رهيل قرض جي موٽ
سائين جادوئي شخصيت جو مالڪ، خوبصورت، پر وقار، جاه جلال، رعبدار، نفاست ۽ شفقت سان ڀرپور، بااصول، تعليم ۽ تربيت ڏيڻ جو نرالو ۽ انوکو انداز رکندڙ هي شخص سچ پچ تہ هڪ آدرشي انسان هو جيڪو دنيا جي ڪنهن نامور يونيورسٽي جوپرفيڪٽ پروفيسر لڳندو هو. سائين جو هي ڪتاب، منهنجي ڪتابن پڙهڻ واري شوق جي ڪري، ڊپارٽمنٽ ۾ داخلا وٺڻ کان اڳ پڙهيل هيو. پرمون سائين کي جاگرافي ڊپارٽمنٽ ۾ پروفيسر طور پڙهائيندي ۽ چيئرمين طور ڊپارٽمنٽ جي ڪاروونهوار جي سرپرستي ڪندي ڏٺو. سائين پنهنجي ذات ۾ پرفيڪٽ پروفيسر ۽ پرفيڪٽ منتظم هو.
سائين جي ڪهاڻين جو هي ڪتاب نيو فيلڊس پبليڪيشنس ٽنڊو ولي محمد پاران 1981 ۾ ڇپايو ويو. هن ڪتاب تي تبصرو ان وقت جي آل انڊيا ريڊيو سروس جي سنڌي پروگرام ۾ پيش ڪيو ويو هو، جيڪا پنهنجي دور جي مان ۽ مرتبي لائق ڳالهه هئي. جنهن جو ذڪر سائين پنهنجي ڊائري ۾ ڪيو آهي. جيڪا ڊائري سائين جي وفات کان پوء سائين جي گهر واري محترمه ميڊم قمر ظفر صاحبہ 2004 ۾ ڇپرائي نروار ڪئي ، جنهن جو عڪس بہ مان هت ڏيئي رهيو آهيان.
سائين سان ڪلاس روم ۾، جاگرافي جي ليڪچرس دوران ڪڏهن ڪڏهن سماج جي مختلف پهلوئن جي موضوئن تي بحث ٿيندا هئا ۽ ايئن سائين سان منهنجي ويجهڙائپ وڌندي وئي ۽ پوء جڏهن بي.ايس.سي جي رزلٽ آئي تہ اسان جي پوري ڪلاس مان صرف آئون اڪيلو پاس ٿيو هيس. جنهن سبب بہ شايد سائين مونکي گھڻو ڀائيندو هو. هڪ دفعي سائين مونکي پنهنجي آفس ۾ گھرائي مون کان ڪجهه ذاتي ۽ ڪجهه پڙهائي متعلق معلومات ورتي، جنهن ۾ مون پنهنجي ننڍپڻ ۾ بابا سائين کان ”بٽاڻي جي انگي حساب“ ۽ ” ايڇ.وي.اٿول آلجبرا“ جي سکڻ جو پڻ ذڪر ڪيو. جنهن تي سائين منهنجي والد صاحب جو پڇيو تہ بابا ڇا ڪندا آهن؟ جڏهن مون پنهنجي بابا سائين جو تعارف ڪرائي ٻڌايو تہ منهنجا بابا سائين پروفيسر آهن تہ سائين هڪدم مونکي چيو تہ اوهان جي تعليم ۽ تربيت بهتر انداز سان تڏهن ئي ٿيل آهي. ۽ ايئن سائين سان ويجهڙائپ اڃان وڌندي وئي، ڪجهه ڏينهن کان پوء سائين مونکي وري پنهنجي آفس ۾ گھرائي هڪ ڊگھي ڪچهري جي آڇ ڪئي، جيڪا ڊپارٽمنٽ کان ٻاهر هجي . جنهن جا اصول بہ سائين پهريان ئي طئي ڪري ٻڌايا تہ پاڻ ڊپارٽمنٽ کان ٻاهر ڪنهن هوٽل تي چانهن پيئنداسين ۽هڪ ڊگھي ڪچهري ڪنداسين پر اصول اهو رهندو تہ گاڏي سائين جي هوندي، هوٽل منهنجي مرضي جي ۽ چانهن جو بل بہ مونکي (ظهير) کي ڀرڻو پوندو. جيڪا آفر مون دل سان قبول ڪئي. هتي اهو بہ ٻڌائيندو هلان تہ هي اُهو ٽائيم آهي جڏهن سائين ظفر صاحب ڊپارٽمنٽ جا چيئرمين نہ هئا . پاڻ ان وقت جي وائيس چانسيلر ڊاڪٽر نذير مغل سان ڪنهن اصولي اختلاف تي سائين چيئرمينشپ ڇڏي ڏني هئائون . ايئن سائين ۽ منهنجي وچ ۾ هڪ هوٽل تي ، ڊپارٽمنٽ کان ٻاهر واري اها نرالي پهرين ڪچهري تقريبا 2 ٻن ڪلاڪن تائين هلندي رهي، جنهن ۾ سماج جي مختلف موضوعن کان علاوه عشق جو موِضوع بہ بحث هيٺ رهيو. ايئن سائين سان منهنجي ويجھڙائپ اڃان گھري ۽ گھاٽي ٿي ويئي. پوء سائين سان ڪچهريون ٿينديون رهيون.
سائين بحيثيت استاد پنهنجي ذاتي پسند يا نا پسند تي ڪڏهن بہ ڪنهن شاگرد کي فائدو يا نقصان نہ ڏنو. امتحاني ڪاپين جي چڪاسڻ کان وٺي مارڪن ڏيڻ ۽ رزلٽ ٻڌائڻ تائين بہ سائين جو بااصول انداز هوندو هو.سائين پنهنجي سبجيڪٽ جي رزلٽ جي عارِضي ڪاپي ڊپارٽمنٽ جي نوٽيس بورڊ تي لڳرائيندا هئا. ۽ ان رزلٽ شيٽ تي نوٽ لڳل هوندو هو تہ اگر ڪنهن شاگرد کي پنهنجي مارڪن متعلق يا ڪنهن ٻئي ڪلاس فيلو جي مارڪن متعلق ڪو خدشو يا شڪايت هجي تہ هڪ هفتي اندر، سائين جي آفس ۾ اچي پنهنجي ڪاپي ۽ ٻئي جي ڪاپي کي پڻ ڏسي بحث مباحثو ڪري سگھي ٿو. ايئن اسان سائين سان پنهنجي ۽ ٻين جي ڪاپين کي ڏسي بحث مباحثو ڪري هڪ ٻہ مارڪون وڌرائي بہ ويندا هئاسين.
امتحانن جي ٽائيم تي جنهن هال ۾ امتحان ٿيندو هو. سائين ان امتحاني ڪمري ۾ پن ڊراپ خاموشي ڪرائيندو هو. امتحاني هال ۾ ڪنهن بہ ٽيچر۽ ليڊي ٽيچر کي ڪنهن بہ اهڙي بوٽ يا سينڊل پائڻ جي اجازت نہ هوندي هئي، جنهن سان ٽڪ ٽڪ جو آواز اچي. اسان شاگردن لاء بہ اهو ئي اصول هوندو هيو تہ اسان بہ اهڙي قسم جو ڪو بوٽ نہ پائي اچون جيڪو آواز ڪري. امتحان دوران ڳالهائڻ تہ پري، پر چر پر جي آواز نڪرڻ تي بہ سخت قسم جي پابندي هوندي هئي.
ڪلاس ۾ سائين ليڪچر دوران اسان شاگردن کي ڪڏهن ڪڏهن مختلف موضوئن تي پنهنجا خيال ٻڌائيندو هو. هڪ دفعي ليڪچر دوران امتحان ۾ ڪاپي ڪرڻ جو موضوع کليو مختلف ڳالهين کان ٿيندي سائين اها ڳالهه ٻڌائي تہ مان صرف اوهان کي نہ بلڪه پنهنجي اولاد کي بہ اها ئي تربيت ڏيندو آهيان تہ امتحان ۾ ڪاپي ڪرڻي ناهي . رڳو ان وقت نہ جڏهن ڪاپي ڪرڻ ئي نہ ڏني وڃي، بلڪه جڏهن سڀ ٻار ڪاپي ڪندا هجن پر پوء بہ اوهان کي ڪاپي ناهي ڪرڻي . ان جو عملي نمونو جڏهن سائين جي ڌيءَ انٽر جو امتحان نذرٿ ڪاليج ۾ ڏئي رهي هئي تہ ان وقت جو امتحاني عملو اهو ڏسي حيران ٿي ويو تہ امتحاني هال ۾ نفسانفسي جي ماحول ۾ گھڻا ئي ٻار ڪاپي ڪري رهيا هئا مگر هڪ ڇوڪري بغير ڪنهن ڪاپي ڪرڻ جي، هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ جي پنهنجو پيپر ڪري رهي هئي، اهو منظر ڏسي، جڏهن ان ڇوڪري کان سندس تعارف پڇيو ويو تہ خبر پئي تہ سائين ظفر حسن صاحب جي ڌي هئي، سائين جي تربيت جو عملي نمونو ڏسي پورو امتحاني عملو دنگ رهجي ويو..ان وقت اها ڳاله يونيورسٽي ۽ ڪاليجن ۾ تمام گھڻي مشهور ٿي هئي. سائين اسان کي اهو بہ ٻڌايو تہ منهنجن ٻارن کي هارمونيم وڄائڻ جو شوق پڻ آهي، جنهن لاء سائين هڪ ٽيوٽر رکيو آهي جيڪو سائين جي ٻارن کي روزانہ شام جو هارمونين وڄائڻ سيکاريندو آهي.
اهڙي طرح اسان سائين جا ڪلاس وٺندي وٺندي ، ايم.ايس.سي جا امتحان ڏنا ۽ رزلٽ جو انتظار ڪرڻ لڳاسين، جڏهن ايم.ايس.سي جي رزلٽ آئي ۽ مان جڏهن اها رزلٽ پنهنجي ڊپارٽمنٽ جي نوٽيس بورڊ تي ڏسڻ ويس تہ اهو ڏٺم تہ اها بہ بي.ايس.سي جي رزلٽ کان مختلف نہ هئي يعني هن دفعي بہ مان صرف اڪيلو ئي پاس ٿيل هيس. اڃان مان اتي بيٺو ئي هيس تہ ڊپارٽمنٽ جو پٽيوالو آيو ۽ مونکي چيائين تہ سائين ظفر صاحب اوهان جي پڇا ڪئي هئي ۽ چيائين تہ اگر ظهير نظر اچي تہ مون ڏانهن موڪلجوس، مون سائين جي اهڙي نياپي تي سائين جي آفس ڏانهن قدم وڌايا..سائين جي آفس جي دروازي تي بيهي اجازت وٺڻ کان پوء اندر داخل ٿيس ۽ سلام ڪيم ، سائين مونکي ويهڻ لاء چيو ۽ جيئن ئي مان ويٺس تہ سائين پنهنجي مخصوص، نرالي، انداز سان مونسان افسوس ڪندي چيو تہ مان اوهان جي ڏک ۾ برابر جو شريڪ آهيان ڇو جو اوهان امتحان ۾ پنهنجي پوري ڪوشش ڪئي تہ اوهان سيڪنڊ ڪلاس ۾ پاس ٿيو پر پوء بہ اوهان فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ٿي ويا... مان شرمندگي کان ڪنڌ جهڪائي سوري چيو، ڇو تہ مونکي ياد آيوتہ فائينل ۾ سائين جو هڪڙو پيپرمون بلڪل بہ سٺو نہ ڪيو هو. ۽ ان ۾ سائينءَ مونکي پاسنگ مارڪون 33 ڏنيون هيون. هتي مان اهو بہ ٻڌائيندو هلان تہ منهنجن چئني سالن جي سبجيڪٽس ۾ اگر ڪنهن سبجيڪٽ ۾ وڌ ۾ وڌ مارڪون آهن تہ اهو سائين ظفر صاحب جو سبجيڪٽ آهي، ۽ اگر ڪنهن سبجيڪٽ ۾ گھٽ ۾ گھٽ مارڪون بہ آهن تہ اهو بہ سائين ظفر صاحب جو ئي سبجيڪٽ آهي.ايتري ۾ سائين گھنڊي وڄائي ۽ چانهن جي ٻن ڪوپن جو چيو......چانهن آئي ....سائين هڪ ڪوپ مون ڏانهن وڌايو، مان حيران رهجي ويس... ڇو جو سائين پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪنهن شاگرد کي پنهنجي آفس ۾ ڪڏهن بہ چانهن نہ پياريندو هو...خير سائين مونکي چيو تہ اڄ اوهان ايم.ايس.سي پاس ڪري ڇڏي ۽ آفيشلي هاڻي اوهان منهنجا شاگرد ناهيو رهيا.. سو مان اوهان کي پنهنجي آفس ۾ چانهن پياري سگھان ٿو...
هڪ ٻہ ڍڪ پيئندي مون ڏٺو تہ ٽيچرس آفيسز جي ڪاريڊور مان گذرندي ڊپارٽمنٽ جي هڪ ليڊي ٽيچر ميڊم نرگس بلوچ مونکي سائين جي آفس ۾ مون کي چانهن پيئندو ڏسي، فورن ڪاريڊور ۾ رڪجي واپس مڙندي حيرانگي ۾ سائين جي آفس ڏانهن آئي ۽ سائين کان اجازت گھري اندر اچي حيرانگي مان ڏسندي اڃان ڪجھ پڇڻ تي هئي تہ ايتري ۾ سائين ڳالهه کي سمجھندي چيو تہ مس بلوچ هاڻي ظهير پنهنجو شاگرد ناهي رهيو سو مان ظهير کي پنهنجي آفس ۾ چانهن پياري سگھان ٿو.. ايتري ۾ ٽين چانهن بہ اچي وئي. جيڪا ميڊم نرگس لاءِ هئي .هتي مان اهو بہ ٻڌائيندو هلان تہ ان ليڊي ٽيچر مس نرگس بلوچ سان بعد ۾ منهنجي شادي ٿي .
سائين جي هڪ بهترين ايڊمنسٽريٽر هئڻ جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو تہ اگر ڊپارٽمنٽ جي چيئرمين پاران ڪو بہ سرڪيولر يا اهڙو ليٽر جيڪو هائر اٿارٽيز ڏانهن اماڻڻو هجي تہ سائين ڪلارڪ کي پين ۽ پني سان پنهنجي آفس گھرائي پاڻ ڊڪٽيٽ ڪرائيندو هيو....ڪمال جي انگريزي ۽ ڪمال جي ڊڪٽيشن.... فل اسٽاپ، ڪاما، سيمي ڪولن، انورٽيڊ ڪاماز، بريڪيٽ ...مطلب پوري ڊڪٽيشن ياد ۽ اڳيان ڪلارڪ لکندو ويندو..پوء وري اهو ليٽر ڪلارڪ ٽائپ ڪري سائين جي ٽيبل تي رکندو...سائين ان ليٽر کي پڙهندو ۽ اگر ڪا غلطي هوندي تہ ان کي درست ڪري وري ٻيهر ٽائيپ ڪرايو ويندو تنهن کان پوء وڃي اهو آفيشلي رڪارڊ جو حصو ٿيندو هو...اڄ جي دور ۾ اهڙي پروقارڊڪٽيشن سان آفيشل ليٽر لکرائڻ جو ڪمال ڀريو انداز سنڌ يونيورسٽي ۾ ملڻ مشڪل آهي. اسان شاگردن جي مختلف فارم انرولمينٽ، امتحاني فارم ڀرڻ کان پوء سائين کان چيئرمين طور صحيح وٺڻ وارو مرحلو بہ ڪمال هوندو هو. هڪ هڪ لفظ جي اسپيلنگ چيڪ ڪرڻ، فارم جو هر ڪالم کي پراپرلي ڀرڻ اسان سائين کان سکيو. ان وقت جي يونيورسٽي انتظاميه جنهن ملازم جي آفيشل ڪم ڪار جي تربيت ڪرائڻ مقصود هوندي هئي تہ ان ملازم جي ٽرانسفر جاگرافي ڊپارٽمنٽ ڪئي ويندي هئي..
سائين جي بهترين ايڊمنسٽريشن ۾ گھڻي عرصي تائين رهندي مون ڊپارٽمنٽ ۾ ٻہ ٻيا ملازم بہ ايئن ئي پنهنجي پنهنجي شعبي ۾ پرفيڪٽ ڏٺا جن جو هت ذڪر ڪرڻ ضروري سمجھان ٿو. هڪ ڊپارٽمنٽ جو پٽيوالو اسلم جنهن کي مان پرفيڪٽ پٽيوالو سڏيندو هئس، جيڪو جاگرافي ڊپارٽمنٽ مان ئي رٽائر ٿيو..۽ هن وقت هن دنيا ۾ اسان سان گڏ موجود ناهي ...ٻيو ڪلارڪ نور محمد لغاري جيڪو بہ پرفيڪٽ ڪلارڪ نظر ايندو هو.
سائين سان گڏ گذاريل ڊپاٽمنٽ جون پڪنڪون بہ يادگار آهن بس جي اندر ڪنهن شاگرد کي سگريٽ ڇڪڻ جي اجازت نہ هوندي هئي پر مزيدار ڳالهه تہ اگر بس جو ڊرائيور يا ڪلينر سگريٽ ڇڪندڙ هوندو تہ جڏهن هو سگريٽ ڇڪڻ چاهي تہ بس کي روڪي سائيڊ تي بيهاري ۽ پوء بس کان ٻاهر وڃي سگريٽ ڇڪي اچي ۽ پوء اچي بس هلائي..سائين جي هوندي بس ۾ سگريٽ ڇڪڻ جي منع هوندي هئي..جڏهن پڪنڪ تي جاگرافي ڊپارٽمنٽ کي وڃڻو هوندو هيو تہ يونيورسٽي انتظاميه پريشان ٿيندي هئي تہ بس جو ڊرائيور اهڙو موڪلڻو پوندو هيو جيڪو سگريٽ ڇڪيندڙ نہ هجي يا سگريٽ ڇڪڻ جو روزو رکڻ اچيس.اها ڳالهه يونيورسٽي جي ان دور جي آفيشل رڪارڊ جو حصو آهي..
سائين جو اصول پسندي ۽ ايمانداري جو اندازو ان مان لڳايو تہ 90 جي دور پگھارن جا بل مينيوئلي ڀريا ويندا هئا ۽ جيڪي استاد يونيورسٽي جي ڪالوني ۽ رهندا هئا تہ انهن جي گھر جو ڪرايو، بجلي جي بل جي ڪٽوتي ۽ اگر ان استاد وٽ ايئرڪنڊيشن آهي تہ هر ايئرڪنڊيشن لاءِ فڪس رقم ڪٽي ويندي هئي ان وقت سائين جي گھر ۾ ٻہ ايئرڪنڊيشن هئا..سائين ايمانداري سان ٻن ايئرڪنڊيشنز جا پئسا پهنجي پگھار مان ڪٽرائيندو هو....مان پرسنلي ان وقت بہ کوڙسارن اهڙن پروفيسرن کي سڃاڻيندو هيس جن جي گھر ۾ ٻہ ٽي ايئرڪنڊيشن موجود هوندا هئا ، مگر انهن هميشه سرڪاري رڪارڊ ۾ هڪ ايئرڪنڊيشن ڏيکاري هڪ ئي ايئرڪنڊيشن جا پئسا پنهنجي پگھار مان ڪٽرائيندا هئا... بلڪه سائين لا ڪجھ نازيبا جملا بہ چئي ڇڏيندا هئا...ان وقت پي.ٽي.وي تان گورنمينٽ جي هڪ ايڊورٽائيز ايندي هئي تہ شام 6 وڳي کان رات 9 وڳي تائين ايئرڪنڊيشنز جو استعمال گھٽ ڪيو تہ سائين فڪس بل ڀرڻ باوجود ان ڳالهه تي سختي سان عمل پيرا ڪندا هئا ۽ انهي ٽائيم تي ايئرڪنڊيشن نہ هلائيندا هئا...
ڪليگ طور سائين کان مان تمام گھٽ عرصي ۾ تمام گھڻو ڪجهه سکيو....ڪلاس ۾ پڙهائڻ، امتحاني پيپر تيار ڪرڻ، شاگردن جون ڪاپيون چيڪ ڪرڻ، مارڪون ڏيڻ، پنهنجي ڊيوٽي ايمانداري سان ادا ڪرڻ، مطلب تہ سائين جي شخصيت مونکي تمام گھڻو متاثر ڪيو ۽ سائين سان ايئن گڏ گذاريندي منهنجي ذات ۽ شخصيت ۾ بہ سائين جو رنگ ۽ اثرٿيو.
سائين جي شخصيت لاءآخر ۾ بس ايترو چوندس تہ مان سنڌ يونيورسٽي ۾ بطور ريسرچ ايسوسئيٽ 4 سال پڙهايو آهي. مهراڻ يونيورسٽي ۾ بطور وزيٽنگ ٽيچر 18 سال پڙهايو آهي، ۽ ڪاليج سائيڊ گورنمنٽ آف سنڌ ڪراچي ۽ حيدرآباد جي ڪاليج ۾ 19 سالن کان تدريس سان وابستہ آهيان. مطلب تہ نومبر 1997 کان وٺي اڄ تائين يونيورسٽيز ۽ ڪاليجن ۾ پڙهائيندي پڙهائيندي مون کي الائي ڪيترن اهڙن پروفيسرن سان گڏ ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو جيڪي آمريڪا، يورپ، ملائيشيا، چين مطلب دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان پي.ايڇ.ڊي هئا ۽ اپگريڊ ٿيڻ کان پوء 21 اسڪيل تي بہ پهتا مگر سائين ظفر حسن صاحب واري نفاست، وقار اٿڻ، ويهڻ، هلڻ، ڳالهائڻ، ڪپڙن پائڻ جو ڍنگ، تعليم، تربيت ڏيڻ وارو انوکو ۽ نرالو انداز، نفاست ۽ پر وقار بيهڪ مون پري پري تائين بہ محسوس ناهي ڪئي... تقريبا 5 سالن جي جاگرافي ڊپارٽمنٽ ۾ شاگردي جي دور کي پوري ڪرڻ کان پوء مون پنهنجي هر استاد کان پنهنجن گذاريل 5 سالن بابت ڊائري تي رايا ورتا هئا ، جنهن ۾ سائين ظفر حسن سيد صاحب جا پنهنجي هٿ اکر سان ڊائري ۾ لکي ڏنل ڪمنٽس جو عڪس پڻ رکان ٿو. هو عجيب انسان هو، هو سمپورڻ اُستاد ۽ منتظم هو ۽ سندس سحرڀري شخصيت جي مڻيا جي سڳنڌ صدين تائين سماج کي واسيندي رهندي
آئون ٿورائتو آهيان نوراحمد جنجهيءَ جو جنهن هن ڪم لاءِ مونکي نہ رڳو اتساهيو ۽ مواد چڪاسڻ ۾ منهنجي مدد ڪئي. ان کانسواءِ منهنجي ٻارن رابيل، شرجيل، ڪومل، عديل، نبيل ۽ ارسل جن ڪمپوزنگ ، ڊرافٽنگ ۾ منهنجي هٿ ونڊرايو ۽ سنڌ سلامت جي محترم سليمان وساڻ سنڌ سلامت وسيلي هن ڪتاب کي سافٽ روپ ۾ پڌرو ڪيو.
ٿورا نہ ٿورا ، مون تي ماروئڙن جا
ٿر ۾ واري ٿورڙي تهان ئي گهڻيرا
ڀلايون ۽ ڀيرا ڳڻي ڳڻينديس ڪيترا
ظهير احمد ڪلهوڙو
اسسٽنٽ پروفيسر
گورنمنٽ بوائز ڪاليج، قاسم آباد، حيدرآباد.
geogzaheer@gmail.com