ٽئين اک
ماڻهو هن کي عاشق جي نالي سان سڏيندا هيا ۽ صحرا ۾ ٺهيل قلعي نما ديوار اندر اڏيل ان شهر جي هر ماڻهوءَ جي چپن تي هن جي ڳالهه هوندي هئي.
“ها... هو هاڻي عشق حقيقيءَ ۾ وڃي ڦاٿو آهي، هن مجازيءَ جا ڏاڪا اورانگيا آهن.” ان شهر جي بازار ۾ ڪو پوڙهو ان مجذوب جي ڏينهون ڏينهن تبديل ٿيندڙ طبيعت تي ڳالهائيندي چوندو هيو.
چار ماڻهو کاڏيون کنهندي هن جي ڳالهه ٻڌندا هيا.
“نه... هو هوش جي حد لتاڙي ديوانگيءَ کي پهتو آهي.”
وري ڪو چوندو هيو ۽ سڀ ان جي ڳالهه تي غور ڪندا هيا.
“بيوفائيءَ ان کي سيءَ جيان سٽي وڌو، شل سندس اهو بخار شايد ئي جسم مان نڪري.” وري ڪو افسوس مان چوندو هيو ۽ ماڻهو ان عاشق تي رحم کائيندا هيا.
قلعي نما ديوار اندر اهو شهر ائين روان دوان هوندو هيو جيئن رڳن اندر رت، پر هو مجذوب عاشق ڀٽ تي وار ڇوڙي عشق جو الميو پيو ڳائيندو هيو. ان کي ياد ڪندو هيو جيڪا سندس جوانيءَ جي ڀريل وجود مان اکيون ٻوٽي ائين نڪري وئي جو سندس وجود جو دائرو خالي ٿي ويو صرف اتي ٻاهريون لڪيرون رهجي ويون. هو محبوب جي بيوفائيءَ تي رُنو، پريشان ٿي شهر جي گهٽين ۾ هيڏانهن هوڏانهن تيز وکون کڻي رُليو ۽ ذهن جي ڪوفت کي گهٽائڻ لاءِ گهڻا ئي وس ڪيا پر ڏينهون ڏينهن هن جي پريشانيءَ ۾ وقت سان اضافو ٿيندو ويو. هو قلعي جي ديوار کان ٻاهر ان وڏي دروازي مان ائيندو ڊوڙيو جيئن پنهنجي محبوب جي ڄڃ پويان ڪاهيندو پئي آيو. هن جي محبوب جي ڄڃ ان ئي دروازي کان ٻاهر ڪنهن اڻ ڄاتل منزل طرف راهي ٿي هئي ۽ پوءِ سمورو صحرا شهنائين سان جاڳي پيو هيو.
اڄ ٽي سال گذرڻ کانپوءِ عاشق ڪڏهن ڪڏهن عرش مان اکيون هٽائي ان قلعي جي وڏي دروازي ڏانهن ڏسندو هيو ته اتي هن کي پنهنجي محبوب جهڙي ڳاڙهاڻ ڏسڻ ۾ ايندي هئي. اها ڄڃ ۽ صحرا جي واءُ ۾ اڏرندڙ واريءَ مان اٿندڙ ان شهنائيءَ جو آواز هن جي زخمي روح جو حصو ٿي ويا.
مجذوب جي مٿي ۽ ڏاڙهيءَ جا وار ائين وڌيا جيئن وقت وڌيو، زمانو وڌيو، سندس سمورو منهن انهن وارن هيٺان دفن ٿي ويو. ڪڏهن ڪو مٽ مائٽ يا دوست ڳڀي ٽڪر هن اڳيان اڇلائي هليو ويندو هيو نه ته عاشق اهو ئي پيٽ تي هٿ رکي اڀ کي پيو ڏسندو هيو. آخر اهڙو وقت به آيو جو ڊگهن ڪارن وارن هيٺان دفن ٿيل هن جون اکيون بند ٿي ويون ۽ ان کان اڳ جو هو مرڻ ڪنڌيءَ تي پهچي هن محسوس ڪيو جيئن پريان اوندهه ۾ ڀٽن وچان ڪو قافلو اٺن کي هڪليندو هن مٿان پهتو هجي. ان قافلي جي اڳواڻي ڪندڙ اٺ تي ڳاڙهي ويس ۾ ويٺل ڪنهن خوبصورت عورت جون ويڪريون ناسي اکيون هن ڏانهن ڏسنديون هجن ۽ هو انهن اکين ۾ اندر جذب ٿي ڌرتيءَ تان مٽجي ويو هجي. هو ڇرڪ ڀري جاڳيو ته هن محسوس ڪيو هن جو وجود هڪ اک ۾ تبديل ٿي چڪو آهي. هن هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو ته سندس آڏو دنيا بدلجي چڪي هئي. هر شيءِ اها نه هئي جيڪا موجود هئي. هر شيءَ ۾ هن ان جو پاڇو پسيو ۽ پوءِ جڏهن گهميل اکيون کڻي عرش کي نهاريو ته هن جي حيرت جي حد نه رهي، هن ڏنو سندس سامهون ڦهليل وسيع ۽ عريض عرش ڳاڙهو ٿي چڪو هيو. هن محسوس ڪيو ته اها ئي حقيقت آهي، اها ئي سچائي آهي. هو اڄ ڏينهن تائين جيڪي ڪجهه ڏسندو آيو اهو خواب هيو، ڪوڙ هيو، اهي رنگ، اهي منظر ۽ عڪس سڀ وهم ۽ گمان هيا.
آسمان جي نيراڻ اکين جو دوکو هئي، دنيا جو ڪوڙ هئي. اهو ئي سچ آهي جيڪو آئون هاڻي پسان ٿو. اها ئي حقيقت آهي جيڪا هاڻي نظر اچي ٿي. هن اکين کي مهٽي هڪ دفعو وري ڏٺو، سندس سامهون آسمان ڳاڙهو هيو. هن کي خوشي محسوس ٿي ته هن حقيقت کي پسيو، پوءِ سندس من چاهيو ته جيڪر هو اها حقيقت ٻين کي به ٻڌائي سگهي. سچ کي اڳتي وڌائي سگهي. جيڪي سندس اکيون پسن ٿيون من ٻيا به پسي حال حقيقت کان واقف ٿين.
هو اٿيو ۽ ڀٽ تان رڙيون ڪندو، تيز ڊوڙندو قلعي جي دروازي ڏانهن وڌيو، هن شهر ۾ داخل ٿي آسمان ڏي هٿ کڻي زور سان چوڻ شروع ڪيو “آسمان ڳاڙهو آهي... ڏسو آسمان ڳاڙهو آهي”
ماڻهو هن مجذوب جي چوڌاري ائين ڪٺا ٿي ويا جيئن هو ڪجهه ورهائيندو هجي. هر ڪنهن هن جي ڳالهه کي غور سان ٻڌو ۽ ڪنڌ مٿي ڪري عرش ڏانهن ڏٺو.
“پر آسمان ته نيرو آهي” ڪنهن پوڙهي ان مجذوب جي ڳالهه کي ڪٽيندي چيو.
“ها... آسمان نيرو آهي.” سڀني چيو.
عاشق جيڪو جوش مان ڏڪي رهيو هيو اهو هر هر ساڳيو جملو ورجائي رهيو هيو.
“غور سان ڏسو... وري ڏسو... آسمان ڳاڙهو آهي”
عاشق انهن کي ائين چئي رهيو هيو جيئن هن اڳيان هرڪو انڌو ٿي ويو هجي.
“نيٺ هن جا حواس جواب ڏئي ويا.” ڪنهن افسوس مان چيو ۽ عاشق مسلسل ساڳيا جملا ورجهائيندو رهيو. “افسوس عشق هن سان ويساهه گهاتي ڪئي.” ڪنهن هجوم مان وري ڳالهايو ۽ ان کان پوءِ هرڪو هن کي اڪيلو ڇڏي هليو ويو.
ان ڏينهن کانپوءِ عاشق ان شهر جي گهٽين ۽ بازارين ۾ رڙيون ڪندو وتندو هيو ته “آسمان ڳاڙهو آهي... آسمان ڳاڙهو آهي.”
عاشق قلعي اندر محصور شهر ۾ وار کولي ميرن ڦاٽل ڪپڙن سان سدائين گهٽيون ۽ چوسول پيو لتاڙيندو هيو. هو هر ڪنهن جي منهن ۾ گهور وجهي ڏسندو هيو جيئن ڪنهن کي ڳولهي سڃاڻڻ چاهيندو هجي. ڪڏهن هو ڪنهن راهه ويندڙ شخص جي ٻانهن ۾ هٿ وجهي روڪي عرش ڏانهن اشارو ڪندي چوندو هيو ته “هو ڏس آسمان ڳاڙهو آهي.” ماڻهو هن جي ڳالهه تي گهڻو غور نه ڪندا هيا ۽ هن تي هڪ همدرديءَ واري نظر وجهي وري پنهنجي منزل طرف راهي ٿيندا هيا. عاشق ماڻهن جي رويي تي حيران هوندو هيو ته آخر انهن کي هن جي ڳالهه تي يقين ڇو نه ٿو اچي ته آسمان جو رنگ ڳاڙهو آهي.
“جڏهن مان سچ جا صدين کان بند پيل دروازا کولي، اکين اڳيان ويڙهيل وقت جي ڄاري کي هٽائي اهو پسان ٿو ته حقيقت جو اصل روپ ڇا آهي؟ ته اوهان يقين ڇو نه ٿا ڪريو؟ يقين ڪريو جيڪي توهان ڏسو ٿا اهو نه آهي، اصل ۾ اهو سڀ ڪجهه ٻيو آهي، اچو منهنجين اکين سان ڏسو توهان کي اهو ڪجهه نظر ايندو جيڪو توهان ڪڏهن ڪونه ڏٺو.” عاشق شهر جي ڪنهن چوسول تي بيهي چوندو هيو ۽ ماڻهو هن کي حيرانگيءَ مان ڏسندا هيا.
ڪڏهن ڪو ڪنڌ مٿي ڪري آسمان کي شڪ جي نگاهه سان ڏسندو به هيو ته پنهنجي عمل تي ٽهڪ ڏئي کلي پوندو هيو “چريو ڪنهن جاءِ جو.” اهو شخص ورجهائيندو هيو “آخر آسمان ڳاڙهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي جڏهن ته هر ڏسندڙ اک ۾ ان جو عڪس نيرو آهي.”
عاشق جي ڳالهه تي ڪنهن يقين نه ڪيو ۽ ٿوري ئي وقت ۾ ان شهر جا ڪجهه ماڻهو هن جي ان حرڪت مان بيزار ٿي پيا.
هن جي هڪ رقيب شهر جي ڇڙواڳ ڇوڪرن کي ڪجهه رقم ڏئي هن کي پٿر پڻ هڻايا، عاشق ان شهر جي گهٽين مان رت وهائيندو پنهنجي گريبان ۾ هٿ وجهي جسم کي پٽيندو گوڙ مچائيندو پٿر هڻندڙ ٻارن جي هجوم اڳيان ائين پريشان ڊڪندي نظر آيو جيئن هو پنهنجي شڪست کاڌل لشڪر جو ڀڄندڙ آخري سپاهي هجي. شهر جا ڇوڪرا هن کي ايستائين ڊڪائيندا هيا جيسين هن جو ڪو همدرد اڳتي وڌي انهن کي روڪي، پوءِ هو نستو ٿي رت ڳاڙيندو هيٺ ڪري پوندو هيو ۽ ڪو رحم کائي جڏهن پاڻيءَ چڪو هن جي وات ڀرسان آڻيندو هيو ته هو وري چوندو هيو “سچ کي پرکيو... ڪوڙ کي ٿڏيو، مان جيڪي چوان ٿو ان ۾ صداقت آهي. جيڪي پسيو ٿا اهو نه آهي.” پوءِ هو آسمان ڏي اشارو ڪندي چوندو هيو. “هو ڏسو آسمان ڳاڙهو آهي.” ماڻهو هن تي رحم کائيندا هيا ۽ آسمان ڏي ڏسي پيا آهون ڀريندا هيا.
شهر جي بازار جو هڪ واپاري جيڪو ڪنهن زماني ۾ عاشق جو دوست هيو، ان کان هن جي حالت ڏٺي نه وئي. ان عاشق جا ٻه چار مائٽ گڏ ڪيا ۽ پوءِ هڪ ڏينهن هن کي چوکنيو جهلي کڻي وقت جي حڪيم آڏو اچي اڇلايائون. حڪيم نظر کڻي ان مجذوب کي غور سان ڏٺو ۽ هن جي مرض کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي. ان کان اڳ جو حڪيم هن جي نبض تي هٿ رکي عاشق ڳالهايو. “اي وقت جا حڪيم جيڪڏهن ماڻهو مون کي مريض چوندا ته ڇا تون ائين ئي سمجهندين جيئن مونکي ٻيا سمجهي رهيا آهن؟ هن شهر جي ماڻهن نه ڪجهه ڏٺو نه سمجهيو. تون منهنجي نظر کي سڄاڻ، مان جنهن حقيقت کي ويجهو ٿيو هان ان جي گواهي ڏي. منهنجيون نظرون جيڪي پسن ٿيون اچ تون به پس. هو ڏس مٿي... آسمان ڳاڙهو آهي.” عاشق چيو ۽ حڪيم فڪرمند ٿي جيئن ئي مٿي نهاريو ته ذري گهٽ پڳ وڃي پٽ تي پيس.
“تون حقيقت عرش مان سڃاڻ ۽ مان نبض مان سڃاڻان. مان حڪيم آهيان ۽ تون عاشق. جيڪي تون پسين ٿو شايد مونکي ڏسڻ ۾ وقت لڳي ۽ جيڪي مان پسان ٿو شايد اها تنهنجي پسڻ جي حد نه آهي.” حڪيم چيو ۽ پوءِ عاشق جي نبض تي آڱر رکي اکيون ٻوٽي ڇڏيون.
سڀ اتاولا ٿي حڪيم جي منهن ۾ ڏسندا رهيا ۽ جڏهن حڪيم اکيون کوليون ته انهن ۾ مايوسي هئي.
“مون وٽ اهڙي ڪنهن به مرض جو علاج نه آهي.” حڪيم افسوس مان چيو “هيءُ جيڪي ڪجهه پسي رهيو آهي اهو سڀ هن جي وجود جي ٽئين اک جو ڪمال آهي. جڏهن انسان جون مجاز کي ڏسندڙ ٻه اکيون بند ٿينديون آهن ته حقيقت جي هڪ اک کلندي آهي ۽ اها اهو ڪجهه ڏسندي آهي جيڪو انسانن جي اعتبار جي حد کان ٻاهر هوندو آهي. عاشق جي ٽئين اک اهو ڪجهه پسي ٿي جيڪا عام اک نه ٿي ڏسي. هن جو پورو وجود هڪ اک ۾ تبديل ٿي چڪو آهي. مون وٽ اهڙي ڪا به دوا نه آهي جيڪا مان ان اک ۾ وجهي ان کي انڌو ڪري سگهان.” حڪيم چيو ۽ پوءِ هو مايوسيءَ مان ڪنڌ هيٺ ڪري ويهي رهيو.
ماڻهو نااميد ٿي عاشق کي واپس وٺي آيا ۽ هڪ دفعو وري هن کي شهر جي گهٽين ۾ ڇڏي ڏنائون. هو اهو ئي ڪنهن چوسول يا گهٽيءَ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ شهر جي ٻارن جا پٿر کائي رت ڳاڙيندي ڌرتيءَ تي ليٽيو پيو هوندو هيو.
هڪ ڏينهن ائين ئي ان شهر جي گهٽين ۾ جڏهن شهر جا ڇوڪرا پنهنجن هٿن ۾ پٿر کڻي ان ٿيڙ کائي هلندڙ ديواني جي پٺيءَ ۽ مٿي تي وسائي رهيا هيا ته اتان سندس وڇڙي ويل بي وفا محبوب جي ڏولي ايندي نظر آئي. شهر جي گهٽيءَ ۾ گوڙ ٻڌي جڏهن ان پنهنجي ڏوليءَ کي ڏنل پردي کي سرڪائي ٻاهر ڏٺو ته سندس ناسي نيڻن ۾ ڪجلارا ڳوڙها ڀرجي آيا. پنهنجي عاشق کي ائين شهر جي رستن تي رسوا ٿيندو ڏسي سندس هيانءُ نڙيءَ ۾ اچي ڦاٿو. گهڻو سڏڪي ۽ رُني، نيٺ ڏولي بيهاري هن کي ڏٺائين، هيٺ لهي هن آڏو آئي ۽ سڏڪي هٿ جو اشارو ڏنائين ته وسندڙ پٿر بند ٿي ويا. هيٺ نوڙي هن عاشق جي وارن جي چڳ ۾ آڱر وجهي هن آڏو روئڻ شروع ڪيو. درد کان اکر ڳالهائي نه سگهي.
“مون ۾ نه نهار... حقيقت هوڏانهن آهي.” عاشق چيو ۽ پوءِ مٿي اشارو ڪندي چيو “هو ڏس آسمان ڳاڙهو آهي.”
عورت اکيون هيٺ ڪري روئندي رهي. پنهنجي عاشق جي ابتر حالت ڏسي سندس سيني مان هر هر سڏڪا پئي نڪتا.
عورت اٿي ۽ ڪجهه ماڻهن کي عرض ڪيو ته “هن جي سار سنڀال لڌي وڃي... مان ان عيوض پنهنجي ڳلي جو سونو هار ڏيڻ لئي تيار آهيان.” هن چيو ۽ پوءِ پنهنجي ريشم جهڙي خوبصورت ڳلي مان سونو هار لاهي ڪنهن چڱي مڙس حوالي ڪيائين. چڱي مڙس هن سان واعدو ڪيو ته هو عاشق جي سار سنڀال ۽ تندرستيءَ لاءِ ان کي ڪنهن معتبر ماڻهوءَ وٽ دوا درمل لاءِ ضرور وٺي ويندو.
عورت اکين مان اشڪ وهائيندي ڏوليءَ ۾ واپس رواني ٿي. هن جي وڃڻ کانپوءِ ٻئي ڏينهن چڱي مڙس چار ماڻهو ويهاري انهن سان صلاح ڪئي ته آخر هن ديواني مجذوب جو ڪهڙو علاج ڪجي جو هو لاعلاج مرض مان ڇوٽڪارو ماڻي هڪ عام انسان وارو ورتاءُ ڪري. گهڻي سوچ ۽ فڪر کانپوءِ اهو فيصلو ڪيو ويو جيئن ته وقت جي حڪيم وٽ هن جو ڪو علاج نه آهي تنهن ڪري ڇو نه هن کي شهر جي وڏي ملان حوالي ڪري ڪنهن ڦيڻي ۽ ڦوڪ ذريعي ڪو روحاني علاج ڪرائي هن نامراد جو ڪو بلو بندوبست ڪجي.
جڏهن شهر جا چار چڱا مڙس هن کي ٻانهن کان گهلي ملان جي مجلس ۾ حاضر ٿيا ته اتي موجود سڀني ماڻهن نظرون کڻي ان مجذوب عاشق ڏانهن ڏٺو جيڪو حيران پريشان ڪڏهن عرش کي ته ڪڏهن فرش کي ڏسي رهيو هيو. ان ديواني جي اتي اوچتي وارد ٿيڻ تي ڄڻ سڀ دهلجي ويا.
“اڙي هن پليت کي هن پاڪ جاءِ تي آڻڻ جو ڪهڙو ضرور هيو” ملان جي محفل مان ڪنهن ڳالهايو.
وري ڪو ڪاوڙ مان اٿي بيٺو ۽ چيائين “ڪڍوس ٻاهر هن بي وضو ميري مردود کي جنهن جي جسم مان بي پاڪيءَ جي بوءِ اچي رهي آهي.”
چار چڱا مڙس منجهي پيا ۽ عزت مان عرض ڪيائون “اي دنيا جا عالم... اي وقت جا ملان... هن مجذوب عاشق جو ڪو هيلو وسيلو ڪر. ڪو اهڙو ڦيڻو ۽ ڦوڪ هڻيس جو هوش جاءِ تي اچيس نه ته هيءُ ديوانو هن دنيا پٿر جا پنهنجن پٺن ۽ مٿي تي کائي بي گناهه وقت کان پهريون رب ڏي راهي ٿيندو. ڪو اهڙو شوڪارو هڻيس جو شفاياب ٿئي.”
ملان مسلي تان اٿي عاشق ويجهو اچي هن کي جاچڻ لڳو. عاشق جون اکيون عرش ۾ اٽڪيل هيون. چار چڱا مڙس اڳتي سري آيا ۽ انهن مان هڪ ڳالهايو “ملان هيءُ مجذوب چوي ٿو ته آسمان ڳاڙهو، هاڻي تون ڪا هن جي نظر ڦير جيئن سڀني جيان هم آواز ٿي چوي ته آسمان نيرو”
ملان چپن ۾ ڪجهه پڙهي هن مٿان شوڪاريو ۽ پوءِ هن کان پڇيو “اي مجذوب ڏي خبر آسمان نيرو ڪن ڳاڙهو؟”
مجذوب عاشق جنهن جون اکيون جوش مان عرش ڏي ڏسي ڳاڙهيون ٿي ويون هيون، تنهن منهن ورائي ملان کي ڏٺو.
“جيڪي آهي اکين، سوئي رنگ اڀ جو” عاشق چيو ۽ ملان ڏاڙهي کنهڻ لڳو.
“پر سڀ ڪوڙا تون سچو؟” ملان جذباتي ٿيندي تيزيءَ مان چيو “ڪهڙي ڪتاب ۾ لکيل آهي ته آسمان ڳاڙهو؟ ڇا ڪتاب آسماني نه آهن؟ ڪوڙا ڪذاب هٿ جون ٺاهي ٿو هڻين. دنيا کي ٿو گمراهه ڪرين” ملان ڪاوڙ ۾ ڳالهائيندو ويو ۽ مجذوب اهو ئي ورجهائيندو رهيو ته “آسمان ڳاڙهو. اهي ڪتاب پڙهي تنهنجيون اکيون انڌيون ٿي ويون آهن. لفظن جي ڄار مان نڪري حقيقت پسندين ته توکي فرق صاف ملندا.”
ملان جلال ۾ اچي ويو ۽ اکيون بند ڪري پڙهي وڏو شوڪارو ڇڏيائين ۽ جڏهن هن اکيون کولي مجذوب جي منهن ۾ ڏٺائين ته مجذوب چيو “ملان رب جو قسم آسمان ڳاڙهو”
ملان جو منهن لال ٿي ويو ۽ جسم ڏڪڻ لڳس ۽ وٺي رڙيون ڪيائين “اڙي شهر جا چار چڱا مڙسءُ هيءُ ڪافر.”
ملان فتوا جاري ڪئي ۽ پوءِ پيرين اگهاڙو جوش ۾ ڏڪندو بادشاهه سلامت جي محل ڏانهن ڀڳو. شهر جي گهٽين مان “ڪافر، ڪافر” ڪندو اچي وقت جي شهنشاهه شاهه زيب جي دربار ۾ نڪتو. شهنشاهه شاهه زيب ملان کي هڪو ٻڪو تيزيءَ سان دربار ۾ ايندو ڏسي سڀ مصروفيتون معطل ڪري پهريائين ملان کي ٻُڌو.
“اي شريعت جا شيدائي ۽ مذهبن جا رکوالا، تنهنجي حڪمرانيءَ جي حدن ۾ سرعام ڪفر جا دعويدار ائين گهٽين ۽ رستن تي ڇڙواڳ تنهنجي جلال کي پيا للڪارين، ڇا انهن کي ڪو لگام ڏيڻ وارو نه آهي؟”
ملان جوش ۾ وڏي واڪ تقرير ڪندي چيو
“کلي ڳالهه ڪر، ملان مونجهارا پيدا نه ڪر” شهنشاهه تخت تي سڌو ٿي ويهندي چيو.
“سائين تنهنجي محڪوم شهر جي گهٽين ۾ ڪو چوندو ٿو وتي ته آسمان ڳاڙهو آهي. مونکي ڪوئي ٻڌائي ته اهو ڪنهن ڪتاب ۾ لکيل آهي، ڇا ڪتاب ڪوڙا آهن؟”
بادشاهه جلال ۾ اچي ويو.
“اهو ڪير آهي جيڪو ايڏي وڏي دعويداري ڪري جهنم رسيد ٿيڻ چاهي ٿو؟” بادشاهه چيو ۽ پوءِ دربار ۾ موجود قاضيءَ کي حڪم ڪيو ته “ان ڪوڙي ڪذاب کي ٻڌي عدالت جي ڪٽهڙي ۾ آڻي سرعام مقدمو هلائي سخت سزا ڏني وڃي.”
بادشاهه سلامت جي وات مان حڪم جي دير هئي، هن جيئن ئي چيو ته سپاهين جو هڪ دستو ڊگهن ڀالن سان لوهي ٽوپ پائي شهر جي گهٽين ۾ گهڙيو ۽ مجذوب کي هٿ ڪري وڃي سندس ڦاٽل ميري گريبان ۾ هٿ وجهي گهلي آڻي زندان ۾ اڇلايائون.
جڏهن سرعام قاضيءَ جي عدالت منعقد ٿي ته مجذوب ڪٽهڙي ۾ موجود هيو. هو اهوئي هر هر اک کڻي عرش ڏي ڏسي رهيو هيو ۽ اتي موجود ماڻهو عبرت ۽ افسوس مان هن ڏانهن ڏسي رهيا هيا. ڪافي ماڻهو ڪٺا ٿي چڪا هيا ۽ قاضي ڪو ڪتاب کولي ان کي گهري نظر سان پڙهي رهيو هيو. جڏهن مقدمي جي تياري مڪمل ٿي ته سڀ کان پهريون ملان اڳتي سري قاضيءَ آڏو آيو ۽ قاضيءَ هن کي اجازت ڏني ته جيڪي الزام سندس اندر ۾ آهي اهي ڪڍي آڏو پيش ڪري.
“اي بادشاهه سلامت جي شاهي آئين جا رکوالا، قانون جي ڪرسيءَ تي ويٺل انصاف جا امين” ملان ٿڌي لهجي ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ مجذوب ڏي آڱر کڻي اشارو ڪندي چيو “هيءُ شخص جنهن کي عاشق چيو وڃي ٿو، اهو ڪفر جو مرتڪب ٿيو آهي. هيءُ ڪوڙيون دعوائون ڪري ماڻهن کي گمراهه ۽ عظيم ڪتابن کي ڪوڙو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. خدا هن کي اکيون عطا ڪيون ته هر شيءِ کي واضع ۽ صاف ڏسي ان جي سٺي طريقي وضاحت ڪري، پر هو رب جي ڏنل حواسن جو ناڪاري آهي. هن جون دعوائون هر ڪنهن کي انڌو ثابت ڪن ٿيون. هن جون اکيون ڪفر کانسواءِ ڪجهه نه ٿيون ڏسن. هو قدرت جي خلقيل هر شيءِ کي ڪوڙو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. هو شهر جي گهٽين ۽ بازارين ۾ وڏي واڪ ماڻهن کي گمراهه ڪري بغاوت طرف مائل ڪري ٿو. اي بادشاهه جي آئين ۽ عظمت جا پاسبان هيءُ شخص سزا جي لائق آهي. هيءُ واجب القتل آهي. هن شخص جو سرقلم ڪري مملڪت کي ڪفر ۽ بغاوت کان بچايو وڃي”
ملان ڳالهائي بس ڪئي ته قاضي ڪرسيءَ تي اڀو ٿي چڪو هيو. سندس چٻي چيلهه لٺ وانگر سڌي ٿي چڪي هئي.
“اي عاشق سڏائيندڙ ڊگهي زبان ۽ انڌين اکين وارا انسان. ڇا اهو سچ آهي؟ هن شريعت جي علمبردار ملان تو تي جيڪي الزام هنيا آهن ڇا انهن ۾ واقعي ئي صداقت آهي؟ ان کان اڳ جو توکي سزا جو مستحق مڃيو وڃي، هيءَ عدالت توکي موقعو ٿي فراهم ڪري ته توکي جيڪي پنهنجي صفائيءَ ۾ چوڻو آهي سوچئه” قاضيءَ ڪڙڪي سان چيو ۽ هجوم ۾ بيٺل ماڻهن جا منهن زرد ٿي ويا.
“او قانون جا رکوالا قاضي” مجذوب ڳاڙهيون اکيون عرش مان هٽائي پنهنجي آس پاس هجوم ۾ بيٺل ماڻهن ڏانهن ڏسندي چيو “اها اک عجيب جنهن پهريان پسيو پرينءَ کي ۽ وقت اهو بادشاهه جنهن اڳتي هلي ان اک جي سچائيءَ جي گواهي ڏني. هيءُ لوڪ لڄارو ڇا ڏسندو! هي رمزون انهن ڏٺيون جن اکيون کوليون ۽ عرش ڏٺو. قاضي ٻيهر پڙهه اهي ڪتاب ته ڪي نوان تفسير نروار ٿين، ڪا اهڙي معنيٰ ملئي جو صداقت ۽ سچ سامهون اچئي. هنن اکين جيڪي ڏٺو سو مجاز کان مٿاهون آهي. حقيقت پسين ته مان جيان ديوانو سڏجين. مون جيڪي رنگ ڏٺو سو بيان ڪيو. آسمان جو رنگ اهو ئي آهي جيڪو مون چيو. او ڪتابن ۾ قيد ٿيل قاضي آسمان جو رنگ ڳاڙهو.”
مجذوب چيو ۽ قاضيءَ کي ڄڻ خاموشيءَ جي وڻ ويڙهي چوڌاري وري وئي. اهڙو چپ ٿي ويو جيئن شهر کي ڏنل قلعي جي ڀت. ملان ڪاوڙ ۾ هيٺين چپ ۾ چڪ وجهي ڏاڙهي کنهندو رهيو ۽ هجوم ۾ موجود ماڻهو مايوس ٿي هيٺ ڪنڌ ڪري مجذوب لاءِ سزا جا منتظر ٿي ويا.
ان کان اڳ جو قاضي ڪاغذ تي قلم هلائي ۽ سزا جو اعلان ڪري، هجوم ۾ موجود محڪوم طبقي جو هڪ مظلوم اڳتي سري آيو ۽ هن نماڻو منهن ڪري قاضيءَ کي عرض ڪيو ته “اي قلم سان سرقلم ڪندڙ قاضي هٿ روڪ هن محڪوم ۽ مظلوم جي رحم لاءِ گذارش تي ڪجهه غور ڪر. ڪجهه ماضيءَ ڏي نظر ڪر، ڪا تاريخ مان ڳالهه ڳولهه. هن اڄ جي عاشق ڪا نئين ڳالهه نه ڪئي آهي. اهو ئي چيو آهي جيڪي هن کان اڳ ڪڏهن ڪن انسانن چيو ۽ اهي چکيا چڙهي امر ٿيا. تون برابر قاضي پر وقت کان وڏو قاضي ڪوئي ڪونه ٿيو. اڄ جو سچ سڀان جو ڪوڙ آهي ۽ سڀان جو سچ اڃان به وڏو ڪوڙ آهي. جيڪي آهي اهو نه آهي ۽ جيڪي نه آهي اهو آهي. هن عاشق جي اکين تي غور ڪر، جيڪي محبوب انهن ۾ آهي سو اسان جي اکين ۾ نه آهي.”
پوءِ مظلوم هٿ ادب جا ٻڌي روئندي قاضيءَ کي عرض ڪيو ته “هن مجذوب کي معاف فرماءِ ۽ جيئندان ڏئي زندان مان آزاد ڪر.”
قاضيءَ ڪجهه نه ڪڇيو، هن نظرون کڻي ملان جي منهن ۾ ڏٺو، ملان جي اکين ۾ عزرائيل ڪات تکو ڪري رهيو هيو. قاضيءَ نظرون هيٺ ڪري قلم ڪاغذ تي وهائيو ۽ پوءِ اٿي اعلان ڪيو ته “عاشق کي اٺين ڏينهن شهر جي مقتل اندر اڏيءَ آڻي سندس سرقلم ڪيو ويندو.” هن چيو ۽ پوءِ ڏک مان هٿن ۾ جهليل قلم ڀڃي پري ڦٽو ڪيو.
اٺين ڏينهن سپاهي زنجيرن سان ٻڌل عاشق کي زندان مان ڪڍي مقتل ڏي راهي ٿيا. رستي جي ٻنهي پاسي بيٺل ڪجهه ماڻهن هن تي پٿر وسايا ته ڪن گل هنيا. عاشق پٿر برداشت ڪيا ۽ گل لڳڻ تي آهه ڪئي. هن جو زخمي وجود جڏهن جامع مسجد جي ڀر ۾ ٺهيل مقتل ۾ پهتو ته اتي سڀ موجود هيا. بادشاهه شاهه زيب پريان هڪ ٿلهي تي براجمان هيو. اتي پيٽ تي هٿ ٻڌي بيٺل قاضي هيو ۽ ڏاڙهيءَ جا وار چٻاڙيندڙ ملان هيو. مقتل جي وچ تي اڏيءَ وٽ جلاد جو ڪات چمڪندڙ ڏندن جيان تجلا ڏئي رهيو هيو.
بادشاهه شاهه زيب وقت جي عاقل کي اتي خاص دعوت ڏئي گهرايو هيو ته جيئن هو جاهل عاشق کي مرڻ کان پهريون ڪي عقل جون ڳالهيون ٻڌائي هن جي انڌين اکين ۾ نور جا رستا کولي، اهو ڪجهه سمجهائي جيڪو هن ناسمجهه جي سوچ کان ٻاهر هيو.
عاشق کي زنجيرن سان ڇڪي آڻي اڏيءَ وٽ بيهاريائون ۽ پوءِ هن کي حڪم ڏنائون ته هو گوڏا ڀڃي ڪنڌ اڏيءَ تي رکي ته جيئن سندس سسيءَ کي ڌڙ کان ڌار ڪيو وڃي.
جڏهن عاشق اڏيءَ آڏو اچي ڌرتيءَ تي گوڏا کوڙي ويٺو ته جلاد ڪات ۾ هٿ پختا ڪري بادشاهه ڏي ڏسي اشاري جو انتظار ڪيو. بادشاهه ڪجهه سوچي عاقل ڏانهن ڏٺو ۽ هن کي چيو ته “اي ڏاها... اي هن دور جا عظيم دماغ، اڳتي وڌ ۽ هن ڪوڙي ڪفر جي مرتڪب ماڻهوءَ کي اهو سمجهاءِ ته عقل ڪهڙي شيءِ جو نالو آهي. ڏاهپ کي ڏسڻ لاءِ ڪهڙين اکين جي گهرج آهي. سوچ ۽ سمجهه کي پرکڻ لاءِ دماغ کي ڪيئن استعمال ڪري دور انديشي اختيار ڪري سگهجي ٿي. کوجنا ۽ ايجاد حاصل ڪري سگهجي ٿي.”
بادشاهه ڳالهائي بس ڪئي ته عاقل اڳتي وڌيو ۽ گوڏا کوڙي آڏيءَ وٽ ويٺل عاشق ڀرسان بيهي هن کي چيو.
“عقل جي حد کان هن پار بيوقوفيءَ جي بستي آهي، اي عاشق عقل کي استعمال ڪر ته دنيا ۾ سڦل ٿئين ۽ ڪا سکن واري ساعت ماڻين. اجائي ڳالهه ڪري ملڪ ۾ مونجهارا نه ڦهلاءِ. هيءُ ڏس منهنجي عقل جا ڪمالات” عاقل چيو ۽ پوءِ هن اٿي هڪ جادوگر جيان وٺي جو پنهنجن هٿن کي ڦيريو ته اتي موجود هڪ برتن ۾ الڪوحل ٺهي ويو. سڄي مقتل ۾ واهه ٿي وئي. بادشاهه سلامت هن کي داد ڏنو ۽ هٿ جو اشارو پڻ ڏنو ته هو پنهنجي عقل کي استعمال ڪري ان مجذوب جي مائوف مغز کي کولڻ جي ڪوشش ڪري.
عاقل مرڪي وري جو هٿن کي ڦيريو ته اتي موجود هڪ بوتل ۾ گندرف جو تيزاب ٺهي ويو. پوءِ ويو هو هٿن کي ڦيريندو ۽ عقل جا ڪارناما ڏکاريندو. هن شوري ۽ سرڪي جو تيزاب ٺاهي ڏيکاريو ۽ قطب نما ڪڍي عاشق اڳيان رکيو. هر طرف واهه واهه جو آواز اچڻ لڳو ۽ عاقل هلڪي مرڪ سان چوڌاري ڏسي داد وٺڻ لڳو. پوءِ وري هن کيسي ۾ هٿ وجهي ڪاغذ ڪڍيو ۽ ان تي الجبرا کي استعمال ڪري ڏکيا حساب آسان ڪري وڌا. هن دنيا جو ٺاهيل نقشو ڪڍي عاشق آڏو رکي هن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته جاگرافي ڇا ٿيندي آهي. هن اکيون بند ڪري اهڙيون جدولون اچارڻ شروع ڪيون جو منجهيل مسئلا حل ٿي ويا. هن منطق ۽ فلسفو ڳالهايو ۽ طب جا طريقا سمجهايا.
عاقل جڏهن مظاهرا ڪري ٿڪو ته هن عاشق کي چيو
“اڙي عاشق اهي انڌيون اکيون کول ۽ عرش کي ڏسڻ کان اڳ عقل جي اک ڌار”
عاشق جيڪو جلاد جي ڪات هيٺان گوڏن ڀر اکيون هيٺ ڪري ويٺو هيو ان ڪڙين ۾ ڦاٿل هٿ ڇڏائي ڌرتيءَ تان ڌوڙ کڻي ڀرسان ويٺل عاقل جي اکين ۾ هڻندي چيو
“اڙي عاقل ڌوڙ تنهنجي منهن ۾”
ڌوڙ جيئن ئي عاقل جي اکين ۾ لڳي ته عاقل درد کان رڙ ڪري وڃي پري ڪريو. عاقل جي اهڙي حالت ڏسي بادشاهه جلال ۾ اچي ويو ۽ اتي موجود هر ماڻهو اُلر ڪري اڀو ٿي بيهي رهيو.
عاقل درد کان اکيون مهٽيندو آهون ڀريندو رهيو. ڪجهه وقت کان پوءِ جڏهن عاقل اکيون مهٽي عرش ڏي ڏٺو ته هن کان دانهن نڪري وئي. هن وري اکيون مهٽيون ۽ وري عرش ڏانهن ڏٺو. اکين ۾ پوندڙ ڌوڙ ڪري عاقل جون اکيون سدائين لاءِ پورجي انڌيون ٿي ويون.
ان کان اڳ جو بادشاهه شاهه زيب جلاد کي هٿ جي اشاري سان عاشق جو سرقلم ڪرڻ لاءِ چوي، عاقل گوڏن ڀر بانبڙا پائي وڃي هن جي تخت کي چنبڙيو.
“بيهه بادشاهه سلامت بيهه” هن چيو.
بادشاهه حيرت مان هن ڏانهن ڏٺو. ملان ۽ قاضي وائڙا ٿي اڳتي وڌي هن مٿان اچي بيٺا.
“اي عاقل تون آخر ڇا ٿو چوڻ چاهين تنهنجي حالت ايڏي غير ڇو ٿي وئي آهي” بادشاهه هن کي شڪ جي نگاهن سان ڏسندي چيو.
عاقل جيڪو وائڙن جيان اکيون ڳاڙهيون ڪري بادشاهه ڏي ڏسي خوف مان سهڪي رهيو هيو تنهن هٿ مٿي ڪري بادشاهه کي آسمان ڏانهن اشارو ڏنو.
“بادشاهه سلامت عرش ڳاڙهو... رب جو قسم عرش ڳاڙهو.” هن چيو ۽ پوءِ هو ڪنڌ هيٺ ڪري روئي ڌرتيءَ کي ڌڪ هڻڻ لڳو.
جلاد کي عاشق جو سرقلم ڪرڻ لاءِ بادشاهه جو مٿي کنيل هٿ رڪجي ويو ۽ بادشاهه هڪ ڊگهي سوچ ۾ ٻڏي ويو.
o