3
شهر ۽ ان جي چوڌاري مذهبي ۽ تاريخي ماڳن جي گهربل حفاظت ڪري کين اجايو ڪيو ويو آهي. جيئن زيارتي اسلامي ۽ بادشاهت جي تاريخ ۾ خدا حرمين جي ڪردار جي واکاڻ ڪن ساڳئي وقت شهر جي مادي ۽ سماجي سڌاري واسطي جديد آسائشون ۽ سهولتون مهيا ڪيون ويون آهن. مديني جو شهر آهستي آهستي مگر چوڌاري وڌڻ ۽ پکڙجڻ لڳو. انهيءَ ڳالهه جي پيش نظر شهر ۾ پاڻيءَ جي سپلائي لاءِ پڻ خاص ڌيان ڏنو ويو، هن مسئلي کي سرڪار صرف چشمن تائين محدود نه رکيو جتان اڳي رواجي طرح پاڻي حاصل ڪيو ويندو هو، پر ڳاڙهي سمنڊ وٽ مٺو پاڻي ٺاهيندڙ ڪارخانن کان شاهي پائيپن وسيلي پاڻي مديني پهچايو وڃي ٿو. هي منصوبو شهر ۾ پاڻي جون مڪمل ضرورتون پوريون ڪري ٿو. تنهن کانسواءِ ساڳئي پاڻيءَ کي هڪ کان وڌيڪ ڀيرا استعمال ڪرڻ واري اصول موجب گهرن ۾ استعمال ٿي نيڪال ٿيندڙ پاڻيءَ کي وري استعمال ڪري شهر ۾ سٺ شاهي پارڪ لڳايا ويا آهن ۽ راندين جا ميدان ٺاهيا ويا آهن، جتي شهرين جي وندر جو جوڳو بندوبست ٿيل آهي.جتي اڳي فقط صحرائي رندن وسيلي جتان فقط قافلن جي صورت ۾ لنگهي سگهبو هو، مديني ۽ ٻين شهرن ۾ وڃي سگهبو هو. اهو مديني جو شهر رستن ۽ روڊن جي انهيءَ جديد ڄار جو هڪ حصو آهي. جنهن وسيلي سڄي ملڪ جا شهر هڪٻئي سان ڳنڍيل آهن، شهر جي اتر اوڀر طرف ستن ميلن جي مفاصلي تي هڪ عاليشان هوائي بندر اڏيو ويو آهي، مديني کي ملڪ ۽ دنيا جي مکيه شهرن سان ملائي ٿو.
گذريل چوڏهن صدين کان وٺي مدينوشريف اسلامي تعليمات جو مرڪز ٿي رهيو آهي. جتي پوري دنيا کان شاگرد توڙي عالم علم جي حصول لاءِ ايندا آهن رهن ٿا، هن وقت تعليم جي جديد نظام موجب شهر ۾ سوين پرائمبري، ثانوي ۽ اعليٰ تعليم جا ادارا موجود آهن. جتي ٻار توڙي نوجوان پڙهن پيا، انهيءَ کان به وڌيڪ اها ڳالهه ته سن 1966ع ۾ هتي هڪڙي اسلامي يونيورسٽي قائم ڪئي وئي آهي. جنهن ۾ مديني توڙي ملڪ جي ٻين هنڌن کان ۽ دنيا جي هڪ سو کان وڌيڪ ملڪن مان آيل شاگرد پڙهي رهيا آهن.
سن 1985ع ۾ شاهه فهد مديني پاڪ جي ويجهو هڪ نرالي ڪامپليڪس جو افتتاح ڪيو، جنهن جو نالو شاهه فهد هولي قرآن پرنٽنگ ڪامپليڪس آهي. هيءَ بلڊنگ 37 ايڪڙ ايراضيءَ تي محيطه آهي، جتي قرآن شريف جا لکين جلد بهترين ڇپائي سان تيار ٿين ٿا، پندرنهن سو عالم ڪاريگر ۽ فنڪار هن اداري ۾ مقرر آهن، هتي هر سال قرآن شريف جا چوڏهن ملين جلد عربي ۽ ڇهن ٻين مکيه ٻولين ۾ ڇپجن ٿا ۽ قرآن شريف جي آڊيو ڪيسٽن جا ٻه لک سيٽ تيار ٿين ٿا، اهي قرآني جلد ۽ ڪيسٽون حرمين جي زيارتين ۾ ٻين مذهبي ادارن، اسڪولن ۽ يونيورسٽن ۾ مفت ورهائجن ٿيون. تنهن کان سواءِ قرآن شريف جا نسخا دنيا جي ٻين ملڪن جي اسلامي ادارن، مسجدن ۽ اسڪولن وغيره کي عطيي طور ڏجن ٿا.
مديني شريف ۾ پڻ جديد نظام قائم ڪيو ويو آهي. جنهن تحت نو وڏيون اسپتالون ۽ 76 صحت مرڪز قائم ڪيل آهن.جتي مديني جي شهرين توڙي زيارتين جي صحت لاءِ بهترين بندوبست ٿيل آهي، حج وارن ڏينهن دوران اضافي طور ڪيترائي عارضي صحت مرڪز کوليا وڃن ٿا، ته جيئن صحت واري دائمي نظام تي وڌيڪ بار نه ٿئي، علاج جو اعليٰ معيار برقرار رهي ۽ سڀني ضرورتمندن جو علاج ٿي سگهي.
مديني شريف ۾ ٽيلي ڪميونيڪيشن نظام پوسٽن، ٽيليگرافس ۽ ٽيليفونس وزارت جي ڪنٽرول هيٺ ڪم ڪندڙ آهي، هتي شهرين توڙي حاجين ۽ ٻين زيارتين جون ٽيلي ڪميونيڪيشن واريون ضرورتون ڪمپيوٽرن، فيڪسمائيل ۽ ٽيليڪس مشينن ذريعي پوريون ڪجن ٿيون. جنهن سان ٽرنڪ توڙي موبائيل فون نظام عمل پيرا آهي. مديني شريف سان گڏ اتي کجين جي باغن ۽ ڀاڄن جي فارمن پڻ ترقي ڪئي آهي. کجين جي پنج سو ملڪي قسمن مان 120 قسم صرف مديني جي کجين جي باغات ۾ پيدا ٿين ٿا.
اجوا سميت کجين جا سمورا بهترين قسم شهرين جي چوڌاري قائم کجين جي نخلستانن ۾ پيدا ٿين ٿا.
مديني جي شهرين جي زندگيءَ جو چرخو مسجد نبوي ۽ حاجين جي خدمت ڪندي ڦري ٿو، تنهن جي پيش نظر اهي تجارتي ميدان ۾ به نمايان حصو وٺن ٿا.
ويهين صديءَ جي پڇاڙيءَ کان وٺي مديني شريف جي حيثيت هڪڙي جديد شهر واري ٿي پئي آهي. مگر شهر پنهنجي مذهبي ۽ ثقافتي ورثي کي برقرار رکندو اچي.
عجيب منظر آهي، حضور پاڪ صلعم الله جي حڪم سان پنهنجي اٺڻ ”قصويٰ“ مهرن مان آهستي آهستي هٿ ڍلا ڪندو وڃي ته جيئن خدا جي حڪم سان (قصويٰ جنهن تي حضور پاڪ صلعم جي سوار ٿي مديني داخل ٿي رهيا هئا) جتي وڃي ويهي اتي حضور پاڪ صلعم جن پنهنجو گهر ٺاهين، ڇو ته جڏهن حضور پاڪ صلعم جن مديني شريف (جنهن کي اڳ ۾ يثرب چيو ويندو هو.) اندر داخل ٿي رهيا هئا، تڏهن هر مرد ۽ عورت، امير ۽ غريب، ننڍي ۽ وڏي جي اها آرزو هئي ته حضور پاڪ صلعم جن منهنجي گهر ۾ رهن. پوءِ حضورپاڪ صلعم جن نٿي چاهيو ته ڪنهن هڪ ئي کي اهو اعزاز ڏئي ٻين سڀني مديني وارن جي دل آزاري ڪريان، تنهنڪري حضورپاڪ صلعم جن الله پاڪ جي حڪم سان ائين ڪيو ۽ ”قصويٰ“ جي مهرن مان هٿ نڪرڻ کانپوءِ هلندي هلندي نيٺ انهيءَ جڳهه تي وڃي ويٺي جت اڄ مسجد نبوي جو مک دروازو ”باب اسلام“ آهي، ان وقت اها جڳهه ٻن يتيم ۽ معصوم ٻارڙن سهل ۽ سهيل جي مليڪت هئي، جن کي پوءِ ان جو معاوضو ڏنو ويو. ان وقت ان جڳهه کي ويجهي ۾ ويجهو گهر حضرت ايوب انصاريءَ جو هو، جنهن ڪري فيصلو اهو ٿيو ته جيستائين مسجد نبوي ۽ حجره مبارڪ ٺهي راس ٿئي، تيستائين حضورپاڪ صلعم جن اتي رهن، مسلمانن جو هجري سال پڻ حضور پاڪ صلعم جن جي مديني ۾ داخل ٿيڻ کانپوءِ شروع ٿيو.
حضور پاڪ صلعم جن جي حڪم سان مسجد نبوي جي تعمير شروع ٿي، پهريان جهنگ صفا ڪيو ويو پوءِ مسجد شريف جو بنياد رکي، تعمير شروع ڪئي وئي، حضور پاڪ صلعم جن پاڻ باقائدي تعمير ۾ حصو وٺندا هئا، کجيءَ جي ٿڙن جا ٿنڀا پنن ۽ ٽارين جي ڇت سان ٺهيل هن مسجد ڊيگهه هڪ سو پنج فوٽ، ويڪر نوي فوٽ ۽ اوچائي ڏهه فوٽ هئي.
ان جو قبلو ”بيت المقدس“ طرف ڪيو ويو، وري جڏهن قبلي جو حڪم ”بيت الله“ ڏانهن ٿيو ته منبر ۽ قبلي جو رخ اوڏانهن ڪيو ويو.
ڪلهه جو يثرب اڄ حضورپاڪ صلعم جن جي هن شهر ۾ اچڻ سان مدينه الرسول صلعم جن جي نالي سان سڏجڻ لڳو.
مدينو معنيٰ شهر يعني نبي سڳوري صلعم جو شهر، يا رسول پاڪ جي رهائش وارو شهر.
حضور پاڪ صلعم جن مڪي مان هجرت ڪرڻ کان پوءِ مديني ۾ ڏهن سالن تائين رهيا، سندن آخري آرام گاهه به مدينو رهيو، جت سڄي دنيا جا مسلمان حج يا عمري کان پهريان يا بعد ۾ مديني شريف ضرور اچن ۽ مسجد نبوي ۾ عبادت جي سعادت حاصل ڪن ۽ روضي پاڪ جي زيارت ڪن، حضورپاڪ صلعم جن جي مديني ۾ اچڻ کان وٺي 661ع سال تائين مدينو منور مسلمانن جو مرڪز گاديءَ جو هنڌ يا هيڊ ڪوارٽر ٿي رهيوآهي، حضورپاڪ صلعم جن ٽن خلفاءِ راشدين يعني:
1- حضرت ابوبڪر صديق رضه الله تعاليٰ
2-حضرت عمر فاروق رضه الله تعاليٰ
3-حضرت عثمان غني رضه الله تعاليٰ
جي دور۾ به مدينو منور مسلمانن جو مرڪز، گاديءَ جوهنڌ ۽ فوج جو هيڊڪوارٽر رهيو. پر پوءِ حضرت علي ڪرم الله وجهه جي دور کان پوءِ مديني جي اها سياسي حيثيت ختم ٿي وئي.
اڄ جي ترقي يافتا مديني منوره کي يورپ ۽ آمريڪا جي شهرن سان ڀيٽ ڪري سگهجي ٿو. جت سهڻا فلاءِ اورس روشنين ۾ جڳمڳ، سهڻا زير زمين ۽ ٻاهر رستا، ترتيب سان پوکيل وڻ، چوڪن تي خوبصورت ڦوهارا جن ۾ سهڻيون روشنيون، وڏيون وڏيون عمارتون، انٽرنيشنل اسيٽينڊرڊ جون هوٽلون، سهڻا ايئرپورٽ، خوش پوش مرد ۽ عورتون، سهڻيون ڪارون مطلب ته چئوطرف توهان کي خوشحالي ۽ رونق نظر ايندي.
اسان رات جو حضورپاڪ صلعم جي روضي مبارڪ ۾ عبادت کانپوءِ مديني منوره جي گهٽين ۽ بازارن مان ٿيندا اچي پنهنجي هوٽل پهتاسين، صبح جو سوير اسان هڪ ڪار ڪرائي تي ڪئي. جنهن ۾ اسان زيارتون ڪري مڪي ڏانهن روانو ٿيڻ جو پروگرام ٺاهيو هو. پهريان ئي اسان ”جنت البقيع” وياسين. هتي مسلمانن جو هڪ اهم قبرستان آهي، جيڪو حضور پاڪ صلعم جن جي روضي ۽ مسجد نبوي جي بلڪل ويجهو آهي. روايت آهي ته حضور پاڪ صلعم جن هر جمعي جي ڏينهن فجر نماز کانپوءِ دعا لاءِ هتي ايندا هئا.
هي قبرستان مسلمانن جي اهم شخصيتن جو آخري آرام گاهه آهي، جت حضور پاڪ صلعم جن جون سڀ پاڪ بيبيون (سواءِ بيبي خديجته الڪبريٰ ۽ بيبي ميمونه) جي، حضور پاڪ صلعم جن جون ٽئي پاڪ نياڻيون، پڦيون، چاچو حضرت عباس، حضرت عثمان(ٽيون خليفو) حضرت امام حسين، حضرت عقيل بن ابو طالب، حضرت حليمان، حضرت امام مالڪ، حضرت امام باقر، حضرت امام جعفر، حضرت امام زين العابدين، حضرت عبدالله بن مسعود (ڪاتب وحي جنهن وحي لکيا)، حضرت سعد بن ابي وقاص، حضرت عبدالرحمان بن عوف، حضرت اسد بن زرا، حضرت ذڪي الدين ۽ ٻيا پڻ ڪيترا جنگ احد جا شهيد اچي وڃن ٿا.
انهيءَ کانپوءِ اسان جبل احد وياسين. جتي حضرت حمزه بن عبدالمطلب جي قبر مبارڪ آهي. جيڪو حضور پاڪ صلعم جن جو پيارو چاچو هو ۽ جنگ احد ۾ ابو سفيان جي زال هنده جي حبشي غلام جي هٿن سان شهيد ٿيو. جنگ احد اها جنگ آهي، جنهن ۾ حضور پاڪ صلعم جن جا چار ڏند مبارڪ پڻ شهيد ٿيا.
اسان هاڻ مسجد قبا ڏانهن روانا ٿياسين. قبا اها جڳهه آهي جتي حضور پاڪ صلعم جن جڏهن مڪي کان هجرت ڪري مديني اچي رهيا هئا ته پاڻ مديني پهچڻ کان اڳ چار ڏينهن هت عمرو بن عوف وٽ ترسيا، پوءِ جڏهن حضرت علي، حضور پاڪ صلعم جن جون رهيل امانتون ماڻهن کي ڏئي واپس پهتا ته پوءِ پاڻ مدينه منوره ڏانهن روانا ٿيا. اهو جمعي جو ڏينهن هو ۽ رستي ۾ حضور پاڪ صلعم جن جمعي جي نماز مسلمانن کي پڙهائي. اها پهرئين جمعي جي نماز هئي، جيڪا حضور پاڪ صلعم جن جي پيش اماميءَ ۾ مسلمانن مديني منوره ۾ پڙهي. انهيءَ جڳهه تي ٺهيل مسجد کي مسجد جمع جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. حضورپاڪ صلعم جن جمعي نماز جي موقعي تي خطبو پڻ ڏنو. جيڪو اسلام جو پهريون خطبو آهي، جيڪو هن ريت آهي:
”سڀ تعريفون الله جل جلاله لاءِ آهن، آئون ان جي ئي تعريف ٿو ڪريان ۽ ان کان مدد جو طلبگار آهيان. هن کان نگاهن جي معافي ٿو گهران، هن تي ئي ايمان ٿو آڻيان، ان جي وجود جو انڪار نٿو ڪريان، بلڪي جيڪو ان جو منڪر آهي، تنهن سان دشمنيءَ جو اعلان ٿو ڪريان ۽ شاهدي ٿو ڏيان ته هن کانسواءِ ڪو ٻيو معبود ڪونهي. هو هڪ آهي، هن جو ڪو ثاني يا شريڪ ڪونهي ۽ مان محمد صلعم هن جو ٻانهو ۽ رسول آهيان ۽ جنهن کي هن هدايت، روشني ۽ نصيحت ڏئي بندن ڏانهن اماڻيو آهي. ڪافي ڏينهن کان نبين جو اچڻ بند ٿي ويو هو. جنهن ڪري جهالت ۽ گمراهي عام ٿي وئي هئي.
هاڻي اهو زمانو ختم ٿي رهيو آهي ۽ آخرت ويجهي آهي، جنهن الله پاڪ ۽ ان جي رسول صلعم جي اطاعت ڪئي. اهو ڪامياب ٿيو، جنهن انهن جي نافرماني ڪئي، اهو راهه راست کان ڀٽڪي ويو ۽ حد کان لنگهي غلط رستي تي گهڻو پري هليو ويو.
مان اوهان کي نصيحت ٿو ڪريان ته الله کان ڊڄندا رهو، بهترين صلاح جيڪا هڪ مسلمان پنهنجي ٻئي مسلمان ڀاءُ کي ڏئي ٿو سگهي، اُها اها آهي ته آخرت لاءِ نيڪ عمل ڪيا وڃن ۽ الله جو خوف هر وقت رکيو وڃي.
بس جنهن ڳالهه کان خدا اوهان کي روڪيو آهي، ان کان بچو. ان کان بهتر ڪا ٻي صلاح نه آهي. نڪو ٻيو بهتر ذڪر. حيقيقي تقويٰ انهن جي آهي، جيڪي دل ۾ پنهنجي رب جو خوف رکن، آخرت ۾ صداقت جو جذبو رکي نيڪ عمل ڪن. جيڪو شخص پنهنجي ۽ خدا جي درميان معاملي کي ظاهر ۽ باطن ۾ ٺيڪ رکي ان سان صرف الله پاڪ جي خوشنوديءَ جي نيت رکي ته اهو عمل هن لاءِ دنياوي خير جو باعث ۽ آخرت جي سٺي ثمر جو ضامن ٿيندو.
آخرت جي ڏينهن، انسان پنهنجي پوين علمائن جو محتاج ٿيندو ۽ خواهش ڪندو ته ڪاش ڪجهه نيڪ عملن لاءِ وڏو عرصو مهلت ملي ها! الله تعاليٰ اوهان کي پنهنجي عذاب کان به ڊيڄاري ٿو. ان سان گڏ هو پنهنجي ٻانهن تي ڏاڍو مهربان آهي.“
حق تعاليٰ پنهنجي قول ۾ سچو ۽ واعدو پورو ڪرڻ وارو آهي، ان ڪري ارشاد ٿو فرمائي:
”منهنجي سامهون ڪنهن قول ۾ تبدلي نه ٿي سگهندي، مان پنهنجي ٻانهن تي ظلم ڪرڻ وارو نه آهيان.“
بس اي ڀائرو: ظاهر ۾، باطن ۾ ۽ سڀني ڪمن ۾ الله کان ڊڄندا رهو، ڇاڪاڻ ته جيڪو الله کان ڊڄي ٿو خدا ان کان برائين کي دور ڪري ٿو. ان جو اجر وڌائي ٿو ۽ عظيم عاليشان ڪاميابي حاصل ڪري ٿو، خدا جي رستي ۾ تقويٰ انسان کي خدا جي غضب ۽ ناراضگيءَ کان محفوظ رکي ٿي. تقويٰ متقين جي منهن کي اڇو اجرو ۽ منور ٿي رکي ۽ ان جو مرتبو بلند ٿي ڪري.
ڀائرو: پنهنجو پنهنجو حصو حاصل ڪيو ۽ الله پاڪ جي معاملي ۾ زيادتيءَ کان ڪم نه وٺو.
حق تعاليٰ اوهان کي پنهنجي ڪتاب جي تعليم ڏني ۽ توهان جي نجات لاءِ هڪ طريقو مقرر ڪرڻ فرمايو ته جيئن ان کي مڃڻ ۽ ان کان منهن موڙڻ وارن کي ڄاڻي ڇڏي. بس جهڙي طرح خدا اوهان سان ڀلائي ڪئي آهي. توهان به ڀلائي ڪريو. خدا جي دشمن سان اوهان به دشمني رکو. هن جي راهه ۾ جهاد جو حق پوريءَ طرح ادا ڪيو. هن اوهان لاءِ اسلام کي منتخب ڪري ڇڏيو آهي. اوهان جو نالو مسلمان رکيو آهي. (يعني سلامتيءَ وارو) ته جنهن کي رب هلاڪ ڪري، ان جي ڪابه هجت نه رهي ۽ جنهن کي زنده رکي، بنا ڪنهن جي هجت جي زنده رکي.
خدا کانسواءِ ٻي ڪابه طاقت نه آهي. بس توهان الله پاڪ جو ذڪر ڪثرت سان ڪيو ۽ آخرت لاءِ نيڪ عمل ڪندا رهو. ڇاڪاڻ ته جنهن پنهنجي ۽ خدا جي وچ ۾ معاملو ٺيڪ ڪيو ته خدا ان جي ۽ ماڻهن جي وچ ۾ ٿيندڙ مامعلن لاءِ ڪافي آهي.
ان لاءِ جو الله پاڪ ماڻهن تي حڪم هلائيندو آهي. ماڻهو هن تي حڪم ڪونه هلائيندا آهن. الله پاڪ جي ماڻهن جي معاملات جو مالڪ ۽ مختيار اهي. ماڻهو هن جي معاملات جا مختيار ڪونهن. الله پاڪ تمام وڏو آهي. سندن عظيم طاقت کانسواءِ ڪائنات ۾ ٻي ڪابه طاقت ڪانهي.
مسجد قبا اها مسجد آهي، جنهن جو بنياد مسجد نبوي کان به اڳ پيو.جنهن جي تعمير ۾ حضورپاڪ صلعم جن پاڻ حصو ورتو ۽ ان جو بنياد رکيو. حضور پاڪ صلعم جن گهڻو ڪري ڇنڇر جي ڏينهن هن مسجد ۾ ايندا هئا، مسجد قبا ۾ حضور پاڪ صلعم جن جو هي ارشاد نمايان طور لکيل آهي ته جيڪو مسلمان هن مسجد ۾ نماز پڙهندو، تنهن کي حج اصغر (عمره) جو ثواب ملندو.
مسجد قبا جي ٻاهران هوٽلون ۽ گاڏن وار اجام نظر آيا، جن تي جوس، بسڪيٽ ۽ ٻيو ضروري سامان جام رکيو هو. تمام سهڻي نموني سان مسجد ٺهيل هئي.جت مڪي کان ايندڙ ويندڙ زيارتين وڏي تعداد ۾ نفل ٿي ادا ڪيا. اسان به هت نفل پڙهي دعا گهري مڪي ڏانهن روانا ٿياسين.
مڪي کان مديني منوره ايندي ڏينهن هو، جنهن ۾ هر شيءَ ڏسڻ ۾ پئي آئي، پر هينئر ڏينهن به هو ته رات به هئي، رات جو سفر ڪندي معلوم ٿيو ته هت هر گهر لائيٽ سان روشن آهي. بلڪل ائين جيئن آمريڪا جي رياست نوويڊا (Naveda) ۾ باءِ روڊ سفر ڪندي توهان کي ڏينهن جو ته جبل ئي نظر ايندا، پر رات جو هر هنڌ پري پري روشني نظر ايندي.
هت به ڪافي تعداد ۾ رات جو لائيٽون نظر آيون، خوشحاليءَ جو اهو به هڪ اهڃاڻ آهي، رستي ۾ اسان جي عرب ڊرائيور نماز پڙهي ۽ ماني کاڌي. رات اسان کي خالص عرب ڪلچر نظر آيو، ڇو ته وڏن شهرن ۾ مڪي مديني ۽ جده ۾ ته عربن سان ٻيا ماڻهو به توهان کي نظر ايندا پر هت صرف عرب ئي عرب عربي لباس ۽ عربي زبان، هت هڪ وڏو پئٽرول پمپ.، ڪيتريون ئي هوٽلون ۽ ڪجهه دڪان هئا، اسان به هڪ هوٽل تي عربي قسم جي ماني کاڌي، جنهن ۾ مصالحه گهٽ ۽ سڻڀ زياده هو. اسان ماني کائي مڪي شريف ڏانهن روانا ٿياسين. عربستان ۾ جڏهن پئٽرول ڪونه نڪتو هو. تڏهن هن ملڪ ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ وڃڻ خوف کان خالي نه هو. پر هاڻ (Petro-Dollar) هن ملڪ جي تقدير ئي بدلائي ڇڏي آهي. ملڪ ۾ مڪمل سڪون اهي ۽ ڪوبه خوف خطر نه آهي. هونئن به دنيا جا امير ملڪ، جن ۾ جاپان، مغربي يورپ ۽ آمريڪا اچي وڃن ٿا. اتي انهن ملڪن ۾ ڊپ ۽ خوف جو ڪو تصور ئي نه رهيو اهي. توهان سڄي سڄي رات پيا شهرن ۾ هلو، يا سفر ڪريو. پر توهان کان ڪوبه ڪونه پڇندو ته ڪيڏانهن پيا وڃو يا ڊگي کوليو يا گاڏي مان هيٺ لهو اسان گاڏي چيڪ ڪندسين. ان جي مقابلي ۾ غريب ملڪن ۾ روڊ رستن تي ڇا پر توهان پنهنجي گهر ۾ به محفوظ نه آهيو. لوهي گرلون، اليڪٽرانڪ وائرنگ باڊي گارڊ ۽ آٽوميٽڪ جديد هٿيار، پر تڏهن به اغوا ڌاڙا، ڦرون، قتل و غارت روز جو معمول آهن. اسان جي ملڪ ۾ ته خود مسلمان هڪٻئي جي خون جا پياسا آهن. يعني سني، شيعا، فساد هڪٻئي کي مسجدن جي اندر ڊزنن جي تعداد ۾ قتل ڪيو ڇڏين. مسلمان، مسلمان کي مسجد شريف ۾ قتل ڪري، ڳالهه سمجهه کان ٻاهر آهي.
اسان رات جو دير سان مڪي شريف ۾ پنهنجي هوٽل تي پهتاسين. جتي ڪجهه دير آرام ڪري فجر سان ”بيت الله“ ۾ وڃي عبادت ڪئي. ٽن ڪلاڪن جي عبادت کانپوءِ آب زم زم جي کوهه تي وياسين. بيت الله ۽ حرم پاڪ ۾ جيڪي پاڻيءَ جا ڪولر رکيل آهن. سي سڀ ئي آب زم زم جي پاڻيءَ سان ڀريل هوندا آهن، آب زم زم جو کوهه هاڻي پنهنجن کوهن وانگر نه پر هاڻ هن کي بند ڪري پائيپن وسيلي پاڻي ڪڍيو ٿو وڃي. ٻاهران ڄاري لڳائي ڇڏيائون، جنهن ڪري ماڻهو اندر نٿو وڃي سگهي.
منهنجو وڏو پٽ نور جڏهن ڄائو هو ته منهنجي پوسٽنگ ڪراچي انٽرنيشنل ايئرپورٽ تي اميگريشن تي آفيسر طور هئي. ان دوران حاجي حج ڪري واپس اچي رهيا هئا. ان ڪري مونکي دوستن يارن کان ايترا ته آب زم زم جا ڪين مليا جو نور ڪيترا سال صرف آب زم زم جو پاڻي پيئندو هو.
آب زم زم جي پاڻيءَ جي رحمت ڪجهه هن ريت آهي.
جنهن وقت بيبي حاجره صاحبه جن پنهنجي جگر جي ٽڪر حضرت اسماعيل عليه اسلام کي اڃ ۾ بيتاب تڙپندو ۽ ڦٿڪندو ڏسي رب سائين کي ستائي پاڻ به پريشان حال صفا ۽ مروه جي وچ ۾ ڊوڙون پائي رهي هئي، ان وقت رب العزت پنهنجي پيارن جي مشڪل کي آسان ڪرڻ خاطر سندن دعائون مستجاب ڪيون ۽ ڪعبه جي ڀرسان عين ان جاءِ تي جتي حضرت اسماعيل عليه اسلام اڃ جي شدت ۾ روئي رهيو هو، اتي پاڻيءَ جو چشمو جاري ڪيو.
بيبي صاحبه جن اهو پاڻي ڏسي باغ و بهار ٿي وئي، الله سائين جا شڪرانا بجا آندائين ته پاڻي زور ۽ شور سان زمين جو سينو چيري نڪري رهيو آهي. تڏهن هتان، هتان ريت گڏ ڪري پاڻي کي روڪ ڏيندي چوندي وئي. ”زم زم“ زم زم اکر جي معنيٰ آهي ”بيهه بيهه“ اهو رحمت جو چشمو اڄ ڏينهن تائين جاري و ساري آهي، هر سال لکين پانڌيئڙا پنهنجي روحاني اڃ کي اجهائڻ خاطر ان برڪت ڀرئي پاڻيءَ مان پيٽ ڀري، الله جا شڪر ادا ڪرڻ ايندا آهن.
جڏهن حضرت ابراهيم عليه اسلام کي رب العزت جي طرفان نبوت عطا ٿي، تڏهن پاڻ بابل (موجوده عراق) ۾ سڪونت پذير هئا. هوڏانهن حضرت ابراهيم عليه اسلام دين اسلام جو آواز بلند ڪيو. الله پاڪ جي وحدت جو سبق ڏئي انسان کي هدايت ۽ نجات جي راهه ڏانهن سڏيو ته هوڏانهن سندس مائٽ عزيز، خود سندس پيءُ آذر (جيڪو وڏو بت ٺاهيندڙ هو)سندن دشمن ٿي پيا.
ان زماني جو بابل بادشاهه ته غرور ۽ تڪبر ۾ پاڻ کي خدا سڏائي ماڻهن کي سندس سوني بت آڏو سجدو ڪرڻ جو حڪم جاري ڪري چڪوهو، ڪفر، بت پرستي ۽ جهالت جو ايڏو ته زور هيو جو الله پاڪ جي پيغمبر جي ڪنهن به ڪانه ٻُڌي، جيستائين کين هجرت ڪرڻ جو حڪم الاهي پهتو.
پاڻ هجرت ڪري مصر پهتا، ساڻن گڏ سندس بيبي حضرت ساره جن به شريڪ هجرت هئا، مصر جو بادشاهه ”اخيون“ ڪجهه سٺي سڀاءُ وارو هو، ان حضرت ابراهيم عليه اسلام کي بيحد عزت ۽ احترام ڏنو ۽ سندس راءِ مطابق حضرت ابراهيم عليه السلام جن جو نڪاح بيبي حاجره سان ٿيو. ان وقت تائين بيبي ساراه مان به اولاد ڪونه ٿيو هو، ۽ بيبي صاحبه جن به ان نڪاح مان رضامندي ڏيکاري.
حضرت ابراهيم عليه اسلام رب پاڪ کان دعا گهري. ”ان الله جي تعريف ڪريان، جنهن ٻڍاپي ۾ مونکي اسماعيل ۽ اسحاق عطا ڪيا، بيشڪ منهنجو رب دعائون ٻڌي ٿو.“ (ابراهيم 39)
جڏهن حضرت اسماعيل 3/2 سالن جا ٿيا ۽ حضرت اسحاق اڃا نه ڄاوا هئا، ته رب تعاليٰ جي مطابق حضرت ابراهيم عليه اسلام بيبي حاجره ۽ حضرت اسماعيل کي مڪي شريف ۾ وٺي آيو، ۽ ڪعبته الله جي ڀرسان کين ڪجهه کجورون ۽ مشڪيزه پاڻيءَ جا ڏئي واپس روانا ٿيڻ لڳا. بيبي حاجره جن سندن پويان ڊوڙيون ۽ چيائون ته اي خليل الله اسان کي هت رڻ پٽ ۾ اڪيلو ڇڏي ڪيڏانهن ٿا وڃو؟
هن برپٽ ۾ نڪو ماڻهو نه ڪا واهر نه وسندي آهي، اسان کي ڪنهن جي آسري ڇڏي ٿا وڃو؟ بيبي صاحبه جن ٻه ٽي ڀيرا ائين چيو ته حضرت ابراهيم عليه اسلام جن ڪوبه جواب نه ڏنو، وري عرض ڪيائون ”يا خليل الله ، ڇا الله، ڇا الله تعاليٰ توهان کي اهو حڪم ڪيو آهي؟ فرمايائون ها! مونکي اهو حڪم الله پاڪ جي طرفان ٿيو آهي. بيبي صاحبه جن فرمايو ”ته پوءِ اوهان ڀلي هليا وڃو، پڪ هو مهربان موليٰ اسان کي برباد ڪونه ڪندو ۽ ضرور پنهنجي حفاظت ۾ رکندو.“
حضرت ابراهيم عليه اسلام جن جي رواني ٿيڻ کان پوءِ ڪعبته الله جي ڀر ۾ جتي زم زم جي کوهه جا نشان آهن. اتي ننڍڙي حضرت اسماعيل کي هنج ۾ کڻي بيبي صاحبه جن اڪيليون ويهي رهيون. هوڏانهن حضرت ابراهيم عليه اسلام جن تيستائين مڙي ڪونه ڏٺو، جيستائين کين خدشو هو ته بيبي صاحبه جن جي نظر پوندي هوندي، جڏهن کين يقين ٿي ويو ته هاڻي آئون بيبي صاحبه جي نظرن کان غائب ٿي ويو آهيان، تڏهن پوئتي مڙي ڪعبته الله شريف ڏانهن مهاڙ ڪري ٻئي هٿ مٿي کڻي هي دعا گهريائون.
”اي منهنجا رب! مان پنهنجي ٻارن ٻچن کي هن بيابان ۾ تنهنجي مقدس ۽ محترم گهر جي ڀرسان ڇڏيو پيو وڃان، تون هنن جي حفاظت ۽ رکوالي ڪج، تون هنن کي هدايت نصيب ڪج، جيئن هو نماز جي پابندي رکن، تون ماڻهن جي دلين کي هنن ڏانهن مائل ڪري ڇڏج، اي الله پاڪ هنن کي کاڌي خوراڪ لاءِ ميوا عطا ڪج، جيئن هو تنهنجو شڪر ڪندا رهن. ” (ابراهيم 37)
ان وقت اهو سڄو علائقو ويران ۽ برپٽ هو پري پري تائين ڪابه وسندي ڪانه هئي.
ٿوري ئي وقت ۾ سندن کجورون ختم ٿي ويون، پاڻيءَ جي مشڪ سڪي وئي، ٻئي ماءُ پٽ اڃ بک جو شڪار ٿيڻ لڳا، معصوم اسماعيل عليه اسلام اڃ جي سختيءَ کان روئڻ ۽ ڦٿڪڻ لڳو مهربان ماءُ پنهنجي جگر جي ٽڪري کي ائين تڙپندو ڏسي بيحال ٿي وئي ۽ پريشانيءَ ۾ هيڏي هوڏي ڪنهن واهڻ وسندي يا پاڻي لپ لڀڻ لاءِ ڊوڙون پائڻ لڳي.
ڪعبه جي ڀرسان هڪ ٽڪري (جبل صفا) تي چڙهي هيڏي هوڏي ڏٺائين، جڏهن ڪجهه نظر نه آيس ته وري ٻئي جبل مروه ڏي وڃڻ لڳي، وچ رستي ۾ زمين ايتري هيٺائين هئي جو ننڍڙو به نظر نه ٿي اچي سگهيس، اتي وري درد وند ماءُ جي ماءُ جي دل کي ٻيا وسوسا ٿي پيا، ته متان روئندڙ اسماعيل کي ڪو جهنگلي جانور نه ايذاءُ رسائي. ان خيال ايندي ئي هو بي تحاشا ڊوڙندي هيٺاهين زمين کان جبل جي مٿاهين ڏانهن ٿي وئي، جڏهن ڪوهه مروه تي به ڪجهه نظر نه آيس ته هٿ کڻي امداد ۽ آسانيءَ لاءِ رب العزت کي ٻاڏايائين ٿي.
ان حالت ۾ بيبي صاحبه جن انهن صفا ۽ مروه جي پهاڙين جي وچ ۾ ست دفعا چڪر لڳايا، هر پهاڙي جي چوٽ تي چڙهندي، ڪعبه شريف ڏي مهاڙ ڪري ڌڻي در ٿي ٻاڏايائين ته مٿن رحم جي نظر فرمائي پاڻي ميسر ڪري ڏي. رب العزت کي بيبي حاجره جو اهو فعل کيس ٻاڏائڻ، نيازمندي، تڙپ ۽ چاهت سان پڪارڻ جو اهو طريقو ته پسند آيو جو کن پل ۾ انعام ملي ويو، الله پاڪ جي ڪرم ۽ فضل جا چشما جاري ٿي ويا.
ننڍڙو اسماعيل جنهن جاءِ تي بيتابيءَ کان پيرن جون کڙيون کرڙي رهيو هو ته اتان پاڻيءَ جو چشمو جاري ٿي ويو، ۽ بيبي صاحبه جو ائين چڪر لڳائڻ ڊوڙون ۽ دعائون گهرڻ، رهندي دنيا تائين حج جهڙي اهم اسلامي فرضن جو لازم رڪن بنجي ويو.
ساندهه پنج ڏينهن بيبي حاجره ۽ حضرت اسماعيل عليه اسلام جن اتي اڪيلا رهيا، پنجين ڏينهن پنوجرهم قبيلي جو هڪ قافلو يمن جو رستو ڀلجي اتان اچي لنگهيو، انهن کي به اچي اڃ ستايو، ان ويرانيءَ ۾ پاڻي ملڻ جو ڪو آسرو اميد ڪونه هئن. جو ڳولها به ڪن، پر ڪن پکين کي هڪ طرف اڏامندو ۽ لهندو ڏٺائون، ڪنهن وسنديءَ جي گمان ۾ هڪڙو ماڻهو ان طرف موڪليائون، ان ماڻهوءَ موٽي اچي حقيقت ڪئي ته هڪ زوردار چشمو آهي، جنهن جو پاڻي روان دوان آهي. ان جي ڀرسان هڪ عورت ۽ ننڍڙو ٻار ويٺل آهي.
قافلي وارا بيبي حاجره صاحبه جن کان اجازت وٺي اتي رهي پيا، ۽ اهڙي طرح مڪه ۾ وسندي ٿيڻ شروع ٿي، رفته رفته ٻيا قبيلا به اچي رهيا، ۽ ڪعبه جي ڀرسان هڪڙو ڳوٺڙو ٺهي پيو.
جيستائين رب العزت جي مهر و رضا سان ملڪه پاڪ ۾ سڪونت نصيب ٿئي، دل کولي برڪت ڀرئي آب زم زم جي پاڻيءَ مان شڪم پر ڪريو، حجته الوداع جي موقعي تي حضور پاڪ صلي الله عليه وآله وسلم جن خوب زم زم پيتو هو۽ فرمايائون ته، ”آب زم زم ۾ شفا آهي، جنهن نيت سان پيتو ويندو، اهو ئي فائدو حاصل ٿيندو.“