هڪ دال ٻه چپاتيون
ڀڳڙا ناهن،
ڀڳڙا آهن،
ڏند ناهن.
ڪچي گهٽيءَ جي ڪنڊ تي ڀڳڙن جي دوڪان تي بيٺل حاڪم علي لڳاتار ڪم ڪندي ٻپهريءَ تائين واندو نه ٿيو. ماڻهن جي رش کٽڻ جو نانءُ ئي نه پئي ورتو ڄڻ سڄي شهر ڀڳڙا کائڻ شروع ڪيا هجن. رنگ برنگي اڇا ڪارا پيلا ۽ ڳاڙهسرا ڀڳڙا جن جون ٻوريون هڪ ٻئي کي سوڙهه ڪيون دوڪان ۾ بيٺل هيون. بوهري ڪمال الدين مورڪس جا ڀڳڙا مشهور هيا. دوڪان پويان هڪ ننڍڙي جاءِ ۾ باهه جي بٺي هئي جتي هڪ ڀوڳڙي سِينڊس پَٽِ کان گهرايل خاص واريءَ ۾ چڻا وجهي باهه جي بٺيءَ ڀڃندو هيو. ڀڳڙن جي خوشبوءِ کان آس پاس جو علائقو واسجي ويندو هيو. تازا ڀڳڙا وٺڻ لاءِ ماڻهن جو هجوم ڪڏهن نه کٽندو هيو. مورڪس جي دوڪان تي بيٺل هن جي ملازم حاڪم عليءَ جا هٿ ڄڻ پنهنجو پاڻ حرڪت ڪندا هيا. هو تارازيءَ ۾ ڀڳڙا توري ڪاغذ جي لفافي ۾ وجهندو هيو ۽ پوءِ پئسا وٺي ڪاٺ جي پيٽيءَ ۾ اڇليندو هيو. منجهند تائين ڪم ڪندي هن جا پگهر نڪري ايندا هيا ۽ بک محسوس ٿيندي هئي، هو ڪم ڪندي ڀڳڙن جا ٻه چار ڪڻا وات ۾ وجهي رهڙي ويندو هيو. تاڪ منجهند جو جڏهن ڪارو پٺاڻ هر دوڪان تي وڃي مانيءَ جو آرڊر وٺندو هيو ته مورڪس حاڪم عليءَ کي پنجن روپين جو نوٽ ڏيندو هيو. حاڪم علي پنجن روپين جي نوٽ کي ائين ڏسندو هيو جيئن اهو اڻڀي مانيءَ جو سڪل ٽڪر هجي جيڪو ڄڻ بکايل ڪتي ڏانهن اڇلايو ويو هجي.
ڪارو پٺاڻ مانيءَ جو آرڊر وٺڻ لاءِ جڏهن هن وٽ پهتو ته هن نفرت مان مورڪس جي ڏنل پنجن روپين جي نوٽ کي ڏٺو ۽ چيو “هڪ دال ٻه چپاتيون.”
ڪاري پٺاڻ کي حاڪم عليءَ جي حيثيت جي خبر هئي. هن کي ڄاڻ هئي ته ان ملازم جي ڪيتري گنجائش آهي. هن جي هٿ ۾ جهليل نوٽ مان ڪيترو کاڌو هن جي حصي ۾ اچي سگهي ٿو. گهڙي گذري ته دال ۽ ٻه اڻڀيون چپاتيون ساڻ ڪري هو حاڪم عليءَ اڳيان رکي هليو ويو. حاڪم عليءَ اڻڀي مانيءَ سان دال جو گرهه وات ۾ وجهي چٻاڙيو ته اهو ڄڻ هن جي نڙيءَ ۾ وڃي چڪ هڻي بيهي رهيو. هن ٿڪيل هٿن سان پاڻيءَ جو گلاس کڻي منهن تي چاڙهيو ۽ پورو گلاس پي ويو. ماني چٻاڙيندي حاڪم عليءَ سوچيو، هيءَ ڪهڙي زندگي آهي؟ ڇا اهائي زندگي آهي ته ماڻهو دال ۽ ٻه اڻڀيون مانيون کائي دنيا مان هليو وڃي؟ ڇا ماڻهوءَ جو مقدر اهو ئي آهي ته هو محنت ڪري ۽ بدلي ۾ روز ساڳيو اڻڀو ٽڪر حاصل ڪري؟ هو سوچيندو ويو ۽ مانيءَ جا گرهه دال مان ٻوڙي چٻاڙيندو پاڻيءَ جي ڍڪ سان نڙيءَ مان لاهيندو ويو. سندس دل چاهيو ته هو به بوهري سيٺ مورڪس جيان پئسي وارو هجي ها. هن جو به ڪچيءَ گهٽي ۾ دوڪان هجي ها. سندس ڀرسان پيل ڪاٺ جي پيٽي نوٽن سان ڀريل هجي ها ۽ پوءِ هو روز دال ۽ ٻن چپاتين بدران گيهه ۾ ڀڳل گوشت ۽ روگني نان کائي ها. هن جي ڀرسان بريانيءَ سان ڀريل پليٽ رکيل هجي ها ۽ ٽه رنگو زردو چمچي سان وات ۾ وجهي مزي سان چٻاڙي ها. هن کي جڏهن اڄ لڳي ها ته هو صندل جي شربت جون چسڪيون وٺي آرام سان پئي ها. هن جي زندگي ڪيڏي نه پرمسرت ۽ ذائقي دار هجي ها. هو سوچيندو ۽ اڻڀا گرهه چٻاڙيندو ويو.
هن اهڙي بي ذائقي ۽ اڻڀي زندگيءَ مان جان ڇڏائڻ لاءِ پڪو پهه ڪيو ته هو ايمانداري ڇڏي هر اهو ناجائز ڪم ڪندو جنهن سان هن جا ڏينهن بدلجي سگهن. هن جي غربت دور ٿي سگهي ۽ هن جي هٿ ۾ ايترو پئسو اچي جو هو سڻڀو ٽڪر کائي موج ماڻي سگهي.
عيد اچڻ واري هئي ۽ ڪچي گهٽيءَ جا دوڪان گراهڪن سان ڀريا پيا هيا. ڊرائي فروٽ جا دوڪان، گرم مصالحي جا دوڪان، روغني تيل ۽ اناج جا دوڪان. هر طرف ماڻهن جي اچ وڃ لڳي پئي هئي. پئسي جي مٽا سٽا ۾ هر ڪنهن جي کيسي مان ڳاڙها نيرا نوٽ نڪتا پئي ۽ سامان سان سٿيل ٿيلهين ماڻهن جي هٿن کي ڄڻ هيٺ پئي ڇڪيو، ان ڏينهن حاڪم عليءَ جا هٿ به تيزيءَ سان ڪم ڪري رهيا هيا. نوٽ هن جي هٿن مان ٿيندا بوهري مورڪس جي اڳيان رکيل ڪاٺ جي پيٽيءَ ۾ پئي ڪريا. مورڪس رش گهڻي هجڻ ڪري هر هر دوڪان پويان بٺيءَ تي وڃي ڀوڳڙيءَ جي ڪم جو جائزو پئي ورتو. حاڪم عليءَ مورڪس جي اک کان بچائي گراهڪ کان ڳاڙهو نوٽ وٺي کيسي ۾ وجهي ڇڏيو. پوءِ اهو هن جي روز جو معملو بڻجي ويو. گراهڪن کان پئسا وٺندي هو انهن کي ڪاٺ جي پيٽيءَ ۾ اڇلائيندي هڪ ٻه نوٽ پنهنجي کيسي ۾ وجهي ڇڏيندو هيو ۽ ائين حاڪم عليءَ وٽ ڪافي نوٽ ڪٺا ٿي ويا. پر هن مورڪس جي سامهون پاڻ کي هميشه غريب ۽ قرضي ظاهر ڪيو. ٻه پهريءَ جو ڪارو پٺاڻ جڏهن آرڊر وٺڻ هن سامهون ايندو هيو ته هو ساڳي ريت هن کي چوندو هيو “هڪ دال ٻه چپاتيون.”
هو مورڪس سامهون دال کائي اهو ثابت ڪندو هيو ته هو ساڳيو حڪم جو بندو حاڪم علي آهي. مورڪس هن کي ڪڏهن ڇڻڀيندي چوندو هيو “جلد کائي وٺ... گراهڪ گهڻا گڏ ٿي ويا آهن، خيال ڪر جيئن واپس نه وڃن.”
هو جلدي ڦڪي دال ۽ اڻڀي مانيءَ جا گرهه چٻاڙيندي ڪپڙن سان هٿ اگهي وري اچي ڀڳڙن جي ٻورين مٿان بيهندو هيو. آخر اهڙو وقت به اچي ويو جو حاڪم عليءَ وٽ ايترا پئسا گڏ ٿي ويا جو هن ڪچي گهٽيءَ جي آخري ڇيڙي وٽ هڪ پارسيءَ کان پڳڙيءَ تي مصالحي جو دوڪان ورتو ۽ پوءِ هو مورڪس جو دوڪان ڇڏي پنهنجي دوڪان تي وڃي ويٺو.
هو روز صبح جو جڏهن ڪمال الدين مورڪس جي دوڪان اڳيان لنگهيندو هيو ته نِوڙي ان کي سلام ڪندو هيو ۽ مورڪس هن کي جواب ڏيڻ بجاءِ ٽوپي لاهي وار کنهي ڪنهن سوچ ۾ ٻڏي ويندو هيو.
ڪچي گهٽيءَ جو ملازم حاڪم علي هاڻي هڪ دوڪان جو مالڪ هيو. گرم مصالحي جو دوڪان جنهن ۾ پيٺل ۽ ڪٽيل ڳاڙهن مرچن کان وٺي ڌاڻن هيڊ ۽ ٻين انيڪ مصالحن جا ننڍا ٻاچڪا دوڪان ٻاهر فٽ پاٿ تي رکيل هوندا هيا. اندر هڪ تارازيءَ وٽ حاڪم علي اسٽول تي ويٺل هوندو هيو. بازار ۾ ڏيٺ ويٺ ڪري ماڻهو هن کي سڄاڻي سودو وٺڻ ايندا هيا. حاڪم عليءَ سوچي ڇڏيو هيو ته هو دال ۽ اڻڀي ماني جيڪا هن جو مقدر هئي ان مان ڪنهن به قيمت تي جان ڇڏائيندو. هن کي خبر هئي ته زندگيءَ جا سڀ ذائقا پئسي ۾ آهن. پئسو جيڪو نمڪين آهي، چرهو آهي ۽ سڻڀو آهي، جڏهن هن وٽ وڌيڪ پئسا ڪٺا ٿيا ته هن پويان سنهي گهٽيءَ ۾ هڪ جاءِ ڪرايي تي ورتي ۽ ان ۾ مصالحي پيهڻ جي مشين هنئين. هن ڪچي گهٽيءَ ۾ رهي ڪمائيءَ جا سڀ گُر حاصل ڪري ورتا هيا. هن کي خبر هئي ته امير ٿيڻ لاءِ ڪهڙين ڳالهين جو هجڻ ضروري آهي. هن کي رحيم گجراتيءَ جي ڳالهه ياد آهي جنهن سان هو ڊينسو هال جي ڀر ۾ بيٺل بڙ جي ڇانوَ ۾ ويهي ڪچهري ڪندو هيو. ان هڪ ڏينهن پان چٻاڙيندي چيو هيو
“ايمانداريءَ مان ماڻهو ڪڏهن امير نه ٿيندو آهي، دنيا ۾ هيراڦيريءَ کان سواءِ پئسو ڪٺو ڪرڻ ائين آهي جيئن ڏاند کي ڏهڻ.”
هو سيٺ رحيم گجراتيءَ جون ڳالهيون دلچسپيءَ سان ٻڌندو هيو. هن محسوس ڪيو هاڻي وقت اچي ويو آهي جو رحيم گجراتيءَ جي ڳالهين کي سچو ثابت ڪجي. هڪ ڏينهن هو ٺٽي روانو ٿيو ۽ اعليٰ درجي جون نج ڳاڙهيون سرون خريد ڪري ٽرڪ ڀرائي اچي گودام تي بيٺو. هن سرون گودام ۾ لهرائي وري حاجي ڪيمپ جو رُخ ڪيو. اتي هلندڙ آرا مشين تي هر طرف ڪاٺ جي ٻوري جي خوشبوءِ ڦهليل هئي. هن ٻوري جون ڳوڻيون ڀرائي اچي ان ساڳي گودام ۾ اڇلايون. پوءِ جڏهن مصالحي پيهڻ جي مشين جو ڦيٿو ڦرندو هيو ته ڳاڙهن مرچن سان گڏ ٺٽي جون سرون به پيسجي ان مان ٻاهر نڪرنديون هيون. هن ڪاٺ جي ٻوري جون ٻوريون کولي ڌاڻن ۾ ملائي ڇڏيون. هن سڀ حدون اورانگهي ڇڏيون. هن جانورن جي لڏ ڪٺي ڪري اها مصالحي ۾ ملائي ۽ هن سڄي شهر مان پپيتي جا ٻج حاصل ڪري ڪارن مرچن ۾ ملايا.
هو ڪجهه ئي ڏينهن ۾ ڪچي گهٽيءَ جو سرمائيدار بڻجي ويو، هو هاڻي جڏهن صبح جو ڪچي گهٽيءَ مان ڪاري واسڪوٽي پائي لنگهيندو هيو ته سڀ هن کي سلام ڪندا هيا. رحيم گجراتي هن سان هٿ ملائي ڪڏهن کيسي مان ڳٽڪي وارو پان ڪڍي هن کي ڏيندو هيو ۽ جڏهن هو مورڪس جي دوڪان اڳيان لنگهيندو هيو ته مورڪس مرڪي هن جي سلام جو جواب ڏيندو هيو.
“سيٺ حاڪم عليءَ جي بادشاهيءَ جو خير.” بازار جو لنگڙو فقير دٻي ۾ سڪا کڙڪائيءَ چوندو هيو ۽ هو کيسي ۾ هٿ وجهي هڪ روپئي جو نوٽ هن جي دٻي ۾ وجهي وڏي فخر سان اڳتي وڌي ويندو هيو.
پئسي جي ڊوڙ ۾ حاڪم عليءَ ڪڏهن سڪون جو ساهه نه کنيو، هو صبح جو سوير مصالحي پيهڻ جي مشين وٽ ويهي پنهنجي نگرانيءَ ۾ سڀ ڪم ڪرائيندو هيو، پوءِ هو دوڪان تي ايندو هيو ۽ پئسي جي ڏيتي ليتيءَ مان سج لهڻ کانپوءِ به هن کي فرصت نه ملندي هئي. ڪاروبار گهڻو ڦهلجڻ سبب هن جي راتين جي ننڊ اڏامي وئي. پئسي جي اچ وڃ هن جي بي چينيءَ ۾ اضافو ڪري ڇڏيو. بئنڪ ۾ هن جا ايترا پئسا گڏ ٿي ويا جو هن هڪ جاءِ خريد ڪري سپاريءَ جي پيڪنگ جو ڪارخانو هنيو. هن هندستاني ڳٽڪي جي مقابلي ۾ اهڙو ڳٽڪو تيار ڪيو جيڪو شهر ۾ تيزيءَ سان مقبول ٿي ويو. ڪاروبار جي وسعت ڪري هن کي گاڏيءَ جي ضرورت محسوس ٿي. هن هڪ خوبصورت ڪار ورتي ۽ ڊرائيور رکيو، ڪچي گهٽيءَ ۾ جڏهن هن جي ڪار داخل ٿيندي هئي ته هو ان جي پوئين سيٽ تي رنگين شيشا بند ڪري ويٺل هوندو هيو ۽ پان چٻاڙي مورڪس جي دوڪان اڳيان دريءَ جو شيشو هيٺ ڪري ٿڪ جو گُرڙو ٻاهر ڦٽي ڪندو هيو. حاڪم علي جيڪو پهريون ڪچي گهٽيءَ جي هريڙ جيان سڪل ۽ ٺوٺ هوندو هيو ان جو جسم برنس روڊ جي ڪلو ڪاسيءَ جي باهه چوڌاري سوئن ۾ ٽنبيل ڇيلي جي رانن جهڙو سڃيل ۽ ڪارو ٿي ويو.
ڳٽڪي جي فيڪٽريءَ ۾ ڪم جو جائزو وٺندي هڪ ڏينهن هن جي دماغ کي چڪر اچي ويو ۽ هو هيٺ زمين تي ڪِري پيو. هڪ نوڪر ڀڄندو هن مٿان آيو ۽ ان رڙ ڪري ٻين کي سڏ ڪيو.
“اڙي اٿاريو سيٺ کي.” ان حاڪم عليءَ کي پويان سهارو ڏيندي چيو “مٿي کڻون ۽ صوفي تي سمهاريو.”
انهن هٿ هٿ ۾ ڏئي حاڪم عليءَ کي سهارو ڏئي صوفي تي سمهاري پاڻي پياريو. حاڪم عليءَ سان پهريون ڪڏهن ائين نه ٿيو هيو. هن سوچيو هن جي صحت جواب ڏئي رهي آهي. هو ڪار ۾ چڙهيو ۽ اسپتال روانو ٿيو. نوڪر سهارو ڏئي هن کي ايمرجنسي وارڊ ۾ پهچايو. چڪاس کان پوءِ خبر پئي ته هن جي جسم ۾ شگر وڌي چڪي آهي.
“اڄ کان پوءِ مٺاڻ بند... مٺاڻ تنهنجي صحت لاءِ زهر جو ڪم ڪري رهيو آهي.” ڊاڪٽر هن کي هدايت ڪئي.
حاڪم عليءَ ان ڏينهن کانپوءِ مٺاڻ کائڻ ڇڏي ڏنو. هن سوچيو جان آهي ته جهان آهي. جيئرو رهندس ته دولت ڪم ايندي. وقت کان پهريون مرڻ کان بهتر آهي ته احتياط ڪجي. هن سخت پرهيز ڪئي ۽ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ طبيعت ۾ بهتري محسوس ڪئي. هو وري ڪم ڪار کي لڳي ويو. ساڳي ڀڄ ڀڄان جو حصو بنجي ويو. هو هاڻي چڙچڙو ٿي پيو هيو. هر ڳالهه ۾ هن کي برائي نظر اچڻ لڳي. هن کي مٿي ۾ سور رهڻ لڳو. ٿڪاوٽ محسوس ٿيڻ لڳي. هڪ ڏينهن مصالحي جي دوڪان تي جيئن هو ڪرسيءَ تي ويٺو هيو ته هن کي سيني ۾ سور محسوس ٿيو. هو ٻئي هٿ سيني تي رکي سهڪڻ لڳو. هن جون اکيون ڦري ويون. سندس نوڪر ڀرسان اچي سڏڻ لڳو.
“سيٺ صاحب طبيعت ته ٺيڪ آهي نه؟” هن هر هر ساڳيو سوال پئي ورجايو.
“ايمولينس گهراءِ.” حاڪم عليءَ آهستي چيو ۽ پوءِ غش کائي ڪرسيءَ تان هيٺ ڪِري پيو. جڏهن هن اسپتال ۾ اک پٽي ته ڊاڪٽر هن کي ٻڌايو.
“دل جو هلڪو دورو هيو، احتياط ڪرڻ سان سڀ ٺيڪ ٿي ويندو. رت جو دٻاءُ وڌيل آهي. لوڻ جو استعمال بند ڪر، سڻڀ ڪڏهن نه کائجانءِ.”
ڊاڪٽر هن کي سختيءَ سان چيو ۽ پوءِ ڪجهه دوائون لکي هن کي ڏنيون.
حاڪم علي ان ڏينهن کان پوءِ پڪو پهه ڪيو ته هو زندگيءَ ۾ لوڻ ڪڏهن نه کائيندو ۽ سڻڀي شئي ڪڏهن وات تي نه آڻيندو. هن جيئرو رهڻ چاهيو پئي. هن کي موت کان نفرت هئي. هن جو ڌن دولت ۽ شهرت هن جو انتظار ڪري رهيا هيا. هن نه پئي چاهيو ته هر شيءِ مٽيءَ ۾ ملي هن کان ڏور ٿي وڃي، هن ان ڏينهن کان پوءِ ڪڏهن به لوڻ مٺاڻ ۽ سڻڀ کي هٿ نه لاتو.
هو پنهنجي گرم مصالحي جي دوڪان تي ڪرسيءَ کي ٽيڪ ڏئي اداس ويٺل هيو. سندس سامهون پيل ڪاٺ جي پيٽي نوٽن سان ڀريل هئي. نوٽن سان ڀريل پيٽي ڏسي حاڪم عليءَ جون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون. هن ڪاٺ جي پيٽيءَ مان ويهن روپين جو نوٽ هٿ ۾ کنيو ۽ ان کي اٿلائي پٿلائي ائين ڏسڻ لڳو جيئن اهو مورڪس پنهنجي اڳيان پيل ڪاٺ جي پيٽيءَ مان ڪڍي هن کي ڏنو هجي. هو نوٽ کي ڏسندو ويو ۽ پوءِ اکين تي هٿ رکي روئي پيو. ٿوري دير گذري ڪارو پٺاڻ بازار مان مانيءَ جو آرڊر وٺندو هن جي دوڪان اڳيان لنگهيو. هن ان کي سڏ ڪري، ويهن روپين جو نوٽ ڏنو ۽ پوءِ چيو
“هڪ دال ۽ ٻه چپاتيون.”
o