اوجاڳي جا خواب !
هيٺ ايڏو آهي ڄڻ ڌرتيءَ لڳ آهي.“
ننڊ مري چڪي هئي. هن جي ڳاڙهين اکين ۾ اها قتل ٿي چڪي هئي. هن جون اوجاڳيل اکيون جن ۾ سنهيون ڳاڙهيون رڳون نانگن جيان وڪڙ هڻي چنبڙيل هيون. ائين پئي لڳو هو صدين کان نه ستو هجي. ننڊ هن جي اکين ۾ ويهي پنهنجو وجود وڍي خودڪشي ڪري ڇڏي هجي. وقت جي ڌوڙ ۾ ڦاٿل انهن اکين مان ميرانجهڙا لڙڪ هر هر اڀامي ڪنارن وٽان وهندا پاسن کان پئي ڪريا. هن جون اکيون ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل ڍنڍون هيون جن ۾ خواب اڇن پکين جيان پئي تريا.
هن جاڳندڙ اکين سان ڪيترائي دهشتناڪ خواب ڏٺا. هن ڏٺو هو پنهنجي وطن کان الڳ ڪيو ويو آهي. سندس وجود جي ڪٽيل پاڙن مان رت ٽمي رهيو آهي. هو مرجهائجي رهيو آهي، هن سوچيو هيو روزگار جسم جي هر شاخ کي رت فراهم ڪري ٿو، پر هن جون پاڙون ڪٽجي چڪيون هيون. اکيون ڏرا ڏئي قبرن ۾ تبديل ٿي چڪيون هيون ۽ جسم جا پن پيلا ٿي چڪا هيا.
اوجاڳيل اکين سان هن ڏٺو هو وطن کان سوين ميل ڏور صحرا ۾ آباد هڪ محلاتن واري شهر جي ڪنهن خوبصورت عمارت جي ڪمري ۾ ليٽيل آهي. رات جي اوندهه ۾ هن جون اکيون ٽانڊن جيان دکي رهيون آهن. صبح جي اجالي ۾ هن کي آسمان ڪاري رک جهڙو محسوس ٿي رهيو آهي. اتي هڪ ناسي ڀتين واري اسپتال آهي جنهن جي جديد ليبارٽريءَ جي ڪٽيل انساني ٿڌي گوشت جهڙي ڪمري ۾ ويهي هو خوردبينيءَ اندر سلائيڊن تي لڳل ٽشوءَ ۾ ڪينسر کي ڳولهي رهيو آهي.
هن پاڻ کي هڪ ٿڌي بند ويگن ۾ قيد ڏٺو جنهن کي ڊرائيور هڪ اهڙي طوفان ۾ هلائي رهيو آهي جنهن طوفان ۾ اڏامندڙ واريءَ شهر جي هر چورنگيءَ ۽ چوواٽي کي اهڙو ته ڌنڌلڪو ڪري ڇڏيو آهي جو ائين پيو محسوس ٿئي دنيا نست ونابود ٿي چڪي آهي، اها واريءَ جي ننڍن ذرن ۾ تبديل ٿي اڏامي چڪي آهي. اتي اڏيل شيخن جون محل نما عمارتون ڊهي پٽ ٿي چڪيون آهن ۽ انسان فنا ٿي واريءَ جي دڙن ۾ دفن ٿي چڪا آهن. هڪ اهڙي آنڌي جيڪا هن جي زندگيءَ جو پهريون تجربو آهي، اها ان بند ويگن جي آس پاس سڪرات ۾ پيل انسان جي کونگهرن جهڙا آواز پيدا ڪري هلي رهي آهي. ڊرائيور کي اڳتي ڪجهه به نظر نه اچي رهيو آهي. هن گاڏيءَ کي بريڪ هڻي بيهاري افسوس مان مٿو اسٽرنگ تي رکي ڇڏيو آهي، هو ڏسي رهيو آهي دنيا جو مقدر ڌوڙ کانسواءِ ڪجهه نه آهي. اتي ويگن اڳيان تيز روشنيءَ ۾ روشنيءَ جو هر جزو ڌوڙ ڌوڙ ٿي ويو آهي.
هن جون اکيون بند ٿي ويون آهن ۽ هو ڇرڪ ڀري وري جاڳيو آهي، هن پنهنجين ڳاڙهين اکين کي مهٽيو آهي ۽ ڏٺي آهي السليل جي روشنين سان ڀريل بازار، جنهن ۾ سون ان مصريءَ جي پيشانيءَ تي چمڪندڙ پگهر جي بوندن جيان تجلا ڏئي رهيو آهي جيڪو مصري وڏي روڊ تي کجين جي جهنڊ هيٺان ٺهيل ڪچيءَ جاءِ اندر ڳاڙهي باهه واري هڪ وڏي تنور ۾ تيزيءَ سان اٽي جا چاڻان هٿن تي ڦيرائي اندر وجهي چمٽن سان گول ننڍيون مانيون ٻاهر ٽيبل تي ڦٽي ڪندو ويندو هيو ۽ هن جو ڪارو ننڍي قد وارو بنگالي نوڪر اهي پلاسٽڪ جي ٿيلهين ۾ وجهندو ماڻهن کي ڏيندو ويندو هيو.
هن ڏٺو هو ان ڳاڙهي تنور واري ڪچي عمارت ۾ پيلي منهن واري بلب هيٺان بيٺو آهي، مصري پنهنجي نرڙ جو تنور جي باهه تي چمڪندڙ پگهر اگهي هن ڏانهن ڏسي ٿو.
“ڪم توريد؟” اهو چوي ٿو.
“خبز بور” هو جواب ڏئي ٿو.
“دقيق” مصري هلڪي آواز ۾ چئي، ميدي وارو اٽو پاسي رکي هن کي اڻ ڇڻيل اٽي واريون مانيون ٺاهي ڏئي ٿو. بنگالي ڇوڪرو مانيون پلاسٽڪ جي ٿيلهيءَ ۾ وجهي هن حوالي ڪندي چوي ٿو.
“ثلات ريال”
“شڪرن” ۽ ٽي ريال هن حوالي ڪندي چوي ٿو.
هو السليل جي بازار ۾ داخل ٿئي ٿو، مڇي مارڪيٽ مان لنگهيندي هن جي نظر پلي تي پوي ٿي. هن جا پير رڪجي وڃن ٿا. هن کي محسوس ٿئي ٿو هو پلي ۾ تبديل ٿي چڪو آهي. هو مري چڪو آهي ۽ هن جون اکيون کليل آهن.
ڪيرالا جو پيٽ نڪتل ٿلهي منهن وارو شخص هن کي حيرت مان ڏسي ٿو.
“هيءَ ايراني مڇي آهي.” هو ملائلم گاڏڙ هنديءَ ۾ چوي ٿو.
“نه” هو وڏي ڏک مان پلي کي ڏسندي چوي ٿو “ توکي خبر نه آهي، هيءُ سنڌ جو پلو آهي، جيڪو اڄڪلهه سنڌ ۾ ناياب آهي، پر منهنجي اجنبي وجود جيان هن بازار ۾ عام وڪري لاءِ موجود آهي.”
“صاحب... هيءُ ايران کان ايندو آهي.” هو هڪ دفعو وري پنهنجي مخصوص لهجي ۾ ڳالهائي ٿو. “چوڏهن ريالن ۾ هڪ ڪلو... ڏاڍي ذائقي دار مڇي آهي.”
“ها واقعي” هو سوچن ۾ ٻڏي وڃي ٿو، پنهنجي وطن جا رستا بند ٿي چڪا آهن. نديون سڪي چڪيون آهن. سمنڊ سان نندين جا لاڳاپا ختم ٿي چڪا آهن. هر ڪنهن پنهنجون راهون مٽائي ڇڏيون آهن. هيءُ پلو جيڪو سنڌ جي سڃاڻ آهي انلاءِ سنڌ جو رستو بند ٿي چڪو آهي.
هن پلي جي اکين ۾ ڏٺو آهي، اهي مرانجهڙيون آهن ۽ انهن ۾ هن جو عڪس ڪٿي به نظر نه اچي رهيو آهي، اهي اوجاڳيل نه آهن، مئل آهن، پر هن جون اکيون ڏينهن جي اوندهه ۾ خواب ڏسي سگهن ٿيون. پوءِ انهن ڏٺو لنلي اٽنشو جنهن جا ڪٽيل ڪلهن تي ڪريل وڪڙدار وار ڄڻ ڪنهن آبشار جيان مٿي کان هيٺ وهي رهيا هيا. ننڍي قد واري ڀوري فلپائي عورت جنهن جي اکين ۾ نياز ۽ نئڙت هئي. اها هن کان موڪلائي رهي هئي. پنهنجي وطن ورڻ جي خوشيءَ ۾ هن جون اکيون ڦاٿل ڳوڙهن ڪري چمڪي رهيون هيون. لنلي جنهن سان هن جو سٺو وقت گذريو. پوءِ هن کي ٿريسا پنهنجي اکين جي ڳوڙهن ۾ ترندي محسوس ٿئي. ويڪري نڪ ۽ گوري رنگ واري فلپائني ٿريسا جنهن جي برداشت جي قوت کي ڏسي هو دنگ رهجي ويو هيو. رات جو اڪثر عرب نوجوان ڪنهن هندستانيءَ جي لڪيل بٺيءَ تان ڪچو شراب پي السليل جي روڊن تي گاڏيون ڀڄائيندا هيا. جڏهن ڪو شرطو انهن ڇوڪرن کي پڪڙي شراب ۽ نشي آور شين جي چڪاس لاءِ پير ڪڙيون هڻي ليبارٽريءَ ۾ وٺي ايندو هيو ته ٿريسا انهن جو رت ڪڍندي هئي ۽ شراب جي نشي ۾ ڌت نوجوان هن سان گنديون حرڪتون ڪندا هيا. هن کي بدشد ڳالهائيندا هيا، پر هن ڪڏهن ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍي، هو خاموشيءَ سان پنهنجو ڪم ڪندي هئي. انهن عرب ڇوڪرن جي حرڪتن تي هن جو هم وطن جونيفر لوٽنزو ڳاڙهو ٿي ويندو هيو.
“بس خلاص... هنن کي هاڻي هتان ٻاهر وٺي وڃون.” هو شرطن کي چوندو هيو ۽ شرطا جيڪي پڻ ان فلپائني عورت ڏانهن جنسي ۽ حوس ڀريل نظرن سان ڏسندا هيا، اهي هڪ ٻئي کي شرارت مان اک هڻي چوندا هيا “مياه مياه”
پوءِ هن جي اکين ۾ نوجوان عورتن جا اهي هزارين فوٽو تري آيا، جيڪي اقامي حاصل ڪرڻ لاءِ هيپيٽائٽس جي ٽيسٽ فارم مٿان ڪنڊ تي لڳل هيا. ننڍيءَ عمر واريون انڊونيشي، بنگلاديشي، سريلنڪن ۽ هندستاني عورتون، جن کي اتي ٻانهين جي حيثيت ۾ گهرن اندر ڪم ڪرڻ لاءِ آندو ويو هيو. اهي مظلوم چهرا جن جي غربت انهن جي نرڙ جي چمڙيءَ جي گهنجن اندر لکيل نظر ايندي هئي. اهي هڪ ننڍڙي رقم تي پنهنجو وطن ۽ گهر ٻار ڇڏي اتي ڪم ڪرڻ تي مجبور هيون.
پوءِ هن هڪ دل ڏاريندڙ خواب ڏٺو، هن محسوس ڪيو، سندس دماغ جي ڪنهن حصي مان درد ڇوليون هڻندو هيٺ لهندو سيني ۾ موجود دل کي لوڙهي رهيو آهي. هن جو من ٻڏي ۽ تري رهيو هيو. هن ڏٺو هڪ تازو ڄاول ٻار جنهن کي شهر کان ٻاهر وڏي روڊ جي ڪناري ڪو اڇلي ويو آهي. ان کي زخمي حالت ۾ اسپتال آندو ويو آهي. ٻار جي کل جسم ۾ پاڻيءَ جي گهٽتائيءَ سبب لڙڪي رهي آهي ۽ اها ڪيترين جاين تان رهڙيل آهي. هن ٻار کي چاڙهڻ لاءِ تازي رت جو بندوبست ڪيو آهي ۽ انڪيوبيٽر اندر رکيل ٻار زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش ۾ مبتلا آهي. روز صبح جو سوير ڊاڪٽرن جي گڏجاڻيءَ ۾ اسپتال اندر موجود مريضن جي بيماري ۽ دوا درمل تي بحث دوران ان ٻار جي حالت ۽ طبيعت جي باري ۾ هر ڪو پنهنجا رايا پيش ڪري رهيو آهي. هڪ پوڙهو سوڊاني ڊاڪٽر حرامي ۽ حلاليءَ جي بحث ۾ الجهي پيو آهي. گڏجاڻيءَ ۾ موجود شامي ڊاڪٽر الحراڪي وچ ۾ ڳالهائيندي هن کي چپ ڪرڻ لاءِ چيو آهي.
”صرف ٻار جي طبيعت ۽ علاج جي باري ۾ ڳالهايو وڃي.” ان هميشه جيان جذباتي ٿيندي چيو آهي.
“جيڪڏهن پنهنجي چمڙي بچائڻي اٿوَ ته حلالي حراميءَ جي بحث ۾ نه پئو. مهرباني ڪري پنهنجو ڪم سان ڪم رکو.”
پوڙهو سوڊاني چپ ٿي ويو آهي. گڏجاڻي ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪڻڪ رنگو اڇن گهنڊڙيدار وارن وارو مصري ڊاڪٽر ان سوڊانيءَ وٽ اچي بيٺو آهي ۽ هلڪي آواز ۾ هن جي ڪن وٽ ڀڻڪي رهيو آهي.
“توکي خبر نه آهي؟ هر گڏجاڻيءَ جي رپورٽ ڳجهي نموني ماجد الدوسريءَ کي پهچي ويندي آهي ۽ جيڪڏهن اها رپورٽ ان تائين پهتي ته سمجهين ٿو تنهنجو ڪهڙو حال ٿيندو.”
ان شهر جي هڪ مدرسي ۾ پڙهيل ماجد الدوسري ان اسپتال جو ڊائريڪٽر آهي. هو صرف عربي سمجهي ۽ ڳالهائي ٿو. هو جڏهن به اسپتال جي دوري تي نڪري ٿو ته شامي ڊاڪٽر هڪ ترجمان جي صورت ۾ هن سان ساڻ آهي.
هن پنهنجين صحراجي بي آب ڀٽن جهڙين اکين سان ڏٺو آهي. ڪٿي تمام پري رڃ ۾ اڀامندڙ ٻاڦ مان ماجد الدوسريءَ جو چهرو ٺهي پيو آهي، ڊگهي اڇي جبي ۾ مٿي تي ڍڪيل ڳاڙهي رومال سان هلڪي ڪاري ڏاڙهيءَ وارو ماجد الدوسري جيڪو ڪلهن تي ڪريل ڳاڙهي رومال کي ڪاوڙ مان هر هر پاسن کان ورائي وجهي رهيو آهي.
“شراب ۽ نشي آور دوائن لاءِ ورتل خون ٽيسٽ ڪرڻ ۾ آخر ايڏي دير ڇو لڳي وئي.” هو نڙيءَ تي زور ڏئي ڳالهائي رهيو آهي. جنهن ڪري هن جي وات جي پاسن کان هلڪيون ٿڪن جون بوندون اڏامي هيڏانهن هوڏانهن وکري رهيون آهن.
جيئن ته ٽيسٽ ڪرڻ لاءِ دوائون رياض کان اينديون آهن.
ڪڏهن وقت اندر نه ملڻ ڪري دير ٿي وڃي ٿي.” هن جواب ۾ چيو آهي. شامي ڊاڪٽر الحراڪي عربيءَ ۾ ترجمو ڪري هن کي ٻڌايو آهي. ماجد الدوسريءَ جو منهن ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو آهي.
”اڇا توکي خبر نه آهي ته رپورٽ ۾ دير ٿيڻ ڪري اهي ماڻهو بي گناهه جيل ۾ بند پيا هوندا.” ان چيو آهي.
“مان دوائن کانسواءِ ڪجهه نه ٿو ڪري سگهان. ملنديون ته ٽيسٽ ڪندم نه ته نه ڪندم.” هو به ٿورو جذباتي ٿي ويو آهي. ماجد الدوسري ڪاوڙ مان ٻاهر هليو ويو آهي. شامي ڊاڪٽر هن وٽ بيهي رهيو آهي.
“مان ٿوري دير ۾ واپس اچي توسان ان مسئلي تي ڳالهايان ٿو.” ان چيو آهي ۽ هو به تيزيءَ سان ماجد الدوسريءَ پويان ٻاهر نڪري ويو آهي.
پوءِ هن محسوس ڪيو آهي سندس دماغ تي وار کان به سنهي ڳاڙهي لڪير اڀري مغز کي ٻن حصن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي.
هن جو وجود شهر جي ڏکڻ واري پاسي ڏانهن چُن جي ڀرندڙ پٿرن واري پهاڙ مٿان ٺهيل السليل جي پراڻي شهر جي کنڊرن جهڙو ٿي پيو آهي. هن جون اوجاڳيل اکيون ڄڻ هن جي چهري مان انهن کنڊرن جي ڀڳل ڀتين ۾ رهجي ويل وٿين مان ٻاهر واجهائي رهيون آهن. اتان ڪنهن چوراهي تان ابراها جو لشڪر پنهنجي هاٿين سان لنگهيو آهي ۽ ان پويان هزارين ماڻهون ڪارا لباس پائي هٿن ۾ چمڪندڙ تلوارون بلند ڪري ڏکڻ طرف سرمئي پهاڙن واري ڪوهستان طرف راهي آهن، جتي ٻرندڙ جبلن جو لاوا صدين جي سفر ۾ ٺري ٺوٺ ٿي رستن ۽ راهن کي ناهموار ۽ مشڪل بنائي ڇڏيو آهي. ابراها جو سگهارو هاٿي محمود هر هر وات کولي پنهنجين ٻن تلوار جهڙن اڇن ڏندن کي اڀو ڪندي شينهن جهڙي رڙ سان پهاڙن جي چوٽين تي هجومن جي صورت ۾ ويٺل انهن ڀولڙن کي ڇرڪائي رهيو آهي، جيڪي ڀولڙا اتي تاريخ جي گواهي ڏيڻ لاءِ ڪٺا ٿيا آهن. پوءِ عبدالمطلب پنهنجي اٺ کي هڪليندو هڪ طرف هليو ويو آهي ۽ ابابيلن جي ڪارن ڪڪرن پٿرن جو مينهن وسائي هر طرف وهندڙ خون سان ڌرتيءَ کي آلو ڪري ڇڏيو آهي.
هن جون اکيون کنڊرن جي ڀڳل ڀتين اندر ٺهيل سوراخن ۾ ويٺل ٻن ڪبوترن جهڙيون هيون، جيڪي اتان ڏسي رهيون هيون، هڪ سئو سال پراڻا منظر جڏهن اڃان اتي ڌرتيءَ جي وجود جو تيل نه نچوڙيو ويو هيو. روزگار جي بي رحم دروازن تي لڳل تالن کي ڪٽ چڙهيل هئي ۽ انهن جون چاٻيون ڳاڙهي سمنڊ ۾ ڪري گم ٿي چڪيون هيون. بک ۽ مفلسي اتان جي اگهاڙن پيٽن تي ورانگهه ورائي ويٺل هئي. انهن اڃايل ڏينهن جي ڳالهه هن کي السليل جو پوڙهو بدو جيڪو هن جي آفيس ۾ ڪرسيءَ سامهون ويٺو هيو پنهنجي اڇي ڏاڙهيءَ کي کنهي وڏي مزي سان ٻڌائي رهيو هيو.
“ها... اسان جا وڏا يمن جي پاسي کان اتر ڏانهن ويندڙ حاجين جي قافلن کي ڦريندا هيا. انهن وٽ ائين ڪرڻ کان سواءِ ڪو وسيلو نه هوندو هيو.”
اسي سالن جو پوڙهو جنهن جو رنگ ريگستان جي تپيل واريءَ ۾ پچي سڙي چڪو هيو، ان جون اکيون ننڍيون ۽ وات جون ڪنڊون چيريل هيون. سندس چيلهه سان ٻڌل پٽي ۾ سيم تي ڀريل چمڙي اندر ننڍڙي خنجر جو موتين لڳل هٿيو نظر پئي آيو.
“هاڻي اسين بدلجي چڪا آهيون.” هن وري ڳالهايو. “ڌرتيءَ جي تيل اسان کي سگهه ڏني آهي، اسان وٽ خوبصورت رهائشگاهون آهن. دنيا جون مهانگيون گاڏيون آهن. صحت جون سهولتون آهن. ڪنيزون ۽ غلام اسان جو در ڇڏڻ لاءِ تيار نه آهي. خدا اسان کي هر نعمت سان نوازيو آهي.”
ان پوڙهي پوءِ کيسي مان هڪ ڪارڊ ڪڍي هن آڏو رکيو آهي.
“مان شادي ڪرڻ چاهيان ٿو.” ان پوڙهي چيو آهي “اٿ... منهنجي رت چڪاس ڪري سرٽيفڪيٽ ڏي ته مان مُتوا وٽ پهچي جلد نڪاح ڪري سگهان.”
هو حيرت مان ان اسي سالن جي پوڙهي ڏانهن ڏسي رهيو آهي. هن شائني وڪٽر کي ان جي چڪاس لاءِ رت ڪڍڻ جو چيو آهي.
“هونئن ته منهنجيون ٽي شاديون پهريون ٿيل آهن پر ڪڏهن نه منهنجي رت مان ڪا خرابي نڪتي ۽ نه وري منهنجين ٿيڻ وارين زالن جي رت مان ڪا اهڙي بيماري نڪتي جو اسان جا پيدا ٿيندڙ ٻار ڪنهن موروثي بيماريءَ ۾ مبتلا هجن.” پوءِ هن رت ڏيندي ٿڌو ساهه کڻي چيو “بس ڇا ٿو ڪري سگهجي صرف مملڪت جي قائدي قانون جي پوئواري ڪرڻي آهي.”
ان پوڙهي بدوءَ جي وڃڻ کان پوءِ شائني جيڪا عيسائي مذهب ۾ يقين رکي ٿي. هن ويجهو اچي وڏي ڏک ۽ ڪاوڙ مان ڳالهائڻ شروع ڪيو آهي.
“ڏس انهن جا حال... پوڙهي کي ڌڪو ڏئي ته ڪري ٿو ۽ هاڻي هو ويهن سالن جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪندو.”
پوءِ هن جي ٽانڊن جيان دکندڙ اکين تي سيلي جوزف رڻ جي رات ۾ وسندڙ مينهن جيان ڪڻان ڪڻان ٿي ڪري پئي. هن جو ورهين کان دکندڙ اکين جو درد سوڪٽ ڀري وڌي ويو. سيلي جوزف جنهن جي هٿ ترين تي اڪريل لڪيرن ۾ ڪارا گلاب تحرير ٿيل هيا. جوان اڀريل ڇاتين ۽ جهڪيل نيڻن واري سانجهي ۽ رات جي ميلاپ وٽ پيدا ٿيندڙ روشنيءَ جهڙي سيلي جوزف جنهن هن آڏو اچي پاڻ کي ارپي ڇڏيو.
“مان ڪڏهن نه چاهيندس ته تنهنجا منهنجا لاش السليل جي بازار ۾ چوسول وٽ ٺهيل مجرمن جي دڪي تي پٿرن جي ڍير هيٺان چچريل ۽ سنگسار ٿيل پيا هجن.” هن ان کي سمجهائيندي چيو آهي.
سيلي جوزف ڪنڌ هيٺ ڪري خوف مان پنهنجين آڱرين کي مهٽيندي پنهنجيون ويڪريون اکيون کڻي هن ڏانهن ڏٺو آهي.
“ڇا اهو ممڪن نه آهي ته مان پنهنجي ڌرم تي ۽ تون پنهنجي ڌرم تي قائم رهندي هڪ ٻئي کي ويجهو اچي سگهون” هن من ۾ اٿندڙ پيڙا کان روئڻهارڪي آواز ۾ چيو آهي.
“نه” هن چيو “هتي توکي منهنجي ويجهو اچڻ لاءِ پنهنجو مذهب بدلائڻو پوندو.”
“مان ائين نه ٿي ڪري سگهان.” سيليءَ مايوسيءَ مان ڳالهايو آهي. “منهنجو ڀاءُ ڪيرالاجي چرچ ۾ پادري آهي جيڪڏهن اتي اها خبر پهتي ته ان کي چرچ مان نيڪالي ڏني ويندي ۽ ائين هو بيروزگار ٿي ويندو.”
پوءِ ان ڇوڪريءَ جي ڪجلارين ڪارين اکين اڳيان السليل جو اهو چوسول اچي ويو آهي جتي لوهه ڪڙين ۾ جڪڙي گهلي آندل ماڻهن جا ڪاٺ ۾ سِر وجهي قلم ڪيا وڃن ٿا. هٿ وڍيا وڃن ٿا. دُرا هنيا وڃن ٿا ۽ اهي وسندڙ پٿرن جي بارش ۾ سنگسار ڪيا وڃن ٿا. سيلي جوزف جي نرڙ تي پگهر جون بوندون چمڪن ٿيون ۽ هوءَ ڏڪندڙ قدمن سان ٿورو اڳتي هلي ٽيبل جي ڪنڊ کي پڪڙي پاڻ کي ڪرسيءَ تي ڍلو ڇڏي ڏئي ٿي. تنهن رات سيلي جوزف جي پيڙائين کي محسوس ڪندي هن هڪ آزاد نظم لکيو آهي.
اي السليل جي بدنصيب کجي
تنهنجو ميوو ڪنهن نه کاڌو
تنهنجي جواني
سيلي جوزف جي جوڀن جيان آ
ڪيرالاجي ڪاري ڇوڪري
ڪاريون کارڪون آڇي ٿي
اي السليل جي بدنصيب کجي
تنهنجي قداور جواني
ٻانهن جي پهچ کان پري آ
۽ سيلي جوزف تنهنجي نئڙت
هيٺ واريءَ تي ڪريل کارڪ
صبر جي ڦل جيان
مٺي ته آهر پر
ذائقي دار نه.
هو رنو آهي ۽ ڳوڙها پيٽرول جيان وهي هن جي دکندڙ اکين ۾ باهه جي شعلن جيان ڀڙڪي پيا آهن. هن جي اونداهي ڪمري ۾ هن جي اکين ۾ ٻرندڙ شعلن جي ڪري هر طرف ڳيڙوئون رنگ ڦهلجي ويو آهي. اٿندڙ درد کان هن پنهنجا ٻئي هٿ رب آڏو بلند ڪيا آهن. ڪعبي جي ٿڌي ڇانوَ هر طرف ڦهلجي وئي آهي. هو سجدي مان ڪنڌ کڻي اٿيو آهي ته اڇي احرام ۾ هن پاڻ کي ڏاڍو پرسڪون محسوس ڪيو آهي، هن جي مٿي جا وار هن جي عذابن ۽ گناهن جيان ڪٽجي ڪري چڪا آهن. آب زم زم مان ڌوتل وجود تي پاتل اڇي احرام ۽ وارن کان پاڪ مٿي سان جڏهن هن طواف ڪرڻ شروع ڪيو آهي ته هن پاڻ کي اهڙي فقير جيان محسوس ڪيو آهي جنهن جي اکين ۾ ڳوڙها ۽ هٿ ۾ ڪشڪول آهي. جنهن جي چپن تي ڇوٽڪاري، سڪون ۽ معافيءَ جون صدائون آهن.
“اي رب تون معاف فرماءِ.” هو هر هر پنهنجا هٿ کڻي چئي رهيو آهي. “اي رب هن ڀوڳنا ۽ تپسيا جو انت ڪٿي آهي؟ مونکي منهنجي منزل ڏيکار. اي بي انت ڪٿي آهي انت؟ مان ڀلايل آهيان، مان ٿڪايل آهيان.”
پوءِ هو گول ڦرندو رهيو آهي. هن پاڻ کي انسانن جي سيلاب ۾ ڍلو ڇڏي ڏنو آهي. هو لڙهندو ويو آهي. مڪي جي گهٽين مان مديني جي راهن تان، سائي گنبذ وٽان جنهن جي درين ۽ دروازن مان نڪرندڙ روشنين ۾ خوشبوءِ آهي. پوءِ هن جو وجود انساني سيلاب جي ريلي ۾ پري ڌڪبو ويو آهي. سوين ميل ڏور هزارين ميل ڏور.
جڏهن هن جي اک کلي آهي ته هن پاڻ کي وطن جي هوائن ۾ محسوس ڪيو آهي. وطن جيڪو ماءُ آهي. جنهن جي جهول ۾ سمهڻ جهڙي فرحت ڪٿي به ڪونه آهي. اتي اوجاڳي جا خواب نه آهن. اتي سڪون آهي، فرحت آهي ۽ ننڊ آهي. هن پنهنجيون اکيون بند ڪيون آهن ۽ هن محسوس ڪيو آهي، صدين کان پوءِ ننڊ هن جي ويجهو اچي دماغ تي هٿ ڦيريا آهن ۽ اها هن ۾ سمائجي وئي آهي.
وطن جي گهري ننڊ ۾ ڏٺل خواب هن کي ياد نه آهن.
o