• لاڙڪاڻي جون ٻه اهم تاريخي عمارتون تجر بلڊنگ ۽ گومي ٻائي ليڊيز ڪلب : ذوالفقار راڄپر
1960ع جي ڏهاڪي دوران جڏهن لاڙڪاڻي جي شهرين جي هڪ وڏي اڪثريت جي گهرن ۾ ريڊيو اڻ لڀ هوندو هو، تڏهن ان دور ۾ شهري روڊن ۽ اهم چونڪن تي لڳل لائوڊ اسپيڪرن وسيلي سنڌي، اردو گانا، گيت، خبرون، گم ٿيل ٻارن جا پڙها ۽ ٻيا اعلان هڪ مقامي ريڊيو اسٽيشن وسيلي ٻڌندا هئا، اهو مقامي ريڊيو جنهن عمارت ۾ موجود هو، اها شهر جي وچ ۾ تجر بلڊنگ جي نالي سان مشهورآهي ۽ اڄ جنهن باغ کي جناح باغ چيو وڃي ٿو، ان جو به نالو تجر باغ هو. اسان خود اها تجر عمارت، پاڪستان نيشنل سينٽر جي ڀر ۾ ڏسندي وڏا ٿيا آهيون. شهر جي ڪجهه جهونن شهرين ايڊووڪيٽ امان الله شيخ ۽ سائين اعجاز پيرزادو ٻڌايو ته انهن پنهنجي اڀرندڙ جواني جي جوڀن جي ڏينهن ۾ شهر جي چؤڪن تي لڳل لائوڊ اسپيڪرن وسيلي تجر بلڊنگ ۾ موجود مقامي براڊ ڪاسٽنگ سروس وسيلي گانا، ملڪي ۽ مقامي خبرون ٻڌيون هيون.
لاڙڪاڻي جي جهونن جي لکيل يادگيرين ۽ شهر جي تاريخ تي لکيل ڪتابن جهڙوڪ ”لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“ موجب تجر عمارت سن ۱۸۳۲ ۾ ڪلهوڙا حڪمرانن جي دور ۾ خيرپور رياست جي وزير اعظم نواب ولي محمد خان لغاري جي لاش کي امانت طور دفن ڪرڻ لاءِ جوڙائي وئي هئي. بعد ۾ نواب صاحب جو لاش حيدرآباد نيو ويو، پر عمارت جي خوبصورتي ايتري ته دلڪش هئي جو جڏهن انگريز بادشاهه آيو ته انهن ان عمارت ۾ هڪ جائلس نالي سان لائبريري قائم ڪئي. بعد ۾ اها عمارت سالن جا سال ويران ۽ بي ڌياني جو شڪار رهي.
پاڪستان ٺهڻ بعد ۱۹۶۰ جي ڏهاڪي ۾ ايوب جي مارشلا واري حڪومت ۾ ان ۾ مقامي ريڊيو قائم ڪيو ويو. ان بعد هي عمارت عدم توجهه جو شڪار رهي. مرحوم ذوالفقار ڀٽي جي وزيراعظم جي پوين سالن ۾ ان تاريخي عمارت جي وڃايل رونق کي ٻيهر بحال ڪرڻ لاءِ ڪجهه رنگ روغن شروع ڪري ڪم شروع ڪيو ويو، ان عمارت کي آرڪيالاجيڪل سائيٽ طور ظاهر ڪرڻ لاءِ ان کي پاڪستان نيشنل سينٽر جي تحويل مان ڪڍي آرڪيالاجي کاتي جي حوالي ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو ويو. پرملڪ ۾ ضياءالحق جي مارشلا لڳڻ ڪري اهو ڪم اڌ ۾ رهجي ويو بعد ۾۱۹۸۰ جي مئي مهيني جي۲۰ تاريخ تي هڪ نوٽيفڪيشن وسيلي ان کي باقاعده آرڪيالاجي کاتي حوالي ڪيو ويو جڏهن ته تاريخ 7 آڪٽومبر ۱۹۸۱ ۾ هڪ لکت وسيلي شفقت حسين انڙ اسسٽنٽ ريزيڊنٽ ڊائريڪٽر پاڪستان نيشنل سينٽر لاڙڪاڻو مس سلمه سلطانه ڪسٽوڊين آرڪيالاجي موهن جو دڙو کي تجرعمارت حوالي ڪئي وئي. ان رڪارڊ موجب تجر بلڊنگ جي ايراضي ۱۳،۹۰۵ چورس فوٽ آهي. سال ۲۰۰۷ ۾ سپريم ڪورٽ ماڳن جي حفاظت لاءِ پنهنجا ريمارڪس ڏنا هئا ۽ گومي ٻائي ليڊيز ڪلب جي مسئلي تي جڏهن سپريم ڪورٽ پاڻ مرادو نوٽيس ورتو هو، تڏهن به ان قديم تاريخي ماڳن ۽ جاين مٿان قبضن جو نوٽيس وٺڻ جي ڳالهه ڪئي هئي.
تجر بلڊنگ کي لاڙڪاڻي شهر اندر آرڪيالاجي سائيٽ جو خوبصورت مثال بنائڻ لاءِ اتي ننڍڙو ميوزم، لائبريري يا آرڪيالاجي جي آفيس قائم ڪئي وڃي. اتي موجود باغ جون حدون مقرر ڪري، عمارت کي ڪلر جي تباهي کان بچائڻ لاءِ اپاءَ ورتا وڃن ته جيئن اسان جو تاريخي ورثو محفوظ رهي سگھي.
گومي ٻائي ليڊيز ڪلب:
لاڙڪاڻي کان وٺي شڪارپور،جيڪب آباد کان وٺي حيدرآباد ۽ ٺٽي تائين سنڌ جا هزارين قديم ورثا يا ته ميسارجي ويا آهن، يا انهن تي قبضي خورن قبضا ڪري انهن جو تاريخي حسن ۽ نشانيون ختم ڪري ڇڏيون آهن. لاڙڪاڻي ۾ 1934 ۾ان دور جي عورتن جي تفريح ۽ ميل ملاقات لاءِ جوڙايل ”گومي ٻائي ليڊيز ڪلب“ موجود ضرور آهي، پر اهو ڪلب اڃا تائين سنڌ حڪومت جي قديم ثقافتي جاين جي لسٽ ۾ نه اچي سگهيو آهي ۽ اها پاڪستان ٺهڻ بعد مسلسل ڪيترائي سال بي وسي جي حالت ۾ رهي آهي. جيڪا ڪافي ڀيرا ته قبضي خورن جو به نشانو بڻجندي رهي آهي، پر ڪجهه سالن کان ڪنهن بهتر مالڪي هيٺ به اچي وئي آهي.لاڙڪاڻي شهر جي مرڪز گهنٽي ڦاٽڪ ۽ جناح باغ جي ڀر ۾ 1934 موجود گومي ٻائي ليڊيز ڪلب لاءِ موجود تاريخ موجب ان دور ۾ عورتن جي لاءِ اها ڪلب ان دور جي هندو برادري سان تعلق رکندڙ ڊپٽي ڪليڪٽر پنهنجي فوت ٿيل ڀيڻ ”گومي ٻائي جواهر مل“ جي ياد ۾ جوڙائي هئي ۽ جنهن جو افتتاح هڪ انگريز عورت مس جيمس ڪيو هو ۽ ان جي پهرين صدر انگريز ڊپٽي ڪليڪٽر جي زال مقرر ڪئي وئي هئي ۽ بعد ۾ هر ايندڙ ڊپٽي ڪليڪٽر جي گهر واري ڪلب جي صدر ٿيندي رهندي هئي، ڪلب جي هاڻوڪي چيئر پرسن ڊاڪٽر صبيحه مغل جي لکيل هڪ مضمون موجب ”ان ڪلب ۾ 1941 ۾ آخري وائسراءِ هند جي بيگم ليڊي ماوئنٽ بيٽن کي ڪلب طرفان آجياڻو پڻ ڏنو ويو هو، بعد ۾ پاڪستان ٺهڻ بعد گومي ٻائي ليڊيز ڪلب به سڄي سنڌ وانگر نراسائي جو شڪار رهي، جنهن کي 1952 ۾ شهر جي معزز خاندان جي هڪ وڪيل غلام حيدر مغل جي زال ۽ بيگم يار محمد جوڻيجو بيگم رعنا لياقت علي خان جي عورتن واري تنظيم اپوا جي پليٽ فارم تان ٻيهر اچي آباد ڪيو هو. ان کان سواءِ ڪلب ۾خان بهادر کهڙو، علي گوهر کهڙو، جمال الدين بخاري، عتيق الزمان، رفيق الزمان، فقير محمد جعفري جي گهر وارين ۽ بيگم اشرف عباسي ڪلب ۾ سرگرم هيون.
ڊاڪٽر صبيحه مغل موجب اڄ به کيس ڪلب متعلق ننڍپڻ جو يادون تازيون آهن، ان دور ۾ به اتي مينا بازار، ٿيندڙ دعوتون، عورتن جي نيشنل گارڊ جو تقريبون ٿينديون هيون. ڊاڪٽر صبيحه مغل موجب کيس ننڍپڻ ۾ ان ڪلب ۾ ئي هڪ ڊريس شو ۾ مغل پرنس جو گيٽ اپ ڏنو ويو هو. ان بعد ٻئي دور ۾ بيگم قاضي اختر ڪلب جي جنرل سيڪريٽري ٿي. جڏهن ته بيگم عبدالرزاق سومرو، بيگم رضا محمد ڀٽو، بيگم ايس خان، بيگم فريده مغل، بيگم شڪيلا غالب، بيگم الطاف قادري ۽ آپا ڪنيز قادري اچي ڪلب کي سنڀاليو. ان کانپوءِ ۾ 1970 بعد ڪلب ويران ٿي ويو. ان جا باغ اجڙي ويا، عمارت کنڊر بڻجي وئي. گهڻا سال پوءِ جڏهن 2004 ۾ ان تي قبضي جي ڪوششش ڪئي وئي ته شهر جي هڪ سماجي تنظيم ارٿ لورس سوسائٽي طرفان ان جي خلاف مزاحمت ڪندي شهر جي باشعور ماڻهن ۽ تنظيمن جو اجلاس خاڪسار هائوس ۾ 8 مئي 2004 تي گهرايو ويو، جنهن ۾ ڪلب کي بچائڻ لاءِ لاڙڪاڻو بچايو ايڪشن ڪميٽي ٺاهي ان جو اڳواڻ ڊاڪٽر صبيحه مغل کي مقرر ڪيو ويو، ان پليٽ فارم تان ڪلب کي بچائڻ لاءِ بک هڙتال ڪئي وئي ۽ ريلي ڪڍي وئي، جنهن جي نتيجي ۾ ڪلب قبضي کان بچي ويو.گومي ٻائي ليڊيز ڪلب ته بچي ويو، پر اڃا تائين ڪلب کي ان جو ممتاز هوٽل وارو حصو واپس نه ٿي سگهيو آهي.بهرحال ڪلب کي بچائڻ بعد ڪلب جو رونقون ٻيهر موٽي آيون ۽ ان جا ٻيهر قاعدا قانون ۽ باڊيون جڙيون.
5 آگسٽ 2005 ۾ ڊي سي احمد بخش کوکر ڪلب کي هلائڻ لاءِ هڪ ايڊهاڪ باڊي جوڙي، جنهن ۾ ڊاڪٽر صبيحه ارشد مغل کي چيئرپرسن، فيروزا کوکر کي جنرل سيڪريٽري مقرر ڪري، ڪلپنا ديوي، ڊاڪٽر فخرالنساءِ جوڻيجو، ڊاڪٽر مهه جبين مغل ۽ ٻين کي تنظيمي ڪميٽي جو ميمبر مقرر ڪيو ويو. جڏهن 2006 ۾ ضلعي ناظم محمد بخش آريجو مقرر ٿيو ته هن مسلم ق سان لاڳاپيل عهديدار عاليه رضوي کي ڪلب جو چيئر پرسن مقرر ڪيو ۽ نئين باڊي جوڙي، بقول ڪلب جي ميمبرن جي ان تي سخت اعتراض اٿاريا ويا. جڏهن ق ليگ جي حڪومت ختم ٿئي ته 2008 ۾ ڊاڪٽر صبيحه مغل کي ٻيهر پنهنجي عهدي تي واپس آندو ويو ۽ ڊاڪٽر اشرف عباسي، ڊاڪٽر فخرالنساء، بيگم عبدالرازاق سومرو ۽ ٻين کي تنظيمي ڪميٽي جو ميمبر مقرر ڪيو ويو، جن 2008ع ۾ باقاعدي چونڊون ڪرايون، جنهن ۾ صدرشب روز ميمڻ، جنرل سيڪريٽري شازيا جلباڻي ۽ ٻيون عهديدار چونڊجي آيون.
اڳوڻي جنرل سيڪريٽري شازيه جلباڻي مطابق ڪلب کي سال 2008 ۾ رجسٽرڊ ڪرايو ويو هو. ڪلب ۾ بسنت کان وٺي سمر گالا، مچ ڪچهريون ۽ ٻيا فيملي ۽ ٻارن جا پروگرام ڪرڻ سان گڏ 8 مارچ عورتن جو عالمي ڏينهن به ملهايو ويندو آهي. ان موقعي تي موجود ڪلب جي راندين واري شعبي جي انچارج مسرت صديقي ٻڌايو ته ڪلب اندر راندين جا هفتا به منعقد ڪيا ويندا آهن ۽ اڳتي هلي جڏهن ڪجهه فنڊ مليا ته عورتن لاءِ رانديون کيڏڻ جا بهتر بندوبست ڪيا ويندا. ڪلب جي سرگرم ميمبر جهان آرا ڪلب جي اندر لائبريري جي حوالي سان ٻڌايو ته ڪلب ۾ لائبريري ضرور هجي، پر اها عوامي لائبريري نه هجي، نثار کهڙي اسان کي پبلڪ وومين لائبريري لاءِ چيو هو، پر اسان کيس انڪار ڪيو هو، اسان کي جيڪڏهن حڪومت ڪا مالي مدد ڪري ته ڪلب ۾ ڪافي ڪم ٿئي سگهن ٿا، ڪلب کي ڪينٽين ۽ ٻيا ڪمرا به گهرجن ۽ گهڻيون ٻيون ضرورتون پوريون ڪري سگهجن ٿيون.
سنڌ اندر گومي ٻائي واحد قديم تاريخي عورتن جو ڪلب آهي، جنهن کي بچايو ته ويو آهي پر ڪلب کي مستقبل فنڊ ڏيڻ جو بندوبست ڪرڻ، ڪلب ۾ ڇوڪرين لاءِ لائبريري، ڪپيوٽرسينٽر، نيٽ ڪيفي کولڻ، راندين کيڏڻ لاءِ سهولتون مهيا ڪرڻ، ويهڻ ۽ آفيس سيڪريٽريٽ لاءِ ڪمرا ٺهرائي ڏيڻ جو بندوبست ڪرڻ گهرجي.