڊئم ۽ ڊبلن آهن. هيٿرو ايئرپورٽ تي ستن سيڪنڊن ۾ هڪ بوتل شراب جي وڪرو ٿئي ٿي، جڏهن ته هڪ ڏينهن ۾ 26000 ڪوپ چانهن، 6500 پيپسي بوتلون ۽ 6500 سئنڊ وچ وڪرو ٿين ٿا.
هت مسافرن جي سهولت لاءِ ايئرپورٽ جي اندر ئي اندر Basement هيٺين منزل ۾ توهان کي شهر وڃڻ لاءِ ٽيوب ۽ ريل هر 15 منٽن ۾ ملندي، جتان کان Victoria وڪٽوريا پهچي توهان انگلينڊ اندر ۽ يورپ جي ڪنهن به شهر ڏانهن وڃي سگهو ٿا.
ايئرپورٽ کان پيلو ڪيب ڪاري ٽئڪسي ۽ بسون توهانکي لنڊن جي هر ڪنڊ تي پهچائينديون.
اسان ٻاهر نڪري ڏٺو ته ڪابه ييلو ڪيب نه هئي ۽ ڪاري ٽئڪسي واري اسانجي منزل لاءِ 60 پائونڊ گهريا، جيڪي تمام گهڻا هئا، نور واپس ايئرپورٽ اندر ويو ۽ لفٿنسا جي ڪائونٽر پڇا ڪئي، جن کيس ڪن پرائيويٽ ڪارن وارن جا فون نمبر ڏنا، جن کي پاڻ فون ڪيائين، ائين چند گهڙين ۾ ٻڌايل نمبر واري ڪار اچي ٻاهر اسان جي اڳيان بيٺي، جنهن اسان کي 30 پائونڊن ۾ اچي ڀوراڻي جي گهر ڀيڙو ڪيو، جيڪو بالم اينڊلشم(Balham Endlsham) روڊ تي آهي، اسان ايئرپورٽ کان ساڻس فون تي ڳالهايو هو.
آئون اڳ به لنڊن ۾ سندس ٻه دفعا مهمان ٿي چڪو هوس، سو پاڻ اسانجي انتظار ۾ ويٺوهو.
پاڻ مٿي واري حصي ۾ ٻن ڪمرن وارو سوٽ اسان جي حوالي ڪيو، جهن ۾ ٻن ڪمرن سان گڏ هڪ باٿ روم ۽ ڪچن پڻ هو.
اسان جي ڪمري ۾ ڪيترن قسمن جا بسڪيٽ، ڪيڪ، پيسٽريون تازا فروٽ ۽ ڪولڊ ڊرنڪس اسانجو انتظار ڪري رهيا هئا. پاڻ اسان کي چيائين ته شاور وٺي اچو ته ماني گڏجي کائون،جيڪا اسان توهان لاءِ خاص ٺاهي آهي، اسان تازا توانا ٿي هيٺ آياسين ته پاڻ ڪچن سان گڏ هڪ ننڍي ڪمري ۾ ماني لڳائي، جيڪا اسان کاڌي پر پاڻ نه کاڌائين.
ڀوراڻي صاحب صبح جو ننڊ مان اٿڻ شرط وسڪي شروع ڪندو آهي، جنهن کي وڃي رات جا ٽي چار ٿيندا آهن، ۽ ڪڏهن به اهو محسوس ڪونه ٿيندو آهي ته ڪو هن وسڪي به پيتي آهي، پر ائين ضرور ٿيندو آهي جو وسڪي پيئڻ کانپوءِ جڏهن ڪنهن ڪمري ۾ گلاس رکندو آهي ته کائنس اهو گلاس وسري ويندو آهي، اهو سلسلو سڄو ڏينهن هلندو رهندو آهي، جيستائين وڃي پاڻ سمهي، تيستائين هر ڪمري ٽي وي لائونچ ۽ باٿ رومن ۾ هڪ اڌ گلاس وسڪي ڀريل يا اڌ توهان کي صبح جو ضرور نظر ايندو، اهو سلسلو سڄي رات هلندو اچي.
سو پاڻ اسان سان ماني نه کاڌائين، پر مون، منا ۽ نور سندس هٿن سان ٺاهيل ماني کاڌي، جيڪا بيحدلذيذ هئي.
اڄ ڇنڇر جي شام آهي، تنهنڪري اڄ رات سڄي لينڊنرس (Londoners) جاڳي گذاريندا، سو اسان به ٽئڪسي ڪري لنڊن جي گهٽين ۾ نڪري پياسين، هر نائيٽ ڪلب اڳيان تمام گهڻي رش لڳي پئي هئي، اسان به هڪ نائيٽ ڪلب اندر گهڙي پياسين، صبح جو به ڪافي دير سان ننڊ مان اٿياسين.
اسان جو چوٿون ساٿي ڪيلا جو پٽ ونود به ڪراچي کان سوئيز اميگريشن وارن کي منهن ڏئي لنڊن پهچي چڪو هو، اسان کي اڄ برائيٽن بيچ تي وڃڻو هو، ونود سان زيورچ (Zurich) ايئرپورٽ تي ڏاڍو ڊرامو ٿيو.
ونود اڪيلو نوجوان ماڻهو، هٿ ۾ صرف ٿيلهو، ٻيوڪوبه سامان نه،جيتوڻيڪ اڳ ۾ آمريڪا ۾ پڙهي آيو آهي۽ يورپ به ڏسي آيو آهي، پر سندن والدين جي پاسپورٽ تي ۽ هينئر سندس پاسپورٽ تي ويزا ته سڀني مغربي يورپ جي ملڪن جي لڳل هئي پر اڳ جي انٽري اسٽيمپ ڪانه هئي. سوئيز اميگريشن وارن کي شڪ ٿي پيو ته ويزا ۾ ڪا گڙ ٻڙ نه هجي، سو هنن برٽش اميگريشن وارن کان ڪنفرم ڪري پوءِ هن کي لنڊن روانو ڪرڻ ٿي چاهيو. ان پروسيس ۾ ڪافي وقت ٿو لڳي، سڄي رات ونود کي روڪي رکيو ۽ صبح جو ڪليئرنس اچڻ کانپوءِ هڪ لفظ (Sorry) جو چئي کيس لنڊن روانو ڪري ڇڏيو ۽ لنڊن ۾ اسان سان اچي گڏيو.
هاڻ يورپ ۾ سفر ڪندي توهان جيڪر سڌي فلائيٽ ذريعي لنڊن پهتا ته بهتر، نه ته يورپ جي ڪنهن به شهر مان ٿيندا پوءِ لنڊن ويندا ته اهو ملڪ توهانجي لنڊن جي ويزا چيڪ ڪري پوءِ اڳتي لاءِ توهان کي اجازت ڏيندو، اهو قانون هان شروع ٿيو آهي نه ته اڳ ۾ هر ملڪ صرف پنهنجي ملڪ ۾ اچڻ لاءِ ويزا چيڪ ڪندو هو، پر هاڻي اڳتي واري جي ملڪ لاءِ وڃڻ وقت به يورپين ملڪ ويزا چيڪ ڪن ٿا، سو ونود به مشڪل سان جان ڇڏائي اچي لنڊن ڀيڙو ٿيو.
اڄ آچر آهي، ڀوراڻي جو پٽ آصف اسڪول کان فري آهي، تنهنڪري هو به اسان سان برائيٽن بيچ تي هلڻ لاءِ تيار ٿيو ۽ اسان ريلوي ذريعي برائيٽن وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو. ريلوي اسٽيشن ڀوراڻي جي گهر کان ٻه ٽي سو قدمن تي آهي، اسان پنڌ ئي پنڌ ريلوي اسٽيشن تي پهتا سين. ۽ ٻاهران اخبارون به ورتيوسين. اردو اخبار جنگ به ورتيسين، جنهن ۾ انگلينڊ جون خبرون گهٽ پر پاڪستان جون خبرون گهڻيون هونديون آهن، جنهن ڪري ماڻهو پاڪستان کان باخبر رهندو هو، ان وقت جنگ اخبار ۾ رسول بخش پليجي جو هفتيوار ڪالم پڻ هلي رهيو هو. جنگ اخبار ڪيترين ئي جڳهين تان شايع ٿئي. اندر ڇپجندڙ مضمون سڀ هڪ جهڙا ئي هوندا آهن.
اسان برائيٽن لاءِ ٽڪيٽ ورتي. ريل ٽيوب ۽ بس لاءِ هڪ ئي ٽڪيٽ ٿئي. توهان هڪ ڏينهن واري ٽڪيٽ ۾ سڄو ڏينهن پيا ريل، ٽيوب ۽ بسن ۾ سفر ڪريو، جيسين وڃي رات جا ٻارنهن ٿين، ۽ ٽيوب انسٽيٽيوٽ بند ٿين. لنڊن ۽ پئرس ۾ ٻارنهن بجي کانپوءِ ٽيوب اسٽيشنون بند ٿيو وڃن، پوءِ ڪم ٽئڪسي وسيلي هلي. هت بالم (Balham) ريل اسٽيشن ۽ ٽيوب اسٽيشن هڪ ئي بلڊنگ ۾ آهن.
هت ريلوي يا ٽيوب پنج پنج منٽن ۾ پنهنجي صحيح وقت تي اچي ۽ وڃي، جي هڪ منٽ به دير ڪندو ته انگريز شوڪارو ڀري چوندو (Oh my one mintute) سو سائين اسان به لنڊن کان برائيٽن ڏانهن ريل ۾ روانا ٿياسين.
هنن ملڪن کي الله تعاليٰ سونهن ۽ ساوڪ ايتري ته ڏني آهي جو انسان جون اکيون پيون ٺرن، سڄا سڄا ملڪ وڻن ٽڻن، گل گلزار ۾ ڍڪيا پيا آهن، وري سهڻا رستا، سهڻا گهر جيڪي سڀ جا سڀ هڪ جهڙا يعني ڪاٺ جا گهر، جن جو ڳاڙهو رنگ در ۽ دريون سڀ سفيد رنگ جا، ايڪڙ ٻيڪڙ سائو رنگ درين تي سفيد سهڻا نفيس پردا، گهر جي ٻاهران هڪ ننڍڙو پارڪ، هر گهر اڳيان ڪار بيٺل، گهر ٻه ماڙ ٽيپر ٽائيپ، جي برف پوي ته گهر تي بار نه ٿئي ۽ ڪري پوي، هر گهر مٿان وڏو خوبصورت بخارو، هر گهر مٿان اهڙو بندوبست، جي چاهين ته روشني مٿان گهر ۾ اچي.
يورپ ۾ گهر ۾ رهندڙ گهڻو ڪري چار نه ته پنج يعني مڙس زال ۽ ٻه ٻار ڇيهه ٿي ويو. گهر اهڙو سهڻو سينگاريل جهڙو فلمي سيٽ. زياده ۾ زياده گهر اندر سيگاريل وڻندڙ جڳهه ڪاڪوس، جنهن کي هاڻ باٿ روم ، ٽوائليٽ يا پائوڊر روم جي نالي سان ياد ٿو ڪيو وڃي. گهر ۾ رهندڙ سڀ گهر جا ڪم پاڻ ڪن. يعني نوڪري به ڪن ۽ گهر به سنڀالين. يورپ جو ماڻهو جهڙي سهڻي زندگي گذاري ٿو، ان کان وڌيڪ هو محنت ٿوڪري. پنهنجي ملڪ وانگر نه ته ”ڪمائي گي دنيا اور کائين گي هم“ يورپ ۽ جپان جي ترقيءَ جو راز هنن جو دماغ ۽ محنت آهي، يورپ جو ماڻهو توهان کي پنهنجي گهر ۾ ڪڏهن به دعوت نه ڏيندو، پر جي ڪا گرل فرينڊ آهي ته پوءِ انهيءَ ڪري انگريزي گهر ڏسڻ جو موقعو پيدا ٿيو پوي، ۽ منهنجو هر ملڪ ۾ اهو شوق هوندو آهي ته ان ملڪ کي گهمڻ سان گڏ ان ملڪ جي شهريءَ جو گهر به ڏسان، پر اهو تڏهن ممڪن ٿئي ٿو ته توهان پنهنجي ڪنهن دوست جي گرل فرينڊ يا خود توهان جي گرل فرينڊ هجي. اهو ڪم اڄ ڪلهه انٽر نيٽ ذريعي به ٿيو وڃي. سو ڪوشش ڪري هر ٽوئرسٽ کي انهيءَ ملڪ جي رهواسيءَ جو گهر ضرور ڏسڻ گهرجي. پاڻ وٽ جيئن گهر نئون ته انهيءَ جي قيمت وڌيڪ، پر يورپ ۾ جيترو گهر پراڻو. اوترو مهانگو، نه رڳو گهر هر شيءِ پوءِ اها نوادرات ۾ اچيو وڃي. پهرين ڀيرو توهان لنڊن کان ٻاهر ويندا، اهڙا سهڻا هڪ جهڙا گهر ڏسي انسان کي عجب ٿئي. سو اسان به سڄي واٽ اهڙا سهڻا گهر ۽ نظارا ڏسندي اچي برائيٽن ريلوي اسٽيشن تي پهتاسين.
لنڊن کان برائيٽن وڃڻ لاءِ سڀ کان وڌيڪ بهتر ريل آهي، آرتوار تي روڊ رستي اچڻ ڪري ڪيترو وقت روڊ بلاڪ ٿيا پيا هونداآهن ۽ ٻيو ته آرتوار ڪري برائيٽن ۾ ڪار پارڪنگ به هڪ وڏو مسئلو هوندو آهي.
آرتوار جي ڏينهن برائيٽن بيچ لاءِ عام برٽش ٽرين کانسواءِ اسپيشل ٽرينون پڻ هلن، جيڪي لنڊن کان سڌو برائيٽن سواءِ ڪٿي بيهڻ جي پهچن. انهن ۾ مانيءَ ۽ فون جو بندوبست پڻ هوندو آهي. اصل سڄو ڏينهن پيون هلن. جيڪي توهان کي صرف وڪٽوريا تان ملنديون. لنڊن کان برائيٽن 52 ميل پري آهي. يعني حيدرآباد کان ڪينجهر، ٻنون يا سن.
برائيٽن ڪئين صديون اڳ ڪراچيءَ وانگر هتي به مڇي ماريندڙن جا گهر هئا. پر هاڻ هي ٻاويهه اسڪوائر ميلن ۾ ڦهليل شهر ڏسڻ وٽان آهي. جت سيآهن لاءِ سڀ ڪجهه آهي. سٽي ٽوئر لاءِ بهترين مٿان کليل بسون بيچ تي گهمڻ لاءِ خاص قسم جون ٽرينون جيڪي صرف بيچ تي هلن. رهڻ لاءِ شاندار هوٽلون ۽ نائيٽ ڪلب. بهترين ميوزم رائل پويلين جي شاندار عمارت برائيٽن سي لائيف سينٽر Brighton sea Life centre جنهن اندر قسمين قسمين مڇيون. جت توهان شارڪ Shark مڇي به ڏسندا. سمنڊ جي مٿان اندر هڪ بهترين ٽوئرسٽ سنٽر جت هوٽلون، بار، پب، (Pub) پب مخفف آهي. (Public Bar) پبلڪ بار، جيڪو انگريز جي هڪ سڃاڻپ آهي، تنهن کانسواءِ وڏن ۽ ٻارڙن لاءِ سوين قسمن جون رانديون ڪرتب، ڪي ٽڪيٽ تي ته ڪي مفت ۾، جتي آتوار تي ايڏي ته رش ٿئي جو ڪا شيءَ وٺڻ لاءِ وڏيون وڏيون لائينون. ٻاهر بيچ تي هزارن جي تعداد ۾ سياح ڪاڙهي ۾ سمهندي، ڪتاب پڙهندي ، کائيندي پيئندي، ڊوڙندي ڏاڍا پيا وڻندا.
آرتوار جي هڪ خاص قسم جي راند پڻ ٿئي، ٿئي ائين جو تقريبن 200 فوٽ مٿي ڪاٺ جي وڏي ٿنڀ مان، مرد يا عورت سڄي بدن تي رسو ٻڌي جيڪو چوٽيءَ ۾ پڻ مضبوطيءَ سان ٻڌل هجي ٿو، ان چوٽيءَ تي رسو ٻڌل مرد يا عورت پاڻ کي کڻي هيٺ ڇڏي، ۽ اهو همراهه تقريبن وچ تي ٽنگيو پيو هجي ۽ هيٺ بيٺل ماڻهو کي سلام ڪري، هيٺ بيٺل سوين ماڻهو سڪا اڇلائين، جيڪي پوءِ هيٺ لهي اچي کڻي.