8
(GUINNESS WORLD RECORD 2000) PAGE 13 موهن جي دڙي جي تهذيب جنهن کي سڄي دنيا جي پراڻي ۾ پراڻي تهذيب طور مڃيو ويو آهي، پر انهيءَ تهذيب جي ڪابه گئلري مونکي هت نظر نه آئي. شايد اسان برٽش ميوزم وارن کي پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائي نه سگهيا آهيون، انهيءَ سلسلي ۾ اسانجي دانشورن کي ڪجهه ڪرڻ گهرجي.
هڪ وڏو ٿالهه، جنهن ۾ فلڪياتي عناصر سج جي شينهن واري برج سان ڏيکاريو ويو آهي، اهو ترڪيءَ جي ٿانون تي چٽساليءَ جو سهڻو نمونو آهي، ٿالهه تي ٻيا به گهڻا گل ۽ چٽ آهن.
ڪاٺ جو گهڙيل شينهن ۽ ان تي سوار هڪ ٻڌ ڌرم جو جپاني پيشوا مونجو MONJU سونو پاڻي ڏئي پوءِ وارنش سان پينٽ ڪيل آهي. اهو 630ع ۾ گهڙيل آهي، جنهن تي ڪويو KOYU نالي شخص جي دستخط ٿيل آهي.
اوڻويهين صديءَ جو ٺهيل چيتي جي شڪل جو رانديڪو نيٽسوڪ عاج مان ٺهيل آهي.
ڪاغذ تي ٿيل ڪم جنهن ۾ ڇپائيءَ جو ڪم تمام گهڻو آهي. تنهن کانسواءِ خوشخطي پينٽنگ، ڊرائينگ ۽ اسڪيچنگ جا شاهڪار پڻ موجود آهن. اهو ويهه لک کان به زياده اسمن تي مشتمل آهي. انهيءَ سموري ذخيري جي نمائش دائمي طور تي ناممڪن آهي، البت ڪڏهن ڪڏهن پٽاندڙ اهڙو اهتمام ڪبو آهي.
شاگردن جي ڪمري ۾ داخل ٿيڻ لاءِ پرنٽس اينڊ ڊرائينگس ڊپارٽمينٽ کي درخواست ڏبي، جنهن جي منظوريءَ بعد داخلا ٽڪيٽ جي في ادا ڪرڻ اوڏانهن وڃي سگهبو.
مکيه دروازي مٿان فيسيڊ تي به مجسما ڪمال ڪاريگريءَ جو مثال پيش ڪن ٿا. هي فنپاري جي ڊيزائين مهاراڻي وڪٽوريا جي عهد جي مشهور عمار سازي جي ماهر رابوٽ اسمرڪ جو ڪارنامو آهي. مهاڙي وارو شاندار ٽڪنڊو، جنهن ۾ مجسما فٽ ٿيل آهن، رابرٽ ويسٽ ميڪاٽ جو ڪارنامو آهي.
برٽش ميوزم آرتوار کانسواءَ شام جو پنجين بجي بند ٿيندو آهي. بند ٿيڻ کان ڏهه منٽ اڳ گهنٽي هڻي خبردار ڪيو ويندو آهي ته هاڻ ٻاهر نڪرو. اسان به گهنٽيءَ جي آواز تي واپس ورڻ واري ڪئي. مٿئين فلور تي رش گهٽ هئي، پر هيٺ تمام گهڻي رش سبب آئون، منا ، نور ۽ ونود چاڙهين تي ويهي رهياسين. برٽش ميوزم جو ئي هڪ حصو برٽش لئبريري آهي، جنهن اندر ڪتاب ۽ انگريز جي دنيا اندر حڪومت واري دور جو هڪ وڏو خزانو موجود آهي. جيڪو هنن عام ماڻهن جي پڙهڻ لاءِ کولي ڇڏيو آهي، جنهن ۾ هندستان، پاڪستان ۽ سنڌ بابت پڻ هڪ وڏو رڪارڊ موجود آهي. جنهن حصي کي چون انڊيا آفيس لائبريري (INDIA OFFICE LIBERARY) جنهن جو ذڪر ولي خان صاحب پنهنجي ڪتاب (FACTS ARE FACTS) ۾ تفصيلي ذڪر ڪيو آهي. اهو ڪتاب ضرور پڙهڻ گهرجي ۽ پاڻ ات ڪيئي مهينا ويهي انهيءَ ساري رڪارڊ جو مطالعو ڪيو، جنهن جو هن ڪتاب ۾ ذڪر ڪيو آهي. مونکي به برٽش لائبريري جي انڊيا آفيس سيڪشن ۾ ڪافي وقت اهڙي دلچسپ معلومات کي پڙهڻ ۽ سهيڙڻ جو وڏو شوق آهي، ٻارن ۽ ٻني ٻاري جي ذميواري کان ٽائيم مليو ته ڪجهه مهينا انهيءَ ڪم کي وقت ضرور ڏبو.
لنڊن ۾ منهنجا دوست ڊاڪٽر خشڪ، گل سهتو، مجيب ميتلو، ڀوراڻي ۽ سندس پٽ آصف آهن. اميد ته انهيءَ ڪم ۾ منهنجي ضرور مدد ڪندا. هاڻ ته ماشاءَ الله اسان جي پنهنجي غلام قادر پليجي جي نياڻي سسئي پليجو به لنڊن ۾ پڙهندي آهي، ۽ کيس لکڻ پڙهڻ جو ڪافي شوق آهي. سو اميد ته پاڻ لنڊن ۾ ضرور اسان جي انهيءَ ڪم ۾ مدد ڪندي. برٽش ميوزم مان نڪرندي اسانجي منزل سڌو ڀوراڻي جو گهر هو، جت اسان آرام ڪرڻ ٿي چاهيو. سو ٽيوب ۾ چڙهي سڌو ڀوراڻي جي گهر ڏانهن روانا ٿياسين، جت ڀوراڻي اڄ رات کاڌي جو سندس پارڪ ۾ بهترين بار بي ڪيو جو بندوبست ڪيو هو. ڀوراڻي جي هٿ جو ٺهيل کاڌو ڏاڍو لذيذ هوندو آهي، ۽ تنهن ۾ به وري اڄ ٽانڊن تي پڪل چڪن تڪا، سيخ ڪباب، بهاري ڪباب ۽ ٻوٽيون، جنهن تي وري سنڌي ميوزڪ ۽ سنڌي گپ شپ خبرنه آهي ته ڇو يورپ ۾ کائڻ پيئڻ جو مزو ئي ٻيو آهي.
سڀ نعمتون ته رب پاڪ هنن ملڪن کي ڏنيون آهن، پر کائڻ جو مزو به اسانجي ملڪن کان هت وڌيڪ آهي. اها هڪ عجيب ڳالهه آهي، يا ائين چئجي ته اسان وٽ ملاوٽ آهي. يورپ جي ملڪن ۾ بلڪل نه آهي، يا وري اسان پاروٿيون ۽ مضر صحت شيون به کايو وڃون، ۽ هت ائين نه ٿئي. ڪو ته سبب آهي هن مزي جو؟ ڪافي دير تائين محفل هلندي رهي، پر افسوس جو ونود اسان سان هنن لذيذ کاڌن ۾ شريڪ نه ٿيو. ڇو ته پاڻ اڄ ڪلهه پڪو وشنو آهي، پر ڪيلا هجي ها ته اسان کي ضرور ڪمپني ڏي ها. رات جو دير سان ستاسين ۽ صبح جو سوير اٿياسين. صبح جو سوير آءُ ۽ مينا ٻاهر واڪ تي هليا وياسين. آمريڪا ۽ يورپ ۾ ماڻهو تمام گهڻي تعداد ۾ واڪ ڪن ٿا. پاڻ ته واڪ ڪن پر پنهنجي ڪتن کي به پاڻ سان گڏ واڪ ڪرائين. ڏاڍو وڻندڙ ماحول هوندو آهي، ۽ مزو پيو ايندو آهي. ننڍڙا ڳاڙها ڳٽول ٻارڙا تڪڙا تڪڙا اسڪول ڏانهن پيا ويندا، مرد توڙي عورتون تمام تيزيءَ سان هلندا ويندا، تقريبن سڀني جو منهن ۽ مهاڙ ٽيوب اسٽيشن يا ريلوي اسٽيشنن ڏانهن، هٿ ۾ هر ڪنهن کي اخبار ڪو ڪنهن سان ڪونه ڳالهائيندو.
ٽيوب اسٽيشن اندر داخل ٿيڻ شرط هر ڪو اخبار هٿ ۾ نه پر اها اخبار ٽيوب ۾ ئي ڇڏي ويندا، ڇو ته منهنجوڪڏهن ڪڏهن شام جو ٽيوب ۾ چڙهڻ جو اتفاق ٿيو، ڏٺم ته ڪيترين ئي سيٽن تي اخبارون پيون هونديون آهن، پر کڻي ڪير به ڪونه. يورپ ۽ آمريڪا جا ماڻهو تمام گهڻو ٿا پڙهن. پر پاڻ وٽ هاڻ پڙهڻ جو رجحان تقريبن ختم ٿي چڪو آهي. ماڻهو صرف اخبار پڙهڻ تائين محدود ٿي ويا آهن. نه تي اڳ ۾ سنڌي نوجوان تمام گهڻا ڪتاب وٺندو هو، پر هاڻ ائين نظر نٿو اچي. ان جا ڪيئي سبب آهن. نه ته آمريڪا ۽ يورپ جي ڀيٽ ۾ اسانجي ماڻهوءَ وٽ پڙهڻ لاءِ وقت تمام گهڻو آهي، شايد اسان پڙهڻ لکڻ کي صرف روزگار ڪرڻ جو طريقو سمجهيو آهي، ۽ انهيءَ وسيلي ئي اسان کي نوڪري ملي ٿي. جيڪا هاڻ ناممڪن ٿي وئي آهي، ۽ اسان پڙهڻ کي به خدا حافظ چئي ڇڏيو آهي. اسان صبح جو واڪ کانپوءِ گهڻوڪري ناشتو مڪڊونلڊس جي ريسٽورانٽ تي ڪندا هئاسين، پر اڄ اسان ناشتو هڪ بنگاليءَ جي هوٽل تي ڪيو. گرماگرم دال، پوريون ۽ کاڌو ڏاڍو مزو آيو. بنگالين جي هيءَ هوٽل پنهنجي آهي. زال ۽ مڙس ٻنهي گڏ ٿي ڪم ڪيو، ۽ پڻ پوريون پاڻ ٺاهي گرماگرم اسانجي اڳيان رکندا ويا، ۽ اسان کائيندا وياسين. هڪ هڪ پوري ختم ٿيڻ کانپوءِ ور ور ڪري پڇن ته اڃا کپي، ۽ اسان چئون ته ها. نيٺ شرم وچان کڻي چيوسين ته هاڻ بس. نه ته اسانجو وڏو پروگرام هو. هونئن به منا ۽ سپي دال پوريءَ جا ڏاڍا شوقين آهن. سڄي ڪراچيءَ جي پورين جي خبر اٿن، ته ڪٿ ڪٿ سٺيون دال پوريون آهن، ۽ ڪٿ ڪٿ خراب آهن. صبح جو ناشتي ۾ هر آرتوار تي منا پاڻ به گهر ۾ دال پوري، سيرو يا پاپڙيون ٺاهي، جيڪي اسان سڀ شوق سان کائون. آئون سمجهان ٿو ته گهٽ ۾ گهٽ اٺ ڏهه پوريون کاڌيون هونديونسين. بل ڏيڻ مهل پڇيائون ته ڪيئن مزو آهي، مون چيو ته واهه واهه هڪ دفعو ڍاڪا ۾ سٺيون پوريون کاڌيون آهن ۽ ٻيو دفعو وري هت ته ڏاڍو خوش ٿيو، ۽ پاڻ پڇيائين ته توهان ڍاڪا ڏٺي آهي؟ مون چيو ته بنگال جي گاديءَ جو شهر، جنهن شهر ۾ دنيا جي شهرن مان زياده ۾ زياده مسجدون آهن ته صفا ٽڙي پيو ۽ مونکي شيخ اياز جو هي شعر، جنهن کي علڻ فقير ڪيڏي نه سهڻي انداز ۾ ڳايو آهي:
ٽڙي پوندا ٽارئين جڏهن ڳاڙها گل،
الوميان! تڏهن ملنداسين، هو تڏهن ملنداسين
جڏهن ورنديون ڪونجڙيون هر هر ڪر ي هل
الوميان! تڏهن ملنداسين هو تڏهن ملنداسين
ڳلن ڳوڙها ٽمندا، ڀورائي جي ڀل
الوميان! تڏهن ملنداسين هو تڏهن ملنداسين.
پاڻ گهڻي ڪچهري ڪرڻ ٿي چاهيائين، پر اسان وٽ وقت گهٽ هو، سو بل ڏئي اسان هوٽل کان ٻاهر نڪتاسين ته منا چيو ته ڪوڙ اتوهان ڪوڙ ڇو ڳالهايو ته مون ڍاڪا ڏٺي آهي، مون کيس چيو ته توکي خبر آهي ته منهنجي هن ڪوڙ سان هو ڪيڏو نه خوش ٿيو هوندو.
لنڊن جو هي جديد شهر جيڪو اڄ ڪلهه پارڪن، گارڊن ۽ لنڊن جي روايتي گلن پرم روز جنهن جو رنگ پيلو ۽ هلڪي هلڪي خوشبو ٿئي. جنهن جون پنج پنکڙيون پنهنجا پک کولي بهار جي مند جي اچڻ جو اعلان ڪنديون آهن. پرم روز کان پوءِ انگلينڊ جو ٻيو حسين گل ٿئي ڪائوزلپ COWSLIP جنهن کان پوءِ بلو بيل BLUE BELL جو گل هن ملڪ جي رهواسين جو هڪ وڻندڙ گل آهي. هونئن ته سڄو انگلستان گل ئي گل ٿيو پيو آهي، شهر کانسواءِ جنگلن ۽ ٻنين ٻارن ۾ وري ٽيلگون، فاڪس گلوز (FOX GLOVES) سفيد پينسري، ڳاڙهو، ڪوڪنار، آئي برائيٽ، ويرونيڪا ۽ ايگس ائنڊ بئڪن EGG AND BACON جيڪي سڄي انگلينڊ جي سونهن کي سينگاريو بيٺا آهن. جت گلن لنڊن ۽ انگلينڊ جي سونهن کي چار چنڊ هڻي ڇڏيا آهن. ات وري بهار جي موسم ۾ ڪڪو، سڪائي لارڪ، سرشور، بلبل ۽ روبن پهاڙ جي مند ۾ مٺڙا مٺڙا آواز ڪڍي ماڻهوءَ جو من موهيو ڇڏين.
هيترن گلن جي سرهاڻ مان محسوس ٿيندو آهي ته ڄڻ ڌرتيءَ اندران خوشبو ڦٽي نڪري رهي آهي. پکين جي سهڻي آواز مان معلوم ٿيندو آهي ته ڄڻ آسمان مان سهڻا آواز اچي رهيا آهن.
خاص ڪري ڪڪو ته سهڻا ٻول ٻولي پنهنجو گلو ئي خراب ڪري ڇڏيندي آهي، هن ملڪ کي خوبصورت ۽ سهڻو ڪرڻ ۾ هن ملڪ جي ماڻهن جو وڏو هٿ آهي، ڇو ته هي ماڻهو پنهنجي ملڪ سان ڏاڍي محبت ڪن ٿا.
جڏهن سنڌين کي به پنهنجي سنڌ سان اهڙي محبت ٿيندي ۽ پنهنجي راڄ ڀاڳ جا پاڻ ڌڻي ٿيندا ته اميد ته سنڌ جي سينڌ به سرهي ٿيندي. صدين کان ڌارين جو هي ستايل ڏيهه ضرور هڪ ڏينهن سکيو ستابو ٿيندو ۽ دنيا ۾ پنهنجو وجود تسليم ڪرائيندو. اڄ جو هي سهڻو لنڊن ڪيترن ئي ڏکين مرحلن مان گذري هت پهتو آهي، انهيءَ جو احوال ڪجهه هن ريت آهي.
لنڊن جو هي عظيم شهر رومي حملا آورن سن 43ع ۾ اڏيو. اهو پوءِ ايندڙ ساڍا ٽي سو سالن دوران وڌي ويجهي وڏو واپاري مرڪز ٿي پيو. شهر کي انهيءَ دور جو مليل ورثو شهر جا سنوان ۽ سڌا رستا آهن، جيڪي اڄ به شهر جا مکيه رستا آهن. مثلا آڪسفورڊ اسٽريٽ ، ايجويئر روڊ، ڪنگس لينڊ روڊ وغيره. لنڊن شهر جو قديم نالو لنڊنيئم هو. لنڊن جي ميوزم ۾ رومي دور جون شيون رکيل آهن، ۽ ميوزم وٽ رومي دور جي ديوار جوڪجهه بچي ويل حصو به ڏسڻ ۾ اچي ٿو.
سن 410ع ۾ رومي حملا آور شهر ڇڏي ويا. تنهن کانپوءِ شهر زوال جو شڪار ٿي ويو. هن عرصي دوران ٽيوثاني جرمن نسل جا ماڻهو اچي هت رهڻ لڳا، اهي ٻني ٻارو ڪندا هئا ۽ ننڍن ننڍن قبيلن ۽ ڳوٺن ۾ رهندا هئا.
لنڊن جي شهر سن اٺ عيسوي ڌاري وري ٻيهر زبردست واري مرڪز جي حيثيت حاصل ڪري ورتي. شهر جي تجارتي ۽ عسڪري اهميت وڌڻ سبب سامونڊي ڌاڙيلن ۽ جرمن نسل وارن سيڪسن قبيلن درميان اڪثر جنگون ۽ جهيڙا ٿيندا رهيا. نيٺ سن 1066ع ۾ ولئيم دي ڪانڪرر شهر تي قبضو ڪري بادشاهت جو اعلان ڪيو. هن دور جي حڪومت ۾ شهر جي حفاظت لاءِ ٽاور آف لنڊن نالي جهان پناهه ۽ قلعو تعمير ٿيو. تنهن کانپوءِ وارين پنجن صدين جي عرصي ۾ جنهن کي تاريخي طور وچون دور سڏجي ٿو، لنڊن جي شهر گهڻي ترقي ڪئي ۽ وڌي ويجهي تمام وڏو شهر ٿي پيو. انهيءَ دور جي عمارتن ۾ ڪاٺ جو استعمال ڪثرت سان ٿيندو هو. عيسائي مذهب جي عبادتگاهن ڪئٿيڊرلن، چرچن ۽ ڪليسائن ۾ گوٿڪ طرز جي تعمير اختيار ڪئي وئي هئي.
ترقيءَ سان گڏ شهر ۾ گندگي ۽ بيمارين ۾ آدمشماريءَ جي واڌاري سان اضافو ٿيو. 1348ع ۾ ڪاري وبا سبب شهر جي آباديءَ جو اٽڪل پنجاهه سيڪڙو ماڻهو موت جو کاڄ ٿيا. تنهن کانپوءِ سن 1665ع ۾ وڏي پليگ جي بيماريءَ ۾ هڪ لک ماڻهو مري ويا. هن مها بيمارين کانسواءِ ٻيون وبائي بيماريون سدائين شهر جي ماڻهن کي مارينديون رهيون. انهيءَ صورتحال جي پيش نظر شهر جي سرنديءَ وارو خوشحال طبقو شهر کان ٻاهر اولهه طرف سرسبز هنڌ تي وڃي رهڻ لڳو، ۽ ائين شهر جي اولهه طرف آبادڪاري ٿي.
راڻي ايلزبيت پهرئين جنهن سن 1558ع کان 1603ع تائين ڪل پنجيتاليهه سال حڪومت ڪئي، تنهن جي دور حڪومت ۾ مختلف هنري ۽ فنون ۾ ترقي ٿي. ٿيمس نديءَ جي ڪناري وارو علائقو ناٽڪ گهرن سان ڀرجي ويو. هتي جڳ مشهور انگريز شاعر ۽ ناٽڪ نويس خود پاڻ ”گهلوب ٿيٽر“ جي نالي سان هڪڙو زبردست ناٽڪ گهر قائم ڪيو. جتي هو سندس لکيل ناٽڪ پيش ڪندو هو. هن علائقي ۾ اڪثر غريب ماڻهو رهندا هئا، جيڪي مجرا ۽ عشرت گاهون هلائيندا هئا، پر بادشاهه جي مخالفت جن کي پيورٽن سڏبو آهي، انهن جي طرفان گهرو ويڙهه جي ڪري بادشاهه شڪست سبب اهي مجرا ۽ ناٽڪ گهر بند ٿي ويا.
سن 1660ع ۾ بادشاهت جي وري بحاليءَ ساڻ ناٽڪ گهر ٻيهر چالوٿيا. شهر جي اولهه طرف ٿيٽر رائل ۾ ڪووينٽ گارڊن جي تعمير هن علائقي ۾ تفريح جي شروعات جي علامت سمجهي وئي. سن 1666ع ۾ شهر ۾ تمام خطرناڪ باهه لڳي. اها پڊنگ لين کان لڳي ۽ سڄي شهر کي پنهنجي لپيٽ ۾ آندائين. شهر جا پورا ٽي حصا صفا سڙي رک ٿي ويا، باقي فقط چوٿون حصو مس بچي سگهيو. شهر جي نئين اڏاوت لاءِ پٿر استعمال ڪرڻ جو اصولي فيصلو ٿيو، ۽ نتيجي ۾ عمارت سازيءَ جي قسم توڙي طريقي ۾ مڪمل تبديلي رونما ٿي. تنهن هوندي به ڪٿي ڪٿي پراڻو طرز اڄ به ڏسڻ ۾ اچي ٿو.
باهه کان بچي ويل ڪجهه قديم يادگار جايون اڃا به موجود آهن، جهڙوڪ اسٽيپل ان، جيڪا هالبورن WCI علائقي ۾ واقع آهي، هن هوٽل جون مٿيون ماڙيون نرالي بناوٽ واريون آهن.
پرنس هينريز روم ROOM 17 فليٽ ئي سي 4 علائقي ۾ واقع آهي، تنهن کانسواءِ مڊل ٽيمپل هال جنهن جي ڇت آڪ ڪاٺ جي شهتيرن سان ٺهيل آهي، ۽ ٽيمپل چرچ جون عمارتون خطرناڪ باهه جي گهيري ۾ هوندي به گلڊ هال جيڪو آف گريسها ۾ اسٽريٽ اي، سي، ٽو وٽ هو، جزوي طور تي پٿر جو ٺهيل هئڻ سبب سڙي رک ٿيڻ کان بچي ويو. ٽاور آف لنڊن جي مورچن وارين ديوارن اندر پٿر جي ٺهيل ٽاور گرين ٽيوڊور گهرن واريون عمارتون پڻ رک ٿيڻ کان بچي ويون.
شهر ۾ ٺهيل نئين عمارت جي بناوٽ ۾ اڳوڻي بناوٽ جي ڀيٽ ۾ نمايان تبديلي ٿي. خاص ڪري سينٽ پال واري ڪئيٿڊرل جي نئين جوڙيل عمارت گهمي جا نچڻ سان محسوس ٿئي ٿي. اڳي انهيءَ هنڌ موجود ڪئيٿڊرل جي عمارت گوٿڪ فن تعمير موجب اڏيل هئي، جيڪا انهيءَ باهه جي نظر ٿي وئي.
موجوده عمارت جي تهه ۾ قائم ميوزم ۾ سڙي ويل عمارت جو ماڊل نمائش لاءِ رکيل آهي. ارڙهين ۽ اوڻويهين صديءَ دوران لنڊن جوعالمي واپاري مرڪز جي حيثيت ۾ تمام گهڻو وڌيو.
منجهس ڪيتريون ئي پليون، ڪئنال ۽ گوديون تعمير ٿيون. سن 1836ع ۾ انگلينڊ ۾ بنيادي صنعت جي قيام سان صنعتي انقلاب جي نقيب طور لنڊن ۾ پهرين ريلوي لائين جو افتتاح ٿيو ۽ ريل گاڏي چالو ٿي. وقت جي معمارن صنعتي انقلاب جي برعڪس پنهنجو نفعو انگلينڊ جي پراڻي فن تعمير ۾ خيال ڪندي ڪافي سرڪاري عمارتون گوٿڪ فن تعمير موجب اڏيون جهڙوڪ پارليامينٽ جون نيون عمارتون. ويهين صديءَ جي شروعات ۾ لنڊن جوعظيم شهر ٿيمس نديءَ جي ڏاکڻي ڪناري واري علائقي ۾ هنر، فن ۽ موسيقيءَ جا ڪيترائي ادارا قائم هئا. هن علائقي ۾ ڪئين ٿيٽر، ناچ گهر، هوٽلون، ريسٽورانٽ، ڪيفيز ۽ شاپنگ سينٽر وغيره موجوده هئا. هتي ڪافي گھما گھمي هوندي هئي، پر جنگ جي عرصي ۾ لنڊن جي ترقي رڪجي وئي. وري به شهر ۾ ريل جي ڇوٽي پٽڙيءَ واريون ريلوي اسٽيشنون جيڪي ڊاڪس تي قائم آهن، شهر جي واڌاري ۽ ترقيءَ جي عڪاسي ڪن ٿيون ۽ شهر وري به هڪ ڀيرو پنهنجي شڪل تبديل ڪري پيو. مگر سياح ۽ سيلاني ماڻهو مسلسل ۽ گهڻي تعدادا ۾ ايندا ۽ ويندا آهن.
مسٽر مور چواڻي:
GO WHERE WE MAY, REST WHERE WE WILL, ETERNAL LONDON HAUNTS US STILL.
ڪيڏانهن به وڃي ۽ اتي رهي سگهجي ٿو، مگر لنڊن جو هي شهر اسان کي وٽس چڪر لڳائڻ لاءِ هرهر پيو چوري.
اسان ناشتو ڪري گهر پهچي تيار ٿي ”مادام تساءُ عجائب خانو“ کي ڏسڻ لاءِ روانا ٿياسين. واٽ تان اخبارون به ورتيوسين. اسان بالم Balham ٽيوب تان ٽڪيٽون وٺي پنهنجي منزل جيڪا لنڊن جي بيڪر اسٽريٽ تي آهي ۽ اتي ٽيوب اسٽيشن پڻ آهي، اسان ٽڪيٽ وٺي اندر داخل ٿيڻ لاءِ ٽڪيٽ صحيح انداز ۾ گيٽ تي لڳل مشين ۾ وڌو ۽ گيٽ جا ننڍڙا دروازا خود به خود چند سيڪنڊن لاءِ کُلي ويا، ۽ هر هڪ جدا جدا ۽ جلدي جلدي اندر طرف روانو ٿي ويو، پر جي هڪ سيڪنڊ به دير ٿئي ته دروازو بند ۽ توهان اتي ئي بيٺل رهجي ويندا، ۽ ٽڪيٽ تي ڪمپيوٽر پنهنجو ٺپو هڻي ڇڏيو ته ٽڪيٽ هڪ طرف استعمال ٿي چڪو آهي، پوءِ اها ڀرسان بيٺل گهڻو ڪري ڪاري سپروائيز جي مهربانيءَ تي ٻئي گيٽ مان تالو کولي توهان کي روانو ڪري يا ته ٻيو ٽڪيٽ وٺو پر سمجهو ته سو سيڪڙو مسڪرائي ته توهانکي دروازو کولي ڏيندو. تنهن ڪري گيٽ ۾ ٽڪيٽ وجهڻ مهل هوشياري ۽ چستي ٻنهي جي ضرورت آهي. ٽڪيٽ وٺي اندر داخل ٿي پنهنجي ٽيوب اسٽيشن جي بورڊ تي چيڪ ڪريو ته ڪهڙي پليٽ فارم ۽ ڪهڙي وقت تي توهان جو ٽيوب اچي ٿو. اهڙا بورڊ ڳاڙهي لائيٽ تي هر هنڌ لڳا پيا آهن. رڳو ٿورو سوچي سمجهي ۽ پڙهي پوءِ اڳتي وڌجي، جيڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه اچي ته ٽيوب اندر بيٺل ملازمن کان پڇجي. ڪن ڪن ٽيوب اسٽيشنن تي تمام گهڻي رش ٿئي، جيڪڏهن ٽيوب اسٽيشن تي جنرل چينج ٿئي ته پوءِ نئين ماڻهو کي ڏاڍي تڪليف محسوس ٿيندي. دنيا جي وڏن شهر ۾ ماڻهوءَ جي انهيءَ شهر جي ٽيوب سسٽم کي سمجهي ورتو ، ته پوءِ اهو شهر انهيءَ جو پنهنجو ٿي ويو. جيڏانهن پيو اچي وڃي، ڪابه تڪليف محسوس ڪانه ٿيندس. منٽن ۾ هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه سوبه ٿوري وقت ۾ ۽ ٿورن پئسن ۾. ٽيوب اسٽيشن تي هلندي ڏاڪڻيون چڙهندي، خودڪار ڏاڪڻين تي لهندي چڙهندي، ٽيوب اچڻ جو انتظار ڪندي ماڻهن کي تڪڙو تڪڙو ملندي مزو پيو ايندو آهي. وري ٽيوب چند سيڪنڊ بيهي جنهن ۾ پڻ چڙهڻ ۽ لهڻ جو مزو ئي پنهنجو آهي. ٽيوب اندر جهڙو ڳالهائڻ جو ڪرفيو لڳو پيو آهي. اندر هيڏي رش، ڪي ويٺا آهن ته ڪي هلندڙ ٽيوب ۾ بئلنس ٺاهيو، اهڙي نموني بيٺا آهن، جو ماڻهو ڪري نه پوي، ته ڪي وري مٿي جهلڻ لاءِ ڪڙن ۾ هٿ وجهيون بيٺا آهن، پر ڪوبه ڳالهائڻ ڪونهي، صفا چپ، صرف اخبار جي پنن اٿلائڻ جو آواز يا ڪنهن جو سڪو هيٺ ڪريو ته ان جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ٿي.
صبح جو هر ماڻهو هشاش، هر ماڻهو ۾ ڌيمي ڌيمي خوشبو هٿ ۾ هڪ ننڍڙو بريف ڪيس. چڙهڻ لهڻ تمام تيزيءَ سان چهري تي وڻندڙ مسڪراهٽ، پر شام جو گهر موٽندي ٽاءِ جي ناٽ ٿوري ڍري، چهري تي ڦڪي مرڪ، چهري تي سڄي ڏينهن جي ڪم ڪار جي ٿڪاوٽ جا آثار، گهر پهچڻ جي ته جلدي پر هلڻ چلڻ، ٽيوب مان لهڻ چڙهڻ واري صبح واري چستيءَ ۾ گهٽتائي. صبح جو اخبارن جي پنن واري سرسراهٽ بلڪل غائب. صبح جو صرف هٿ ۾ بريف ڪيس پر شام جو ان سان گڏ ٻيو پاڪيٽ پڻ جنهن ۾ گهر جي ضرورت مطابق ڪانه ڪا شيءَ جنهن ۾ ٻن ٽن گلن وارو هڪ گلدستو ضرور هوندو، جيڪو گهر ۾ گهڙڻ مهل يا رات جو بيڊروم ۾ سمهڻ مهل جڏهن گهر واري سمهڻ جا ڪپڙا بدلائي، سليپنگ گائون سينٽ هڻي بيڊ ڀيڙي ٿئي ته مڙس مرڪي کيس بستري تي اچڻ جو تحفو ڏئي، پوءِ پنهنجي ڪڇ ڀيڙو ڪري ۽ روح رچنديون ٿين.
دنيا جي وڏن شهرن ۾ ٽيوب انڊر گرائونڊ ان شهر جي ماڻهن لاءِ هڪ نعمت هوندي آهي. ماڻهو چند منٽن ۾ شهر جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين سواءِ ڪنهن تڪليف جي پهچيو وڃي. نه ٽريفڪ جي رش هئڻ ڪري ڪٿ بيهڻ، نه وقت جو ذيان. ماڻهو بلڪل صحيح وقت آفيس، اسپتال، اسڪول، ايئرپورٽ، دڪان يا اسٽيشن تي پهچيو وڃي.
نه ته پنهنجن وڏن شهرن جهڙوڪ ڪراچي يا لاهور ۾ روڊ رستن تي ايڏي رش جو وقت تي پهچڻ جو ماڻهو ته سوچي به نٿو سگهي،۽ خاص ڪري آفيس ٽائيم تي به ايڏي رش ٿئي جو روڊ رستن تي بيٺي بيٺي ڪڏهن ڪڏهن ڪلاڪن جا ڪلاڪ ٿيو وڃن. ٽيوب ريل کان ٿورا ننڍا جنهن جا دٻا به ريل جي دٻن کان ننڍا ۽ دروازا خود به خود کلن ۽ بندٿين. اندر ۽ ٻاهر دٻا ايڏا سهڻا ۽ صاف سٿرا، جنهن ۾ ويٺل وري انهن کان به سهڻا. دل پئي چوندي ته منزل ختم ئي نه ٿئي. ماڻهو ٽڪ ٻڌيو ويٺو انهن سهڻن چهرن کي ڏسي. سو سائين لنڊن يا دنيا جي ڪنهن ٻي سير تي نڪرو ته ٽيوب جو سير ضرور ڪجو.
اسان جي منزل بيڪر ٽيوب اسٽيشن اچي وئي ۽ اسان هيٺ ٽيوب اسٽيشن تي لهي، ٻاهر پنهنجي منزل مادام تساءُ طرف روانا ٿياسين. مادام تساءُ تي ڪافي رش هئي، اسان جيسين ٽڪيٽ وٺون، تييسن هڪ پاڪستاني پنجابي پهچي ويو، چي مادام تساءُ اڌ پئسن ۾ توهانکي اندر ٿو روانو ڪريان، باقي اندر گهڙڻ کانپوءِ ڪابه پڇا ڳاڇا ڪانهي، ان جو به منهنجو زمون آهي.
ونود کيس چيو ته توکي خود ٿا پوليس حوالي ڪريون پوءِ وري همراهه نظر ڪونه آيو. اسان ٽڪيٽون وٺي اندر روانا ٿياسين ته اندر ئي گيٽ تي هڪ همراهه بيٺو هو، جنهن کي مون ٽڪيٽون ڏنيون ته همراهه جهڙي ڀت، ٽڪيٽون ئي نه وٺي ڏاڍي ڪاوڙ آئي ته همراهه صفا واندو بيٺو آهي، پر خوامخواه پيو اسانجو وقت ذيان ڪري ۽ ٽڪيٽ نٿو وٺي،جيئن ٽڪيٽون ڏئي اسان اندر وڃون. سو خارن مان ڪنڌ موڙي ونود ۽ نور ڏانهن نهاريو ته هو کيس سٺي انگريزيءَ ۾ رڙ ڪڍن، ڇو ته هنن ٻنهي جي انگريزي مونکان سٺي آهي. ونود اسڪولنگ سوئيڊن ۽ آمريڪا ۾ ڪئي آهي ۽ ونود پڻ پيٽارين آهي، ۽ اتان جي ڊبيٽنگ سوسائٽيءَ جو سرگرم ڪارڪن پڻ رهيو آهي ۽ SZABIST ۾ پڙهندو آهي، جنهن جو پڻ هڪ مقام آهي. سو مون ونود ۽ نور کي ڏٺو ته کل ۾ ٻڏا پيا آهن، ٻيو ته ٺهيو پر منا به کلي پئي،ٽنهي تي ڏاڍي ڪاڙو آيم. مادام تساءُ جي گيٽ ڪيپر کان به وڌيڪ پنهنجن تي ڪاوڙ آيم، ته ڌارئين ملڪ ۾ بزرگن تي به کلون، تيستائين نور کلندي کلندي چيو ته ”بابا هي ميڻ جوٺهيل مجسموآهي، جنهن کي توهان ٽڪيٽ ڏئي رهيا آهيو“، پوءِ ته آءُ ڏاڍو ڦڪو ٿيس ۽ کل ۾ وري سڀني کي ماري ويس. دل ئي دل ۾ سوچيم ته اندر وري اهڙي غلطي ڪانه ڪبي ۽ هر قدم سوچي سمجهي کڻبو. اندر ٿي ڪنڊ ۾ ڏٺم ته هڪ سهڻو مجسمو نظر آيو، ڏاڍو ويڻو، بيهي رهيس مجسمي کي اڃا هٿ لڳائڻ وارو هوس ته مجسمي ڳالهايو ته سائين هي ڇا پيا ڪريو.
اڙي! هي ته سچ پچ ماڻهو آهي، سو سائين اهڙي ريت اسان جي هن ”مادام تساءُ“ جي هن ميڻ جي ٺهيل عجائب خاني ۾ داخل ٿي. هت دنيا جي مشهور ائڪٽرن، ڊائريڪٽرن، رانديگرن، سياستدانن، سائنسدانن، جرنيلن، ڊڪٽيٽرن، عالمن، شاعرن، ليکڪن، مدبرن، بادشاهن، شهزادن ۽ اميرزادن جا ميڻ سان ٺهيل مجسما رکيل آهن. ائين مجسمو ٿيندو آهي ڄڻ ته سچ پچ جيئرا جاڳندا ماڻهو هن، ۽ کين ڪپڙا به اهي پهريل هونداآهن، جيڪي زياده تر اهي ماڻهو پائيندا هئا. جيئن توهان ڏٺو هوندو ته لبيا جوڪرنل قذافي فرانس جو ڊيگال، ڪيوبا جو فيڊرل ڪاسترو، هندستان جو راجيو گانڌي يا اندرا گانڌي ۽ پاڪستان جي وزيراعظم بينظير ڀٽو هڪ مخصوص لباس پائيندا آهن، اهڙي ئي نموني سان سڄي دنيا جي ليڊرن ۽ ٻين مشهور ماڻهن کي سندن مشهور معروف ڊريسن ۽ اسٽائل ۾ ڏيکاريو ويو آهي.
يعني چرچل کي سگار پيئندي ڏيکاريو ويو آهي ته ڪنهن جرنيل کي اهڙي ريت ڏيکاريو ويو آهي، ڄڻ ته هي هاڻ ٿو گهوڙي تي چڙهي جنگ جي ميدان ڏانهن روانو ٿي وڃي. يا ڪنهن ليڊر کي تقرير ڪندي ڏيکاريو ويو آهي. چارلي چيپلن کي مزاحيه انداز ۾ ڏيکاريو ويو آهي، ته مائيڪل جيڪسن ڄڻ ته ڳائي رهيو آهي. مطلب ته ڪوشش ڪري هر مجسمي کي انهيءَ انداز ۽ لباس ۾ ڏيکاريو ويو آهي، ته جيئن هو بهو اصلي نظر اچي. اصل ته اصل آهي، پر نقل هنن به واهه جو ڪيو آهي. چوندا آهن ته ڌڪ دشمن جو به نه وڃائجي، ٿوري دير لاءِ الله سائين جي هنن سڀني کي ڳالهائڻ جو موقعو ڏئي ته ڪر وڏا ڦاٽ ڦاٽن يا هي هڻي هڪ ٻئي کي ماري رکن.