لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

لاڙڪاڻو علمي، ادبي ۽ ثقافتي تاريخ

ڪتاب ”لاڙڪاڻوــ علمي، ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“ جو مرتب رضوان گل آهي جنهن ۾ لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي جي مختلف پروگرامن ۾ پڙهيل مقالن کي سهيڙيو ويو آهي.
هن ڪتاب ۾ شامل اڪثر مضمون لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي جي ڪانفرنسن ۽ سلسليوار پروگرامن ۾ پڙهيل آهن
  • 4.5/5.0
  • 2892
  • 828
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • رضوان گل
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book لاڙڪاڻو علمي، ادبي ۽ ثقافتي تاريخ

• موهن جو دڙو : احمد علي ”صابر“ چانڊيو

حقيقت کي آڏو رکي سنڌو ماٿر جي شاندار ماضيءَ جي تهذيب کي اگر ويچار هيٺ آڻبو ته دنيا جون مهذب ۽ آسوديون جيڪي به تهذيبون آهن جن سمير، بابل، نينوا، مصر، گنڌارا ۽ سنڌو تهذيب تن ۾ سنڌو تهذيب جي هڪ خاص ۽ نمايان حيثيت رهي آهي ۽ صديون پراڻي تهذيب رهي آهي هڙپا ۽ مهين، جهڪر ۽ آمري سڀ جون سڀ ترقي يافته تهذيبون آهن.
سنڌو ماٿر ۾ ملندڙ اهڃاڻن مان پرک پئي ٿي ته هتي عظيم ٻولي، عظيم ثقافت ۽ عظيم هنر، عظيم وسنديون هيون. پتل، ٽامي، عاج، پٿر ۽ ٺڪر جو سامان، شطرنج جون ساريون، رانديڪا، وٽ، مهرون، سڪا، زيورات، سپون ۽ ٻيو سامان جن ۾ چلها، پٿر جا گول اوزار جيڪي پاڇي جي ماپي مان وقت جو علم ڏيندڙ هئا، ڪونڊا، ڪپا ٺڪر جا اسٽول ٺڪر جا ٻيا برتن تن جن ۾ اناج ۽ پاڻيءَ جو ذخيرو ڪيو ويندو هئو. بند گهٽيون، ناليون، ڍڪيل کوهه وهنجڻ جا تلاءَ، بورچي خانه، ڪوٺا، هارين ۽ مزدورن لاءِ الڳ الڳ محلا، واڍن ۽ ڪاريگرن لاءِ الڳ، محافظن لاءِ الڳ ته عالمن حڪيمن لاءِ الڳ جايون، هڪ منصوبي تحت اهڙي ته تربيت ۾ جوڙيل هيون جو اڄ جي ترقي يافته دور ۾ اهڙيءَ طرح جي آرڪيٽيڪ جي فن تي رشڪ ڪري سگهجي ٿو. جڏهن ماڻهو غارن ۾ رهندا هئا، سنڌو ماٿر وارا هڪ خاص منصوبه بنديءَ تحت جوڙيل وستين ۾ آباد هئا. وٽن ٻولي هئي، هنرمندي هئي، وٽن حڪمرانيءَ جو واحد عظيم ترين نظام هئو. ضروري صنعتون، دفاعي صنعتون، زرعي ۽ واپاري هنرمندي سان مالا هئا. 240 ايڪڙ تي مشتمل مهين جو شهر دنيا جي دل تي تهذيبي اهڃاڻن ۾ مالا مال ٿو ڏسجي. 3500 ق.م آمري، 2500 ق.م ڪوٽ ڏيجي ۽ موهن جي دڙي مان دريافت تمام شين مان پرک ٿي پوي ته سنڌو تهذيب هڪ شاهوڪار تهذيب هئي جن جا رشته ميسوپوٽيميا، عراق، ايران ۽ ٻين تهذيبن سان هئا.
اشوڪا جي زماني ۾ انهن تهذيبن تي اسٽوپا جوڙي ڄڻ قبضا ڄمايا ويا آهن. ورنه هي تهذيبون ٻڌ زماني کان به ڪيئي هزار سال جهونيون آهن. موهن کي اگر اڀياسي مطالعي هيٺ آڻبو ته پرک ٿي پوندي ته هتي هڪ ٻه نه بلڪ ٽي چار ڀيرا اٿل پٿل آئي آهي. هنن کنڊرات جي اندر ٻيون مدفون تهذيبون آهن. اگر اڄ جي دور ۾ انهن کي ظاهر ڪيو وڃي. اهڙا به اوزار آهن جن جي وسيلي مدفون تهذيبن جي جاچ وٺي سگهجي ٿي. ڪن عالمن ۽ محققن جي راءِ آهي ته ڪنان هيوڪ ”ترڪي“، جيروڪو ”فلسطين“ ۾ جيڪي شهر تعمير ٿيل هئا سي 7000 هزار کان 8000 هزار سال ق.م ۾ ٻڌايا وڃن ٿا، تن جي تعميرات ۽ سنڌوءَ جي تهذيب جي تعميرات ۾ اڻلکو فرق نظر اچي ٿو. 1500 ق.م جي سنسڪرت اشلوڪن ۽ پراڻن قياس آرائن مان پروڙپئي ٿي ته دنيا جو عظيم ترين تهذيب يافته شهر ”ان جو نالو ڇا به هئو“ جيڪو سنڌوءَ ڪناري ڪورئو کيتر (کيرٿر) ۽ هالاري پهاڙن جي لڳ (موهن جو دڙو) هڪ عظيم ترين تهذيب جو گهوارو آهي.
1922ع کان 1925ع ۾ کوٽائي جي وقت ماهرِ آثار قديمه جي لڌل تهذيب (موهن جو دڙو) زندگي جي ارتقائي تاريخ جو حسين منصوبو هئو جنهن جو مثال چند تهذيبن مان ملي ٿو. جيڪا ڪانسي جي عهد سان تعلق رکي ٿي. جتي شيشي طور پتل کان ڪم ورتل آهي. زيوارت جي بناوٽ، ڪپڙي جي بناوت، سمبارا ۽ ڪنگ پريسٽ جي جسم تي چوڙيون، زيوارت ۽ اجرڪ مان معلوم ٿئي ٿو ته موهن جو دڙو تهذيب دنيا جي مهذب تهذيبن مان آسودي تهذيب هئي. قديم فارس جي پڪاني خط مان مٽيءَ جي ملندڙ فرحين ۽ لکت مان به سنڌو تهذيب جي ڄاڻ ملي ٿي. عرصه دراز ۾ مصر، عراق، فارس ميسوپوٽيميا ۽ سنڌ جي شهرن جا خاڪا ٿورڙي فرق سان واضع هئا. مصر جي احرامن مان ملندڙ ممي مٿان ململ جو ڪپڙو سنڌو جي صنعت جي ساک ٿو کڻي. ڪنگ پريسٽ جي بدن تي اجرڪ، ۽ ملندڙ قومي نشان روجهه پڻ هڪ خاص ثقافت ۽ هنرمندي جا اهڃاڻ ظاهر ڪن ٿا. تن ملندڙ اهڃاڻن مان تلوار، ڪوڏر، ڏاٽو، کُرپي ۽ چاڪو وغيره ڪين ٿا ملن. هتان پٿر جي ”اُچر“ ڪهاڙي، ڀالا ۽ نيزا مليا آهن. باقي تير، ٻاڻ وغيره به ڪين ٿا ملن جن مان پروڙ پئي ته سنڌو ماٿر وارا شڪار لاءِ اوزار جوڙيندڙ هئا، نه ڪي جنگ لاءِ. بحرحال سنڌو ماٿريءَ جو فن تعمير ۽ عام ٽيڪنيڪي طريقه ڪار هڪ اعليٰ ۽ انفرادي حيثيت رکندڙ آهي.
سنڌ ڌرتي جتي وڻج واپار، طب، صفائي، ذهني لطافت، هنر علم فن اوج تي هئي. عالمن جي راءِ مطابق ڪلديا، سمير، اشور بابل، مصر جو قومون تهذيب جون نشانيون هيون. 1922ع ۾ سنڌوءَ جي الهندي ڪپ تي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ جيڪي کنڊرات لڌا ويا تن کي ڏسي مهذب ۽ ترقي يافته دنيا جي ڏندن ۾ آڱريون اچي ويون. موهن جو دڙو ڪيترو جهونو آهي. تنهن بابت ڏاهن جي راءِ آهي ته هزارين سال ٽي چار ڀيرا نئين سر جوڙيو ويو ۽ تباهيءَ هيٺ آيو. موجوده دڙي جي عمر لڳ ڀڳ 5000 هزار سال ٿي ٻڌائي وڃي.
کوٽائيءَ جو ڪم 1924ع ۾ شروع ٿيو ۽ 1931ع تائين جاري رهيو. سر جان مارشل ان جي نگراني ڪئي جيڪو هندوستان جو آرڪيالاجيڪل ڊائريڪٽر هو. هي دڙو ڪنجهو دور جو شهر (مهراڻ 1982 جلد 31 ص:148) هن دڙي جا کنڊر 240 ايڪڙن تي پکڙيل آهن.
سر جان مارشل جڏهن شهر کي کوٽائي بعد ڏٺو ته تعجب ۾ پئجي ويو ته هاڻوڪي دور ۾ به اهڙو شهر ڪٿي ورلي هوندو جيڪو هڪ شاهوڪار تهذيب جو ڏيک ڏئي ٿو. هي اهو شهر هيو جتي جون عورتون ٻوهر ۽ گندو پاڻي ڪڍڻ لاءِ ڪا تڪليف نه ڪنديون هيون. ههڙي حسين شهر ۾ شايد ڪوئي بيمار ڪين ٿيندو هوندو. هيءَ سرزمين بهشت نما هوندي. هن تهذيب بابت ”ڪروسر“ متاثر ٿيندي چيو ته هيءُ شهر جنهن سرزمين تي آهي. ان لاءِ يقيني دعويٰ سان چئجي ٿو ته اهو برابر انسان ذات جو گهوارو آهي. تهذيب جو عروج هئو، جنهن جي تهذيب ساري دنيا لاءِ مهذب پڻو عام ڪيو. اها ڌرتي يقيني دعويٰ سان چئجي ٿو ته اهو برابر انسان ذات جو گهوارو آهي. تهذيب جو عروج هئو. جنهن جي تهذيب ساري دنيا لاءِ مهذب پڻو عام ڪيو. اها عظيم هندستان جي باتهذيب وادي سنڌ آهي.
ڊاڪٽر سر اقبال مطابق سنڌ جو منهن اسلامي ملڪن ڏانهن آهي. پٺي هندستان ڏانهن مشابهت مصر جهڙي قديم تهذيب واري باشعور قوم سان سجيل آهي. جنهن مالڪ جي اوائلي تهذيب جڏهن ايڏي شاهوڪار هجي ۽ شاندار هجي. هتي جا غسل خانه ڍڪيل، ترتيبوار گهٽيون اونها کوهه، ڍڪيل نيڪال جون ناليون، سئمنگ پول، پڪيون، پختيون، ويڪريون ڀتيون، اسٽوريج خانه، ڪنهن ماهر تعميرات جي سالن جي محنت ٿي نظري. کوهه هڪ ماڙ کان ٻه ماڙ تائين پهچائڻ ۽ ٻه ماڙ کان ٽه ماڙ تائين آڻڻ. ورت ۽ ٻوڪن وسيلي پاڻي ڪڍڻ، موسم ۽ ماهيت جي فن جو انوکو انداز لڳي ٿو ته ڪنهن سائنسي رٿابندي سان اعليٰ ذهن رکندڙ آرڪيٽڪ، هي شهر 240 ايڪڙن تي تعمير ڪرايو هوندو. پٿرن سان پيڙهه کي پڪو رکڻ، سرن جا بٺا تيار ڪري پڪيون سرون لڳائڻ ۽ انهن ڀتين ۾ ڪچيون سرون ڏئي گھرن کي گرمي توڙي سردي کان بچائڻ، بدبوءِ کان بچڻ لاءِ هوادار ۽ وينٽليشن ڏيڻ. رنڌڻي، غسل خاني کي علحده بنائڻ ۽ حفاظت سان رکڻ. بند گهٽيون سَتُرَ سان هڪ ٻئي گهر طرف اچ وڃ، ٻه ٽي ماڙ گهرن جي بناوٽ هنرمندي جو ثبوت آهي. تلاءَ تي نظر ڌربي ته حيرت ۾ اچي وڃبو، جيڪو اڄ ڪلهه جي ڪنهن فائيو اسٽار هوٽل جي سئيمنگ پول کان گهٽ ڪين آهي. ان ۾ استعمال ٿيل سرون ڪنهن خاص قسم جي سنگ مرمر جو ڪم ڏين ٿيون. اهو تلاءُ 39 فوٽ ڊگهو، 23 فوٽ ويڪرو ۽ 9 فوٽ اونهو آهي. جنهن کي کوهن مان ٻوڪن ذريعي تازي پاڻيءَ سان ڀريو ويندو هئو. گٽهين جي ويڪر 09 فوٽن کان ويندي 34 فوٽن تائين آهي. جيڪي اڌ ميل ڊگهيون آهن.
سارو شهر مستطيل بلاڪن ۾ ورهايل آهي. شهر جي اوڀر ۾ هڪ وستي آهي. جتي خاص ماڻهن جا محل آهي. ڏکڻ طرف ڪيتريون وستيون هيون جيڪي مزدورن، ڪاريگرن ۽ دفاعي ماڻهن جون هيون. جن کي درياءُ ڳهي ويو ۽ ڪي بچيل آهن. مرڪز ۾ اشوڪا، ٽيون ڀيرو ٻڌمت جو اسٽوپا جوڙايو ۽ محل بنايو. جنهن جي هڪ طرف مزارن جون جايون، ٻئي طرف مذهبي پيشوائن، عالمن ۽ شاگردن لاءِ ديوان ۽ هجرا هئا. هڪ خاص گونيا تي هنرمنديءَ سان جوڙايل شهر هئا پوري وستيءَ کي ڪو خاص نالو هوندو هو. سنڌو درياءَ تي واپارين جي ولوڙ ٿيندي هئي ٻيڙا ڀري وڻج واپار لاءِ ويندا هئا. ڪاسبي ۽ پورهيتن لاءِ پڻ پڪا گهر جوڙايل هئا. “The Life” مطابق هتي جي صفائيءَ جو انتظام آمريڪا جي جديد ترين شهر کان به وڌيڪ بهتر جوڙايل آهي.
قديم سنڌ ۽ سنڌين جون اهي سڀ خوبيون جي کوٽائيءَ بعد سامهون آيون آهن. دڙي جي اندران لڌل شيون ته حيرت ۾ وجهندڙ آهن. پنج هزار سال يا ان کان اڳ ۾ ڪيڏا نه هنرمند انسان هئا. جو زندگيءَ جي پورائيءَ لاءِ هر مهارت کي ڪتب آندائون. تور لاءِ وٽ تارازيون، رهائش لاءِ پڪا گهر، ناليون، تلاءَ، کوهه، گهٽيون، ڏاڪڻيون، سينگار لاءِ شيشا ڦڻيون، سرمينداڻيون، راندين جو سامان. پاڻيءَ لاءِ دلا، مٽ گهاگهريون، ڪپا، ڪنگريون، ماٽيون، چاڏيون وغيره. اناج لاءِ ماٽا، سگريون، چلها، مارنگ، شڪار لاءِ اوزار، ڪاٺ ڪٽڻ لاءِ واهولا، ڪهاڙيون ۽ ڪارايون، سجاوٽ جي سامان سان گڏ ڳهه ڳٺا وغيره مطلب ته زندگيءَ جون سڀ ضروري شيون تيار ڪندڙ هئا.
دنيا جا ڏاها انسان هن مهذب وستيءَ کي ڏسي اچرج ۾ گهريل آهن. هي شهر صحت ۽ سائنسي اصولن تي جوڙيل تهذيب ۽ تمدن جو گهوارو آهي قبل مسيح جا ماهر ڪيترا نه شاهوڪار ذهن رکندڙ هئا. سندن ڏاهپ ۽ ترقي يافته هئڻ ۾ ڪا به ڪثر باقي ڪانهي رهي. قديم آثار جي ماهرن ان ڳالهه کي مڃي ورتو آهي ته هتي جي مهذب واديءَ جا رهواسي 5000 سال جيڪي شاهوڪار ذهن هئا. تن جي حرفت ۽ هنرمندي کي اوس مڃڻو پوندو. جيڪي ڪاروبار، وندر، هنر تهذيب و تمدن ۽ صحت جي معاملن ۾ ڏاڍا ڏاها هئا. هن وستيءَ کي ڏسي پوري دنيا سنڌ جي مهذب پڻيءَ کي داد ڏي ٿي. اهڙا ٻيا به ڪيترائي دڙا، ڀڙا ۽ ماڳ آهن جيڪي پڻ سنڌ جي سڀيتا جي ساک ٿا کڻن. هڪ خاص ڳالهه ته سمير نينوا ۽ بابل جون تهذيبون مهين جي تهذيب جو ڏيک ڏين ٿيون. موهين جي لڌل شين مان ڪنگ پريسٽ جي سيني تي اوڙهيل اجرڪ جو نشان کليل ثبوت آهي ته اجرڪ به اوترو ئي پراڻو آهي جيتري هيءَ وادي، مصر جي احرامن ۾ ممي کي اوڙهيل ڪپڙو به سنڌ مان جوڙيل ٻڌائجي ٿو. پروفيسر ايڇ سائيس مطابق عراق جا محل به هتي جي اڏاوت کان متاثر ٿيل ڏيکارجن ٿا. هتي جا شهر عراق جي ”ار“ جي گهرن جي اڏاوت کان وڌيڪ خوبصورت مضبوط آهن.
عراق جي سمير آثارن جي کوٽائي مهل اتان هن دڙي جون ٺهيل گهڻيون شيون مليون آهن. مسٽر ايڇ آر جو به خيال، مسٽر پروفيسر ايڇ سائيس جهڙو آهي ته ڏکڻ عراق مان لڌل شيون به سنڌ جي دڙي جهڙيون ۽ اتي جون آهن. ماهرن جو اهو به رايو آهي ته ”ڦيٿو“ ۽ ”هر“ سنڌ جي ايجاد آهي. پوکي جو رواج دستڪاري ۽ هنري کان وندر تائين، وڻج واپار کان ويندي گهرو صنعت جي مهارت ۾ ڏاڍا شاهوڪار آهن. ڪن ماهرن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۽ سمير ٻئي تهذيبون ذري گهٽ همعصر آهن. واضع رهي ته موهين کان ماٿر کان اڳ ۾ دنيا جي قديم تريم تهذيب سمير کي ليکيو ويندو هئو، مگر هن کي کوٽائي بعد سمير تهذيب تي سنڌو تهذيب جو وڏو اثر نظر اچي ٿو.
موهن جي دڙي مان جيڪي به نوادرات هٿ آيا آهن تن جي اڀياس بعد پوري دنيا جا ڏاها حيران آهن. مٿي ذڪر ڪيل زندگيءَ جي ڪارج لاءِ ته مهذب ۽ ترقي يافته هجڻ جو ثبوت ٿو ملي. ٻيو ته انهن نوادرات ۾ مورتيون جيڪي مليون آهن تن مان طب جي علم جي ڄاڻ پڻ ملي ٿي. وڻ سان گڏ جنهن ديويءَ جي شڪل آهي جنهن جي ڀر ۾ هڪ پڄاري ۽ هڪ جانور نظر اچي جيڪو قربانيءَ جو (سمبل) نشان ليکيو وڃي ٿو. تن جي ڀرسان 7 ساهڙيون قطار ۾ بيٺل نظرن ٿيون. ڪن مفڪرن جي راءِ آهي ته ديوي مسيحائي ٿي ڪري ست ئي ساهيڙيون ست بيماريون آهن.
موهن جي ماڻهن کي دراوڙ به ڪري لکيو ويو آهي. ڪٿي ته وري اڻ آريه ”اڻ سڌريل“ طور به ظاهر ڪيو ويو آهي اگر فڪر سان جاچيو وڃي ته اُهي انسان جيڪي صدين اڳ ايترا مهذب هئا، سي اڻ سڌريل ڪيئن هوندا.
دراوڙي ٻولين، گونڊي، ساورا، سنٿالي ۽ مهنداري وغيره ۾ به آهي، جنهن ۾ ٿانَو پچايا وڃن ٿا. سنڌيءَ ۾ ساڳيو لفظ استعمال ٿيل آهي سمبارا ناچڻيءَ کي چئجي ٿو، دنيا جي ڪجهه ٻولين جو اثر ان وقت به سنڌي تي نظر اچي ٿو.
اڳ زماني ۾ قومون خاص ڪري آبي گذر گاهن جي ڪنڌيءَ ٿي هونديون هيون ۽ وڻج واپار به آبي رستي ٿيندڙ هئا. کڻي اک سان ڏسڻ بعد پروڙ ٿي پئي ته سنڌي صدين کان عظيم شان ثقافت، هنر، ٻولي، تهذيب رهڻي ڪهڻي جا امين هئا جيڪي ڌارين جي يلغارن سبب گهڻو ڪجهه وڃائي چڪا آهن. موهن جي دڙي جهڪر ۽ ڪاهوءَ جي دڙي جهڙيون هزارين وسنديون اهڙيون آهن جن جي اڀياس بعد اهو فخر سان چئي سگهجي ٿو ته اڻ آريه جو لفظ بي معنيٰ آهي ايڏي پروقار باتهذيب قوم کي اڻ سڌريل چئي پنهنجي ذهن الحقيري جو ثبوت ڏنو ٿو وڃي. اچو ته موهن جي سڀيتا کي ٻين سان ڀيٽي ڏسون. پوءِ هڪ راءِ قائم ڪريون ته مهين ماٿر جا رهواسيءَ يا سنڌ جا رهواسي اڻ سڌريل سماج جا فرد هئا يا دنيا جي ان سڌريل سماج جا جيڪي هزارين سال اڳ ايترا مهذب ۽ ڏاها هئا. سنڌ جي ماڻهن جي تعلقات جي پروڙ به موهين جي تهذيب مان ملي ٿي. وري موهين جي پيٽ مان هٿ آيل ڪوڏن، ٺڪرن، هڏن مورتين، سپن ۽ ڪوئلن جي اڀياس مان پرک پئي ته زمين دوز هئڻ جي صورت ۾ به 3 کان 5 هزار ق.م جا ڏسيا وڃن ٿا. سنڌ جي تهذيب سنڌوءَ جي وهڪري سبب ئي آهي. جيڪا ندي دنيا جي سترنهن وڏين ندين مان هڪ آهي.
دنيا جون تهذيبون ندين جي ڪارڻ وجود ۾ آيون جي ڪڏهن مصر ۾ نيل، عراق ۾ فرات، ترڪستان ۾ جيحون ۽ سنڌ ۾ سيحون (سنڌو) نه هجن ها ته جيڪر ايڏيون تهذيبون جنم نه وٺن ها.
ويدن جي چوڏهن منڊلن ۾ سنڌو جي ساراهه ڪيل آهي. جيڪا ٻه نه پر پنجهتر سلوڪن ۾ آهي جنهن ۾ مهراڻ جي موجزن جو ذڪر ٿيل آهي، جيڪا تمام آسودي تهذيب ٻڌائي ٿي وڃي. ڏاهن جي ڏس مطابق سنڌوءَ ڪپ جون تهذيبون دنيا جي تهذيبن کان به آسوديون هيون.