پنهنجو پنهنجو غرض
ڪالھ ئي مئنيجنگ ڊائر يڪٽر پنھنجو دورو پورو ڪري واپس موٽي ويو ھو . ھو آيو تہ ھتي ٻن ڏينهن لاء ھو پر منهنجي جيڪا حالت ٿي ھئي ائين ٿي لڳو تہ آئون ڪو ساندھ ٻہ سال رڌو رھيو ھوس. اصل ۾ منهنجي رڌائپ تہ ان ڏينهن کان شروع ٿي ھئي جڏھن پندرنھن ڏينهن اڳي ايم ڊي جي دوري جو پر و گرام آيو ھو فيڪٽرين جون وزٽون، چيمبر آف ڪامرس طرفان لنچ، بئنڪرز ائسوسي ايشن طرفان ائٽ ھوم ۽ الائي ڪھڙا ڪھڙا پروگرام رٿڻا پيا. ڪنھن کي ڪا مھل ٺھڪي تہ ڪنھن کي ڪا مس مس وڃي شيڊول تيار ٿيو هو.
اڄ ڪافي دير سان پھتو ھوس، پر ان جو ڪو الڪو ڪونہ ھو. يارنهن ٿي چڪا ھئا پر ان جو ڪو احساس ئي ڪونہ ھو جڏھن بہ ڪا انسپيڪشن يا اھي مصيبت جا دور پورا ٿيندا آھن تہ ٻئي ڏينھن ھرڪو آرام سان ايندو آھي ۽ ماحول مان اھا ڇڪتاڻ گم ھوندي آھي جا صاحبن جي اچڻ ڪري پيدا ٿيندي آھي. اھوئي ڪارڻ ھو جو اڄ بئنڪ جي ماحول ۾ ھڪ ڍرائي ھڪ سڪون ھو ان جو ثبوت پي.اي جي دير سان اچڻ مان بہ ظاھر ھو. ھونئن آئون جيئن ئي ڪرسيءَ تي ويھندو آھيان تہ پي.اي ھڪدم ٻڌائيندو آھي تہ ڪير ڪير آيو ۽ ڪٿان ڪٿان فون آيو. پر اڄ ”انٽر ڪام“ جي سيٽي ڪافي دير کان پوءِ وڳي. مون بٽڻ دٻايو.
سر ھيڊ آفيس مان ”اينڊ يوز ڊپارٽمينٽ مان رضوي ”
صاحب فون ڪيو ھو ”رڪوريءَ“ جي ليٽيسٽ پوزيشن پڇي آٿس. ٻيو فون چوڌري ڪرم الاھيءَ جو ۽ ٽيون فون نواب حشمت علي خان جو ھو.“ پي.اي اڙدوءَ ۾ مون کي ٻڌايو. اسين بئنڪ ۾ اڙدوءَ ۾ ئي ڳالھائيندا آھيون. بئنڪ ۾ پٽيوالي کان وٺي مون تائين، اھا ئي ٻولي ھلندي آھي.
”ٻڌ خان، احتشام کي چئو تہ ”اسٽيٽمينٽس“ تيار ڪري وٺي ۽ نواب صاحب وٺي ڏي“ مون چوڌري
ڪرم الاهيءَ جي فون کي ڌيان ۾ نہ آندو. ھو اسان جي بئنڪ جو مقروض ھو. لوڙ ھوندس تہ پاڻيھي فون ڪندو،نہ تہ اسين مقروضن کي لفٽ نہ ڏيندا آھيون.
”پر سر، نواب صاحب جن فرمايو ھو تہ پاڻيھي وري فون ڪندا.“
نواب حشمت علي خان جو نالو ٻڌي سوچڻ لڳس. اڃا ڪالھ ئي تہ نواب صاحب سان ملاقات ٿي ھئي ايم.ڊي جي شان ۾ لنچ جھلي ھڻائين ۽ وري اڄ سندس فون آيو ھو. سندس ڪھڙو ڪم ھوندو؟ ڪارخانو لڳائڻو تہ ڪونھيس جو قرص کپندو ھوندس يا ٿي سگھي ٿو ڪنھن کي ڪا
نوڪري ڏيارڻي ھجيس اسان بئنڪرن؟؟؟ ۾ انھن ڪمن کان سواء ٻيا ڪھڙا ڪم پئجي سگھن ٿا. ان باري ۾ سوچيندو رھيس.
نواب حشمت علي خان جي شڪل اکين اڳيان ڦرڻ لڳي. مون کيس گھڻن سالن کان پوءِ ڏٺو ھو. جھڙو سندس نالو ھو، تھڙي ھئس حشمت، رعب ۽ دٻدٻو پر ھاڻي ڪجھ عمر ڪارڻ ڍرڪي ويو ھو. پر تڏھن بہ سندس شاندار ماضيءَ جا اهڃاڻ سندس شخصيت مان بکي رھيا ھئا پھرين تہ ايترو بندرو ڪونہ لڳندو ھو پر ھاڻي پيٽ نڪري اچڻ ڪري بندرو پي لڳو. شيروانيءَ ۾ تہ ويتر وڌيڪ ٿلھو پي لڳو. اھڙي ئي چمڪدار شيرواني پيل ھئس، جھڙي اڳي پائيندو ھو. شيرواني ماڻھوءَ جا اڇا ڪارا پڌرا ڪري ڇڏيندي آھي. ماڻھو جو ٿورو پيٽ ڀرجي تہ ڦاٽ کايو وجھي.
نواب صاحب کي پاجامو بہ ساڳيوئي پيل ھو. نواب صاحب سدائين چوڙيدار پاجامو پا ئيندو ھو ۽ پير ۾ سليم شاھي جوتو. نواب صاحب پان بہ دستور وانگر ئي چٻاڙي رهيو ھو. مون ڪڏهن بہ نواب صاحب کي پان کان سواءِ نہ ڏٺو سندس ماڻھو پان دان سان سدائين موجود ھوندو ھو. سندس ڳاڙھا ڳاڙھا ڏند بہ ڇڊا ٿي چڪا ھئا، البت رنگ ۾ ڪارا پئي لڳا. ھڪڙو فرق سو ڏٺم تہ نواب صاحب جون مڇيون پھرين کان گھاٽيون ۽ وڏيون ٿي لڳيون تنھن کان سواء ڪاريون بہ نواب صاحب شايد ڪيس لڳائڻ شروع ڪيو ھو سندس مٿي جا وار بہ کسي ويا ھئا، پر جيڪي بہ باقي بچيل ھئا سي بہ ڪارا ٿي لڳا. وارن کسڻ جو رڳو مون اندازو لڳايو ھو باقي اڳي مون ڪڏھن بہ نواب صاحب کي بنا ٽوپيءَ نہ ڏٺو ھو. سدائين جناح ڪئپ پيل ھوندي ھئس. سندس ٻاچ ۾ پيل ٿلھي مھر واري منڊي اڄ بہ موجود ھئي ان منڊيءَ کي آئون ڪڏهن بہ وساري نہ سگھندس، جو ان منڊيءَ ۾ جيڪو پٿر يا ڌاتو ھو، ان تي عربي ۽ فارسيءَ ۾ ڪجھہ ٻول لکيل ھئا بلڪل ائين جيئن پراڻن سڪن تي ھوندا آھن. سائيز ۾ بہ انھيءَ منڊيءَ جي ٽڪ تمام وڏي ھئي ۽ ڏسندڙ جو اڻڄاڻائيءَ ۾ بہ ڌيان ڇڪائيندي ھئي. ڪاليج ۾ ڊبيٽ ۾ جڏھن چيف گيسٽ ھو تہ اسٽيج تي ساڻس گڏ وھڻ ڪري ھڪ ڀيرو موقعو وٺي پڇيوھو مانس تہ ٻڌايو ھئائين تہ: اھا سندس موروثي مھر آھي، جي سندس
ابا ڏاڏا پنهنجي رياست ۾ جڏهن فرمان جاري ڪندا ھئا تہ اھا مھر ھڻندا ھئا ۽ اھڙي ساڳي مھر واري منڊي سندس ونيءَ جي آڱر ۾ پيل آھي. سڄي گھراڻي ۾ رڳيون ٻہ منڊيون آھن. ڪالھ ماني تي نواب صاحب ايم.ڊيءَ کي ڀاڪر پائي مليو. پراڻي ياري ھئن. ھندستان ۾ آگري ۾ گڏ پڙھندا
ھئا سندن ملڻ جي جي بي تڪلي جي انداز مان سندن گھرائپ جو پتو ٿي پيو اھوئي ڪارڻ ھو جو ايم.ڊيءَ پنھنجي پروگرام کي ھيٺ مٿي ڪري بہ نواب صاحب جي دعوت قبولي ھئي. نواب صاحب کي چيمبر آف ڪامرس جي ڊنر جي ڪارڊ مان پتو پيو ھو تہ ايم ڊي دوري تي اچي رھيو آھي، ان ڪري کيس سڌوسنئون ھيڊ آفيس ۾ فون ڪري مانيءَ جي دعوت ڏني ھئائين ۽ا يم ڊيءَ ٽيڪسٽائيل مل اونرزائسوسيئيشن جي لنچ ڪئنسل ڪري نواب صاحب جي لنچ قبول ڪئي
ھئي. مون کي اڃا تائين ايم ڊيءَ جا ٻول ياد آھن: ”نواب صاحب منھنجو جھونو دوست آھي، ان جي دعوت کائڻي پوندي. ڪا ٻي دعوت ڪئنسل ڪري ٻہ ٽائم ڪڍ ۽ پوءِ لاچار ٽيڪسٽائيل مل اونرز جي دعوت ڪئنسل ڪرائي ھئم جيتوڻيڪ ملن وارا ھمراھ ڪاوڙ جي پيا ھئا پر مون لاءِ ٻي ڪا واھ ڪانہ ھئي.
جڏھن اسين نواب صاحب جي گھر پھتا سون تہ ايم ڊي منهنجي واقفيت ڪرائيندي نواب صاحب کي چيو، ”ڀائي حشمت“ ھي آھي اسان جو زونل مئنيجر رشيد.“ ايم.ڊي منهنجو اڌو گابرو نالو وٺي ڪجھہ پنهنجائپ ۽ ڪجھ رعب ڏيکاريو.
”محمود“ ايم ڊي جو نالو وٺندي نواب صاحب چيو ”ھي تہ پنھنجو ڇوڪرو آھي.“ وري مون ڏانهن رخ ڪندي چوڻ لڳو ”ڪيئن آھين انصاري“ نواب صاحب جي انھيءَ بي تڪلفيءَ منهنجو ايم. ڊيءَ اڳيان مان وڌائي ڇڏيو نواب صاحب سان منهنجي واقفيت ڪاليج جي زماني کان ھئي جڏھن آئون يونين جو جنرل سيڪريٽري ھو ندو ھوس نواب صاحب نھايت با قاعدگيءَ اسان جي ھر فنڪشن ۾ پنهنجي بيگم صاحبہ سان گڏ ايندو ھو نواب صاحب جوشان ۽ دٻدٻو ئي ٻيو هو ٻہ ڪارون ھونديون ھئس سدائين چار پنج ڄڻا گڏ ھوندا ھئس. اخبارن ۾ سدائين سندس بيان ۽ فوٽو ڇپجندا رھندا ھئا.
سندس گھر، گھر نہ ھو پر محل ھو. ڪنھن ھندو سيٺ جو کيس الاٽ ٿي مليو ھو. اھو محل ھن ڪليم ڀري حاصل ڪيو ھو. خانداني ماڻھو پري کان پڌرو.
ڪالھوڪي لنچ ۾ محل جي شاندار سجاوٽ ڏسي حيران ٿي ويو ھوس. آئون شايد ھن پا سي ڪافي عرصي کان پوءِ آيو ھوس سندس محل شھر جي اھڙي پاسيري حصي ۾ آھي، جو اتان لنگھڻ بہ ڪونہ ٿئي. محل جي اندر تہ آئون اڃان بہ گهڻي وقت کان پوءِ آيو ھوس. آخري ڀيرو مان تڏهن ويو ھوس، جڏهن نواب صاحب عيد ميلادالنبيءَ جو جلسو ڪيو ھو. ٻين تہ وڃي بنگلن تي بنگلا الاٽ ڪرايا ھئا پر نواب صاحب ھڪ ئي گهر تي صبر ڪيو ھو نواب صاحب مون کي پاڻ ٻڌايو ته؛ امروھا ۾ سندس ٻہ حو يليون ھيون ۽ تنھن کان سواءِ دھليءَ ۾ لکنو ۾ ھڪ ھڪ بنگلو ھو“ جتي وزير ۽ گورنر اچي مھمان ٿيندا ھئا.
ائين لنچ تي الائي ڇا ڇا سوچيندو رھيس.؟ نواب صاحب جي ھڪڙي ڳالھ مون کي ڏاڍو متاثر ڪيو. نواب صاحب جي اھا سا ڳي وضح ھئي ڳالھ ڳالھ تي ٽھڪ،
ڳالھ ڳالھ ۾ شعرتي شعر سندس جملن ۾ اھو ساڳيو چڀندڙ انداز مون کي اڃا تائين ياد ھو. نواب صاحب جي طور طريقن ۾ ٿورو ٻہ فرق ڪونہ ھو سندس ان طبحيت مان سندس خانداني عظمت بکي رهي ھئي.
ماني کا ئيندي نواب صاحب پاڻ ايم.ڊيءَ کي منھنجي باري ۾ٻڌائيندي چيو مان ”ھن کي ننڍپڻ کان سڃاڻان، ڏاڍو سلڇڻو ڇوڪرو آھي.“ نواب صاحب ايم.ڊي اڳيان منهنجي واکاڻ ڪري مون کي اڃا بہ احسانمند ڪري ڇڏيو وري مون کي مخاطب ٺي چوڻ لڳو ”انصاري مون کي تہ خبرئي ڪونہ ھئي تہ تون ڪو ھتي آھين؟“
جي نواب صاحب سال کن ٿيو آھي فرسٽ پروموشن آھي، مون ايم ڊيءَ جي خوشامد ڪندي چيو، “محمود صاحب جن جي مھرباني آھي جو توھان مون کي ھتي ڏسي رھيا آھيو.“ آئون دل ئي دل ۾ نواب صاحب جا احسان مڃڻ لڳس جنهن منهنجي ايم ڊي اڳيان پنهنجائپ ڏيکاري منهنجي ساک وڌائي ڇڏي.
نواب صاحب جي ماني هونءَ تہ لا جواب ھئي، پر منجھس مرچ البت نکا ھئا ان ڪري گرانھن گرانھن تي پاڻي پيڻ ڪري پيٽ جلدي ڀرجي ويو. مانيءَ کان پوءِ ڪچھريون ڪندي پاڻ کائيندي ڪافي وقت ٿي ويو. مون ايم ڊيءَ کي ياد ڏياريو تہ مل ۾ ”وزٽ“ جو ٽائيم چئين وڳي جو ھو.
ايم ڊي متل محفل ڏسي مون کي چيو تہ فون ڪري ٻڌائي ڇڌيان تہ پنجين ڌاري پهچنداسون منهنجي ويچار ۾ تہ فون ڪرڻ جي لوڙ ڪانہ ھئي، جو ھو مل ۾ تيستائين ويٺا ھوندا، جيسين اسين نہ پھچنداسون سندن مل ھليئي اسان جي قرض تي پيئي پر ايم.ڊيءَ جي چوڻ ڪري لاچار فون ڪرڻ اٿيس تہ نواب صاحب چيو، فون تہ ٽن ڏينهن کان خراب آھي، گذريل ھفتي برسات پئي ھئي ”ڪمپلينٽ“ ڪري ڪري ٿڪجي پيا آهيون ڪمبخت چون ٿا لائين ۾ پاڻي سمي ويو آھي، ٻہ ٽي ڏينھن لڳندا. ڀائي ھنن ٽيليفون وارن سان خدا تہ پڄي!،
”جي تہ اھا ڳالھ آھي، مون پاڻ اوهان کي فون ڪرڻ جي ٻہ ٽي ڀيرا ڪوشش ڪئي، پر ھر ڀيري انگيج پئي لڳو.“
وري ايم ڊي ڏانھن منھن ڪندي چيم، ڪا ڳالهه ڪانهي سر، ھو اسان جو اوسيئڙو ڪندا.“ مون معني ڀري مرڪ سان ڳالهه ڪئي. ايم ڊي بہ دل ۾ سمجهي ويو ھوندو تہ قرض ورتو اٿن ۽ اڃا بہ وٺڻو اٿن، سو اوسيئڙو ڪيئن نہ ڪندا.
جڏهن موڪلائڻ لڳاسون تہ نواب صاحب ويندي ويندي مون کي چيو انصاري، ايندو ڪرنہ ڪڏهن ڪڏهن پنهنجوگھر اٿئي، نواب جي پنهنجا ئپ وارن انھن جملن اڃا بہ مون کي سندس قدر دان بڻا ئي ڇڏيو. دروازي تي مو ڪلائيندي مھل جڏھن ھٿ ملايو مانس تہ سندس مھر واري منڊي وري اکين اڳيان اچي ويئي، جا نواب صاحب جي مخصوص نشاني ھئي.
سندس اھي موڪلائڻ وقت چيل پنھنجائپ وارا جملا منهنجي ڪنن ۾ پڙاڏجن لڳا ۽ نواب صاحب مون کي اڄ ئي فون ڪيو ھو. سندس فون مون ۾ اڻ تڻ پيدا ڪري ڇڏي ھئي پھرين تہ ويچار آيو تہ آئون پاڻ فون ڪريانس پر پاڻ چيو ھئائين تہ ھو پاڻ فون ڪندو، ان ڪري فون ڪرڻ جي جرئت نہ ڪيم. نواب صاحب سان هڪ قسم جو لاڳاپو پي محسوسس ڪيم. پنھنجائپ هي لڳم.
مون وٽ ان وقت ٻہ ملاقاتي ويٺا ھئا جڏھن نواب صاحب جو ٻيھر فون آيو.
”ھلو، انصاف دس سائيڊ.“
”ھا ڀائي آئون آھيان نواب حشمت علي خان.“
”اسلام عليڪم نواب صاحب“
”وعليڪم سلام ھن دل مان آواز ڪيڍو.
”حڪم نواب صاحب“
”ڀائي حڪم وڪم ڪونھي، ھڪ ڪم آھي، سندس آواز ۾ اھوئي رعب ھو. ”اصل ۾ تہ مون کي خوشي ٿي آھي تہ ھن شھر ۾ پنھنجا بہ موجود آھن، ميان محمود تہ ڏاڍو تومان خوش آھي“
ايم ڊيءَ جو نالو ٻڌي پھرين گھٻرايس، پر پوءِ خوشي بہ ٿي تہ منهنجي واکاڻ جڏهن نواب صاحب ڪئي ھوندي تہ ڪم اڃا بہ پڪو ٿيو ھوندو.
”نواب صاحب اوھان جي وڏي مھرباني جو اوھان مون کي پنهنجو ٿا سمجهو، اھي منھنجا ڀاڳ آھن.“
نہ پٽ، ان ۾ ڪا مھرباني جي ڳالهہ ڪا نھي. تونپنهنجو آھين ۽ خانداني ماڻھو آھين. توکي پنهنجو سمجهي ئي تہ فون ڪيو اٿم اصل ۾ ڳالهہ اھا آھي تہ ھڪ ڇوڪرو آھي، خانداني، خانداني ڇا پر اعلي خانداني. اڄڪلهه تہ ٽڻي ٽامٽي پيا جاوا ڪن. پر ھي نوجوان نھايت خوددار ۽ شريف آھي ۽ سخت لا چاري ھيٺ آھي. تو وٽان گھڻائي انڊسٽريلسٽ قرض کڻن ٿا انهن کي چئي ھن نوجوان جي چڱي چوکي مدد ڪري سگھين ٿو آئون پاڻ ھن جي مدد ڪندو رھندو آھيان پر ھن ڀيري ھن کي ڳچ رقم کپي، جو ڀيڻ جي شادي ڪرائڻي اٿس.“ آئون نواب صاحب جي ھن عجيب ڪم تي ڪجهه سوچڻ لڳس تہ ڪھڙي وراڻي ڏيان. نواب اڃا ڳالھائي رھيو ھو؛ ”پوءِ ھي ڪم اڄ سڀان ٿيڻ کپي.
ھن کي ڏاڍي ضرورت آھي مھل ئي اھڙي آھي.“
”جي، جي نواب صاحب بالڪل ڪوشش ڪبي آئون حاضر آھيان.“
سامھون ٻن ملاقاتين جي ھئڻ ڪري ۽ نواب صاحب جي ھن عجيب ڪم ڪري سوچ جواب ڏيئي رھي ھئي، تنھن ڪري چيومانس ”نواب صاحب“ ھينئر ڪجهه وزٽرس ويٺا آھن پوءِ آئون پاڻ اوهان کي فون ڪندس.“
”چڱو.“ ۽ ھن فون رکي ڇڏيو.
ٿوري دير کان پوءِ ملاقاتي ھليا ويا. آئون ڪجهه سوچڻ لڳس ڪجهه دير تائين ڪرسيءَ تي سانت ويٺو رھيس. بيل وڄايم پٽيوالو اندر آيو. اخبارون ۽ سگريٽ جو پاڪيٽ کنيم ۽ پٽيوالي کي بريف ڪيس کڻڻ لاءِ چوڻ وارو ھوس تہ ويچار آيم تہ لنچ تي پيو وڃان موٽي اچڻو آھي جيتوڻيڪ
بک مري چڪي ھئي پٽيوالي کي چيم، ”بس ٺيڪ آھي، ڪجھ ڪونھي“ ڪرسي تان ڪوٽ کڻي پائڻ لڳس ۽ ٻاھر ھليو آيس رستي ۾ سوچيندو رھيس عجيب ڪم ھو.
ڪنھن ٻئي کان اھو بہ انڊسٽريلسٽن کان پئسا وٺي مدد ڪرڻ؛ ڪنھن اداري يا سوسائٽيءَ جي نہ پر ڪنهن ماڻهوءَ جي آخر نواب صاحب اھڙو ڪم مون کي چيو ھوندو تہ مون کي پنهنجو سمجهي. پر نواب صاحب ۽ ايم ڊي نواب صاحب جي معرفت منهنجي آزمائش تہ نہ ٿو وٺي تہ ڪٿي آئون ڪا رشوت تہ ڪونہ ٿو وٺان. انھيءَ ويچار ايندي ئي آئون گھٻر ائجي ويس. خدا حاضر ناظر آھي تہ مون ڪڏهن بہ رشوت ڪانہ ورتي آھي. باقي ڪجھ سو کڙيون ضرور قبول ڪيون اٿم، اھي بہ سنگت جي ڪري. ڪا پين ڪا واچ، اليڪٽرڪ شيور، ذهن ۾ مختلف شيون گھمي ويئون پر آھي شيون رشوت ڪونھن. آئون پنهنجي پاڻ کي آٿت ڏيڻ لڳس. اھي منھنجن دوستن پاڻ ڏنيون ھيون. اھي انڊسٽريلسٽ سدائين پيا ولائت وڃن، ڪا نہ ڪا سو کڙي وٺيو اچن. البت ننڍي ڀاءُ جي شاديءَ جو ويچار ايندي ئي پگھر اچي ويو. ان شاديءَ ۾ مڙئي پارٽين چڱو چوکو مال ڏنو ھو. پر خدا جو قسم، اھا رشوت ڪانھي. مون کي تہ پھرين تہ خبر ئي ڪانہ پئي تہ ڪھڙو مال ڏنو آٿن. مون پاڻ تہ ڪونہ چيو ھومان. پر پوءِ جڏهن گفٽ پئڪيٽ کليا تہ خبر پئي، مون پاڻ چيو ھومان تہ اھو مناسب ڪونہ ھو.
پر ھو مرڳو ئي دل ۾ ڪرڻ لڳا تہ مون کي اھو چوڻ نہ کپندو ھو. آخر سندن بہ سنگت ۾ ڪجھ حق هو. آهي به سچي ڳالھ، سيٺ احمد ڀائي کي تہ چوندوئي چا چا آھيان. چوڌري نورالاھي تہ اصل ڀائرن وانگر آھي. راجا احمد نواز بہ يار آھي. اھي ڳالھيون سوچيندو رھيس سمجھ ڪم نہ پئي
ڪري تہ ڇا ڪريان ڪٿي ايم ڊيءَ جو سچي اھو منصوبو نہ ھجي؛ منهنجا تہ لاھ نڪري ويندا پر نواب صاحب اھڙي منصوبي ۾ ڪڏهن شريڪ نہ ٿيندو. آئون تہ پاڻ نواب صاحب جي ڌاڍي عزت ڪندو آھيان. مون کيس ڪڏهن تڪليف ڪانہ ڏني آھي پوء ھو ڇو ان منصوبي ۾ شريڪ ٿيندو پر ڪجهہ دل کي پڪ نہ ٿي سگهي ٿو منصوبو سٽيو ويو ھجي. آخر تہ ايم ڊي ۽ نواب صاحب ننڍپڻ جا يار آھن. ان معامري ۾ مون ڪو جو کم کڻڻ خطري جي ڳالھ سمجهي ۽ فيصلو ڪيم تہ ڇا بہ ھجي، آئون نواب صاحب کي سڌو سنئون چئي ڇڏيندس تہ آئون انڊسٽريلسٽن کان پئسا نہ ٿو وٺي سگھان. اھو مون کان ٿيڻو ڪونهي. پر وري ويچار آيو تہ جي ڪو منصوبو نہ ھجي تہ پوءِ! ۽ نواب صاحب سچي پچي ڪنهن مستحق ماڻهوءَ کي امداد ڏياريندو ھجي ته! ۽ پوءِ منهنجي ننھڪر ڪٿي نواب صاحب کي خراب لڳي تہ! ۽ ڪٿي نواب صاحب انھي کي دل ۾ ڪري ڪڏهن ايم ڊيءَ وٽ منهنجي خلاف مٿاڇري يا معمولي شڪايت بہ ڪري وجهي تہ! ۽ ايم ڊيءَ
جي دل ۾ منهنجي لاءِ ويٺل سٺو ويچار تبديل ٿي وڃي تہ ھي جو مون محنتون ڪري، خوشامد ۽ چا پلوسي ڪري، مس مس پاڻ کي ان پوز يشن ۾ آندو آھي. سال ٻن ۾ تہ پروموشن بہ ڊيو ٿي ويندي. ڪٿي اھا معمولي ڳالهہ منهنجو آئيندو نہ خراب ڪري وجهي. پوءِ ڇونہ اھڙو طريقو ڳولجي، جو
لال بہ رکجي ۽ پريت بہ رھجي اچي. سوبيشڪ امداد ڪندس، پر انڊسٽريلسٽن کان پئسا وٺي نہ، پر پنهنجي کيسي مان .
گھر تائين پھچندي مسئلو ساڄي چڪو ھو. پريشاني بہ دور ٿي چڪي ھئي. مئل بک جيئري ٿي چڪي ھئي. مون کي آفيس موٽڻ ۾ ڪجھ دير ٿي ويئي ھئي. واپس پھتس تہ خبر پئي نواب صاحب ٺيڪ ساڍي ٽين وڳي فون ڪيو ھو. بھرحال مون کي ھاڻي الڪو ڪونہ ھو. ذھن تان بار لھي چڪو ھو.
ڏھين پندرهن منٽن کان پوءِ نواب صاحب وري فون ڪيو. ”معاف ڪجو“ مون چيو سانس مون کي اچڻ ۾ دير ٿي ويئي. ھڪ پارٽيءَ سان ملڻو ھو ڪوڙ ڳالهائڻ اسان بئنڪ وارن جي ھير بنجي ويندي آھي.
”ڪا ڳالهه ڪانهي دير سوير تہ ٿيندي ئي آھي.“
”نواب صاحب، معاف ڪجو ان مھل اوھان سان تفصيل سان نہ ڳالهائي سگهيس جو ڪجھ ماڻهو ويٺا ھئا.
اصل ۾ ڳالهه ھي آھي تہ آئون پنهنجين پارٽين کان ڪو ”فيور“ نہ وٺندو آھيان. اھو منھنجو اصول آھي، بس ھير بڻجي چڪي آهي.“ مون پنهنجي ايمانداريءَ جي ڌاڪ ويھاريندي کيس قائل ڪندي چيو ”پر نواب صاحب، ائين نہ سمجھو تہ ان سلسلي ۾ آئون اوهان جو حڪم نہ مڃيندس،
ان ڪري گذارش آھي تہ اوھان دل ۾ نہ ڪندا، آئون پنهنجي کيسي مان امداد ڪندس. ھونئن بہ مستحق ۽ گھرجائو ماڻھن جي امداد ڪرڻ اسان جو فرض آھي.“ آئون ڳالھائيندو رھيس: ”فلحال تہ ڪجھ گھٽ رقم آھي، ھزار کن رپيا، پر اوهان سان واعدو آھي تہ اڳتي بہ اھڙن خير جھڙن ڪمن ۾ مدد ڪندو رھندس.“ آئون ايترو ڳالھائي ھاڻي ماٺ ٿي ويس. فون جي ھن پاسي ڪجھه سانت رھي. منهنجي دل ۾ ان ڪجھ سيڪنڊن ۾ سانت ۾ ويچار جو طوفان لنگھي ويو ”ڇا منصوبو اسڦل ٿي ويو. ڇا رقم گھٽ آھي، نواب صاحب ان تي خوش نہ ٿيو.“ اڃا سوچ ۾ ھئس تہ نواب صاحب جو آواز آيو،
”نہ پٽ انصاري تنھنجي وڏي مهرباني. ڏس آئون توکي ڪا تڪليف ڏيڻ نہ ٿو گهران تون پنهنجو آھين، مون کي تنهنجي خبر آھي، مون حجت رکي توتي ڪم رکيو ھو، پر جي بندوبست نہ ٿوٿي سگھي تہ الڪو ڪونھي. تون تڪليف نہ ڪر.“ نواب صاحب جي لھجي ۾ ڪجهه پنهنجائپ ھئي سندس ان لھجي مون کي پيشيمان ڪري ڇڏيو مون نواب صاحب تي ھروڀرو شڪ ڪيو ھو تہ ھن ڪو منصوبو سٽيو آھي!
مون ھڪدم ڌڪ گھٽ رڙ ڪندي چيو، ”نہ نہ نواب صاحب، ائين ڪيئن ٿيندو. مون کي خوشي ٿيندي، جو آئون پنهنجي خوشيءَ سان ڏيان. مون کي دماغي سڪون ملندو جي مان ڪنهن گھرجائو جي ڪم ايندس.“
”نہ نہ انصاري تون بلڪل تڪليف نہ ڪر. چڱو خدا حافظ“ نواب صاحب فون رکڻ تي ھو.
”نہ نواب صاحب، توهان ڪو الڪو نہ ڪريو. ڇوڪري کي ھينئر مون ڏانهن موڪلي ڏيو. پڪ ڪريو مون لاءِ اھا رقم ڏيڻ ڪا وڏي ڳالھ ڪانهي. آخر ڪمايون ڇا جي لاءِ ٿا.“
”چڱو ڀلا تون پاڻ نيڪ ڪم ڪرڻ تي زور ڀرين ٿو تہ پوءِ ٺيڪ آھي. پر مون توکي ٻڌايو تہ نوجوان ڏاڍو خوددار آھي، اعلي خاندان جو فرد آھي.“
”توھان اصل ڪنھن ڳالھه جو الڪو نہ ڪريو. ساڄي ھٿ کان ڏبو تہ کاٻي هٿ کي خبر نہ پوندي“ مون کيس حديث ٻڌائيندي قائل ڪندي چيو، ”هونءَ بہ اسين بئنڪر اھيون، جي بئنڪر راز نہ رکي تہ بئنڪر ڪھڙو.“
”نہ نہ مون کي توهان تي ويساھ آھي. پر ڳالهه اھا آھي، جو ھن حالت ۾ ھو ڪنھن جي بہ منھن نہ ٿو پوڻ گهري. ڏاڍو حساس ۽ خوددار نوجوان آھي. وري بہ آئون پڇانس ٿو، ھو ھتي ئي ويٺو آھي.“ نواب صاحب پنهنجو منهن شايد مائوٿ پيس کان پرڀرو ڪيو، جو سندس ھلڪو آواز ٿيندو ويو: ”پٽ انصاري صاحب جن پاڻ پنهنجي کيسي مان توکي امداد ٿا ڪرڻ گهرن. تون وڃينس ۽ رقم وٺي اچ اصل الڪو نہ ڪر، انصاري صاحب پنهنجي ماڻهو آھي. بس ائين سمجھ تہ مون ۾ ۽ انصاري صاحب ۾ ڪو فرق ڪونهي.“ ڪجھ اھڙا ٻول ھئا جي ھري ٻڌڻ ۾ آيا ھئا.
ڇوڪري جواب ۾ ڇا چيو سوٻڌڻ ۾ ڪونہ آيو، يا ٿي سگهي ٿو اشارن ۾ چيو ھجي، پر وري نواب جي ڳالهائڻ مان سمجهيم تہ نوجوان ڪھڙو جواب ڏنو ھوندو: ”ابا تنھنجي مرضيءَ جي نہ ٿو منهن تي پوڻ چاهين تہ آئون ڇاٿو ڪري سگھان.“
نواب صاحب جي اڻ ڳالهه مان صحيح ڪيم تہ ھو ڇوڪرو پاڻ اچي امداد بہ وٺڻ لاءِ تيار ڪونهي ائون پاڻ کي وري ملا مت ڪرڻ لڳس تہ نواب صاحب کي الائي ڇا سمجھيو ھوم. ھو ويچارو مون کي پنهنجائپ ۾ مون کان نيڪ ڪم ڪرائي رھيو ھو ۽ آئون ھن تي شڪ ڪري رھيو ھوس. نواب صاحب مون کي مخاطب ٿيو، ”انصاري، ھو سخت شرمندو پيو ٿئي ھو ڪڏھن بہ مون کان سواء ڪنهن ٻئي در تي نہ ويو آھي. تون ھئين ڪر اھا رقم مون ڏانهن ڏياري موڪل تہ آئون پاڻيھي ڏيئي ڇڏيندوسانس يا چئو تہ آئون پنهنجو ماڻھو موڪلي رقم گھراڻي وٺان؟“
ھن نئين صورتحال مون کي وسوسن ۾ وجھي ڇڏيو. يعني آئون امداد بہ ڪريان ۽ مون کي اها بہ خبر نہ پئي تہ ڪنهن کي امداد ڏني اٿم. ھڪ پل ۾ الڳ الڳ ويچار ذھن ۾ ڊوڙي ويا. ھزار رپين جي يڪي امداد اھا بہ غائبانا طور! مون تہ ڪڏهن خيرات ۾ ڏھ رپيا بہ نہ ڏنا ھئا. زال البت زڪوات ۽ فطرو وغيرھ ڪڍندي رھندي آھي ۽ محرم ۽ شب برات ۾ خيراتون ڪندي رھندي آھي. آئون اڃان اھوسوچي رهيو ھوس تہ نواب صاحب مون کي مونجھاري مان عارضيءَ طرح ئي سھي ڪڍي ورتو. ”انصاري، آئون توکي وري فون ٿو ڪريان. تيار ڪري توڏانهن موڪليانس ٿو. گهرجائو آھي ڪيئن نہ ايندو.“
آئون ان نقطي تي سوچيندو رھيس. ھونءَ جي نواب صاحب مون کان ھزار رپيا اوڌارا بہ گھري ھا تہ ڪڍي ڏيانس ھا، ڪير آھي جو اڄڪلهه لڪي خيرات ڪندو ھوندو. خيرات ڪندڙ ۾ جو خود غرضي جو جزو ھوندو آھي، اھو مون تي بہ حاوي پوڻ لڳو. ماڻھو پنھنجي نالي ۽ عرت لاءِ ڇاڇا نہ ٿو ڪري. غريبن جو خون چوسي وري غربين لاءِ خير اتي اسپتال ٺھرائي، ان تي پنهنجو نالو رکڻ
بہ تہ امير ڪندو آھي. قوم جا لاھ پڙهندڙن جا نا لا روڊن تي رکجي سگھن ٿا. ٺيڪ آھي، انھن لکين ربيا خيرات ڪيا؛ غريبن جي مدد ڪئي، پر اھي لکين رپيا آيا ڪٿان؟ ۽ ھاڻي آئون بہ ترقي ڪري اھڙي حيثيت تي پھچي ويو ھوس“ جو آئون بہ گھرجائن لاءِ خيرات ڪري سگھان. آئون نواب صاحب جو ٿورائتو آھيان جو ھن مون کي اھڙو احساس ڏياريو. پر ھيءَ تہ قصوئي ٻيو ٿي رھيو ھو. آئون حياتيءَ جي پھرين امداد ڪري رهيو ھوس، اھا بہ اڻ ڄاڻ ماڻهو کي. مون فيصلو ڪيو تہ نواب صاحب کي ھمت ڪري صاف صاف چئي ڇڏيندس تہ امداد ڪندس پر ان ماڻهوءَ کي سڌوسنئون مون وٺان اچي وٺڻي پوندي. سوچڻ لڳس تہ نواب صاحب ڪاوڙ جي تہ نہ پو ندو؟ مون ننهڪر نہ تہ ڪئي ھئي آئون تہ پاڻ پنهنجي کيسي مان پئسا ڏيئي رھيو ھوس پر الائي ڇومون کي ھن نوجوان جو ويچار اچڻ لڳو. ڇا ماڻهو حياتيءَ ۾ ايترو مجبور ٿي وڃي ٿو، جو ھو اوچي خاندان جو ھوندي بہ ائين پنهنجو پهنجو غرض امداد جا خيرات ئي آهى اها وٺڻ تي لاچار ٿئي۔ ان وچ ۾ هڪ ٻہ دوست آيا ۽ هليا ويا۔ ڪجھ دير لاء مونجھ دور ٿي ويئي۔ ذھن ۾ اوچتو اجيب ويچار آيو۔ ڪٿي نواب صاحب پاڻ تہ پئسا ڪونہ وٺي رھيو آھي۔ ٿي سگھي ٿو کٽو هجي ۽ هن اها طريقا پئسا ڪمائڻ جا اختيار ڪيا هجن۔ اهو وڄ وانگر ويچار آيو ۔ ۽ ذھن تان سڄو بار لھي ويو۔ آئون نواب صاحب جي چالاڪي سمجھي چڪو ھوس۔ ساڍي چئين ڌاري وري نواب صاحب جو فون آيو۔ ڀائي انصاري ھو نوجوان تہ اچڻ لاء تيار ڪونهي۔ ۽ مهنجو شڪ ھاڻي پڪ ۾ تبديل ٿي ويو۔ تہ پوئي نواب صاحب معاف ڪجو مان بہ ڪا امداد نہ ڪري سگهندس ۔ مون پھريون ڀيرو ھمت کان وٺي نواب صاحب کي سڌو جواب ڏنو۔ شايد نواب صاحب اھڙي سڌي جواب ٻڌڻ لاء تيار نہ هو ۽ آئون تہ اڳيئي اھڙي جواب لاء پاڻ کي تيار ڪري چڪو ھوس۔ جى۔جي۔ ها توهان ٺيک ٿا چئو ۔ جڏهن مون خاطري ڏني اٿمانس تہ بہ پاڻ تيار ڪونھي تہ ڇڏي ڏيوس۔ پاڻ ئي پڇتائيندو۔ ضرورت کيس آهي باقي پاڻ نہ ٿو امداد وٺڻ چاھي تہ سچ پڇوس تہ اهڙي کي ڏجي بہ نه۔ چڳو انصاري تنهنجي وڏي مھرباني۔ آئون توهانجو ٿورائتو آهيان جو تو منهنجي عزت رکي۔ چڱو خدا حافظ
نواب صاحب ان معامري کي ائين اوچتو ختم ڪري منهنجي ان شڪ کي ھڪدم غلط ثابت تہ ڪو نواب صاحب پاڻ پئسا ڦٻائڻ جي چالاڪي ڪري رهيو هو۔ پنهنجي ڏاڍي دل کي ملامت ڪيم تہ ڪھڙي نيڪ ۽ خانداني ماڻهو لاء برو ويچار ڌيان ۾ آندم ۔
آئون شام جو وهنجي سھنجي ڪلب وڃڻ لاء تيار ٿي رھيو ھوس ۔ ھن ڀيري توقع جي خلاف نواب صاحب گھر تي فون ڪيو۔
”انصاري توکي ڏاڍي تڪليف ڏني اٿم، جو ڇڪريان ھن نوجوان جي خاندان جو اونو اٿم جي اعلى خاندان نہ ھجي ها تہ آئون پڇان بہ ڪونہ ها۔ ھاڻي صورتحال ھيءَ آھي تہ ھو نوجوان تہ ڪونہ ٿو اچي پر ھن جي ماءُ پاڻ اوھان وٽ ايندي۔ واقعي لاچاري انسان کان ڇا ڇا نہ ٿي ڪرائي.“
اھو ٻڌي پھرين تہ آئون بہ ڏکوئجي ويس تہ منهنجي اجائي ھوڏ ھڪ شريف ڪٽنب کي ڪيتري نہ تڪليف ڏني آھي۔
پھرين تہ سوچيم تہ نواب صاحب کي چوان تہ ٺھيو مون پنهنجي ھوڏ ڇڏي، هو ڀلي پنهنجو ڪو ماڻھو موڪلي ڇڏي پر نواب صاحب پنهنجي ڳالھ ڪندي مون کي اھو چوڻ جو وجھ نہ ڏنو۔
”جي توهان مناسب سمجھو تہ خاتون اوهان وٽ رات جو نائين، ساڍي نائين ڌاري اچي۔ رات جو ٺيڪ بہ لڳي ٿو، ھونئن بہ اوهان جي پاسي تہ اٺين وڳي رات کان ئي سانت ڇانئجي ويندي آھي۔ باقي آفيس تہ هي خاتون اچي نہ سگهندي. ايتري همت نہ ڪري سگهندي“ نواب صاحب ڳالھ پوري ڪئي۔
مون واچ ۾ مھل ڏٺي ست ٿي رهيا هئا۔ نواب صاحب کي چيم: ”جي، رات جا ساڍا نو ٺيڪ رهندا.“
ڪلب ۾ مهل ڪاٽي گهر پهتس۔ ماني کائي اخبار ڏسي رهيو هوس تہ چوڪيدار ٻڌايو تہ در تي کا زائفان ملڻ آئي آھي۔ واچ ۾ مهل ڏٺم پوڻا ڏھ ٿي رهيا هئا۔ آئون گائون پائي ٻاھر نڪرڻ لڳس ۔ لفافو کنيم، جنهن ۾ اڳ ۾ ئي مون هزار رپيا رکي ڇڏيا هئا.
ٻاهر در تي ڪا زائفان بيٺي هئي پر در کان کافي پري هئي ۔ البت مين گيٽ جون بتيون ان تي ڪجھ قدر
روشني وجهي رهيون هيون۔ چوڪيدار دروازو کوليو، آئون ٻاهر نڪري آيس۔ ڪجھ پري رڪشا بہ نظر اچي رهي هئي، جنهن ۾ شايد اها زائفان چڙهي آئي هئي۔ اھڙي مهل، هڪ زائفان کي اڪيلو ائين ڪنهن جي در تي، پوء اھو منهنجوئي در ڇو نہ هجي، بيٺل ڏسي پاڻ تي ملامت ڪيم تہ رڳو
پنهنجي ڳالھ رکڻ لاء ھڪ شريف ۽ اوچي خاندان جي عورت کي اھڙي بيگاھه مھل ۾ تڪليف ڏنم۔ زائفان کان پڇيم: فرمايو؟“
ھن رڳو ايترو چيو نواب صاحب...........، ۽ هوءَ ويچاري پورو جملو بہ چئي نہ سگهي۔ پاڻ ننديندڙ ملامت هيٺ مون لفافو وڌائي مائي کي ڏنو۔ هن ڪو ٻول نہ ڪڇيو، بلڪل سانت بت وانگر بيٺي هئي. هن هٿ وڌائي جيئن لفافو مون کان ورتو تئين سندس ڳوري ھٿ مون کي ڇرکائي وڌو۔
هن تہ ڪجھ نہ ڪڇيو ۽ لفافو وٺي تڪڙا پويان پير ڪيا ۽ آئون اچرج ۽ تجسس جي مليل جليل ڪيفيت ۾ سندس پويان ڇڪجي آيس۔ سندس شخصيت مون کي حيران ڪري وڌو هو۔ رڪشا ۾ گهڙڻ کان اڳ هن پنهنجو ساڄي هٿ مٿي ڪيو۔ سندس آڱر ۾ اها ئي مهر واري منڊي پيل هئي!
سندس پاسيرو ڳورو چهرو نظر آيو۔ مون سڃاڻي ورتس تہ هوءَ پاڻ بيگم نواب حشمت علي خان هئي ۽ مون صاف محسوس ڪيو تہ رڪشا ۾ ٻيو ماڻھو نواب صاحب پاڻ ويٺو هو!