ڀاڳ_نڀاڳ
مون پنھنجي رٿا پٽاندر ڪم شروع ڪري ڇڏيو آھي .
اڄ ھڪڙي رسالي جي ايڊيٽر کي گھرايو اٿم. ھو مون وٽ ڏھين وڳي پھچڻ وارو آھي. مون کي پڪ آھي تہ ھو پوري مھل تي پھچندو. مھل جي پابندي سڦلتا جي ڪنجي آھي. پھرين تہ مون کي مھل جو احساس ئي ڪونہ ھوندو ھو. ڪنھن کي مھل ڏيندو ھوس تہ مھل تي پھچڻ تہ ٺھيو، مرڳوئي وسري ويندو ھو، پر ھاڻي مجال آھي جو ائين ٿئي. اھو مون ٻين قومن سان گڏ رھي سکيو آھي.
گھنٽيءَ جو آواز اچي ٿو، شايد ھو اچي ويو آھي. نوڪر ايڊيٽر جو نالو وٺي مون کي ھن جي اچڻ جو ٻڌائي ٿو ۽ آئون کيس اندر وٺي اچڻ لاءِ چوان ٿو.
اھو ايڊيٽر ھڪ سنڌي لکاري آھي. ڪھاڻيون لکندو آھي. چون ٿا تہ سٺيون ڪھاڻيون لکندو آھي. مون سندس ايڪڙ ٻيڪڙ ڪھاڻيون پڙھيون آھن، سي بہ ياد ڪونھن.
اسان کي پنھنجيون بيڪاريءَ واريون مصروفيتون ايتريون آھن، جو مھل ئي ڪونہ ٿي ملي. بس ايتري سڌ اٿم تہ ھي ايڊيٽر ھڪ پڙھيل ڳڙھيل نوجوان آھي. منجھس نہ رڳو جوش ۽ جذبو آھي پر ڪم ڪرڻ جي لڳن بہ اٿس. سنڌي ٻوليءَ جي چاڪري سندس حياتيءَ جو مقصد آھي. جڏھن
پھريون ڀيرو مون سان مليو ھو تہ ڏاڍي عجيب ڳالھ ڪئي ھئائين. چيو ھئائين: ”سنڌي ٻولي جي چاڪري ۾ بہ منھنجي خود غرضي لڪل آھي. اڄڪلهہ جي سنڌي ٻولي غريب آھي تہ آئون بہ غريب آھيان، پر جڏھن سنڌي ٻولي شاھوڪار ٿيندي، ان ۾ ھر موضوع تي ھزارين ڪتاب نڪرندا ۽ سنڌ جي اسي لک ماڻھن ۾ ڪنھن ڪتاب جون ھزار ڪاپيون نہ پر لک ڪاپين جو وڪرو ٿيندو، تہ پوءِ آئون بہ امير ٿي ويندس. اھا ٻي ڳالھ آھي تہ ائين ٿيڻ کان پھرين آئون بکون ڪٽي مري وڃان.“ سچ تہ ھو بکون ڪاٽي پنھنجي ٻارن ٻچن کي تڪليف ۾ وجھي رسالو ڪڍي ٿو، ڇاڪاڻ جو ڪنھن سنڌي ادبي رسالي مان ڪمائڻ تہ ٺھيو، پر مور پئسا ڪڍڻ بہ وڏي ڳالھ آھي پر تڏھن بہ ھن کي سٺي مھل جو اوسيڙو آھي. ھو اچي ٿو ۽ آئون اٿي سندس آڌرڀاءُ ڪريان ٿو. آئون ھن کي صوفي تي ويھڻ لاءِ چوان ٿو.
ڪو وقت ھوندو ھو تہ آئون انھن ساھتيڪارن ۽ شاعرن کي بيڪار نہ پر واھيات سمجھندو ھوس ۽ ھنن سان ڳالھائڻ بہ شان کان گھٽ سمجھندو ھوس ۽ سچ تہ اھو آھي تہ مون لاءِ تپيدار ۽ صوبيدار ئي سڀ ڪجھ ھئا، پر ھاڻي اکيون کليون اٿم ۽ احساس ٿيو اٿم تہ اسان جي ٻوليءَ ۽ ثقافت جا رکوالا اھي لکاري ۽ فنڪار ئي آھن. اسان تہ ميمبري ۽ ليسنن تي سنڌ جا سودا ڪيو وجھون، پر ھي مڙس ڦاھيءَ جي تختي تي پھچي بہ پنھنجي ڳالھ تان نہ ٿا لھن. انھن جي ئي لکڻي آھي جن ملڪ ۾ سجاڳي آندي آھي. اھائي ڳالھ آھي جو آئون ھاڻي انھن جي ايتري عزت ڪريان ٿو ۽ کين اٿي بيھي ملان ٿو..
مان ايڊيٽر سان خير عافيت ڪريان ٿو. هو ڳالھيون ڪندي منھنجي اڳيان اخبار کولي ٿو ۽ منھنجو ڌيان اخبار جي ھڪ خبر ڏانھن ڇڪائي ٿو. اخبار ۾ انھن ڪتابن جي لسٽ ڇپي آھي، جن کي انعام ڏنا ويا آھن. انھيءَ لسٽ ۾ ڪنھن بہ سنڌي ڪتاب جو نالو ڪونھي. آئون کائنس پڇان ٿو،
”ڇا سنڌيءَ ۾ ڪوبہ اھڙو سٺو ڪتاب نہ ڇپيو آھي جنھن تي انعام ملي سگھي!“ آئون دل ئي دل ۾ سوچيان ٿو تہ سنڌي لکاري ڪو سٺو ڪتاب تہ لکي نہ ٿا سگھن باقي ھر ڪو ادب جي چاڪري ڪرڻ تي سندرو ٻڌو بيٺو آهي. ۽ شڪايتون تنھن کان سواءِ پيا ڪن.
”نہ سائين، اھا ڳالھ ڪانھي. پر سنڌي ڪتابن تي انعام رکيل ئي ڪونھي.“ ھو چوي ٿو.
اھو ٻڌي مان اچرج ۾ پئجي وڃان ٿو، ۽ نہ رڳو سنڌي لکارين جي باري ۾ غلط تاثر قائم ڪرڻ تي دل ئي دل ۾ ڦڪو ٿيان ٿو، پر سنڌي سياستدان جي حيثيت سان اھا بہ خبر ڪانہ اٿم تہ سنڌي ڪتابن تي انعام ئي ڪونہ ڏين.
"”ائين تہ نالي ماتر سرڪار لاچار ٿي انعام ڏيڻ شروع ڪيو آھي، پر ڪمال آھي تہ بئنڪن ۽ ڪارخانيدارن بہ انعام ورھائڻ شروع ڪيا آھن. پر سنڌيءَ ٻوليءَ کي انھن بہ نظر انداز ڪري ڇڏيو آھي.“ ھو وضاحت ڪندي پنھنجي ڳالھائڻ جو سلسلو جاري رکي ٿو. ”بينڪن ۽ ڪارخانيدارن
کان سنڌي ڪتابن کي انعام ڏيارڻ ڪا ڏکي ڳالھہ ڪانھي اسان جي شاھوڪار سنڌين جا انھن بئنڪن ۾ اڪائونٽ آھن. ھو بئنڪ وارن تي زور آڻي انعام ڏياري سگھن ٿا؛ ۽ جي بئنڪ وار ننھڪار ڪن تہ مھم ھلائي سنڌين جا انھن بئنڪن مان اڪائونٽ ڪڍرائي ڇڏجن. پوءِ ڏسو تہ ڪيئن نہ ٿا بئنڪ وارا بہ سنڌي ڪتابن کي انعام ڏين“
”پر ڪارخانيدارن جو ڇا ٿيندو؟“
”ڪارخانيدار بہ سڌا ٿي ويندا. ھڪڙو ڪارخانيدار جيڪو ڪتابن تي انعام ڏئي ٿو، تنھنجو ڪپڙو سنڌ ۾ بہ گھڻو وڪامي ٿو؛ سندس ھڪ ويمو ڪمپني بہ آھي. اسين اھو ڪپڙو وٺڻ ڇڏي ڏيون ۽ ويمي ڪمپنيءَ کان ويما نہ ڪاريون تہ ڏسون تہ ڪيئن نہ پوءِ ھو بہ سنڌي ڪتابن تي
انعام ٿو ڏي.“
آئون سندس اھي ڳالھيون ٻڌي حيران ٿيان ٿو. مون کي بہ جوش اچي ٿو وڃي ”ڇا اسين سنڌي اھڙا ويل آھيون، جو پنھنجي ٻوليءَ کي ائين وساري ويٺا آهيون.“ آئون اھو سوچيندي کيس چوان ٿو، ”ٻڌو، جيسين اسين اھا مھم ھلايون ۽ سنڌي ڪتابن کي سندن جائز حق وٺي ڏيون، تيسين توھان منھنجي پاران انعام جو اعلان ڪري ڇڏيو. آئون فلحال پنھنجي پاران ھزار ٻہ ھزار ھر سال ھڪ بھترين سنڌي ڪتاب تي ڏيندس توھان ڳڻتي نہ ڪريو، ٻہ ٽي دوست ٻيا گڏجي ويا تہ انعام ڏھن ھزارن تائين بہ ڪري ڇڏينداسون.“
ھن جو منھن اھو ٻڌي ٻھڪڻ لڳي ٿو ۽ خوشي ضبط ڪندي چوڻ لڳي ٿو، ”تہ سائين، پوءِ ھيئن ڪريو، ٻہ ھزار ھڪ ڪتاب تي ڏيڻ بدران، ھڪ ھزار بھترين رچنائي ڪتاب تي ۽ ھڪ ھزار بھترين کوجنائي ڪتاب کي ڏيو. ۽ پوءِ جڏھن ڏھ ھزار انعام ڪري سگھو، تہ پوءِ اھي پنجين پنجين ھزارين جا انعام ڪري ڇڏجو.“
ھو بي انت خوش نظر اچي رھيو آھي. پاڻ بہ لکاري آھي شايد کيس ئي انعام جي آس ھجي. مون کي ھڪڙو ويچار اچي ٿو ۽ پڇي ٿو ويھانس ”اوھان بہ تہ لکاري آھيو، ٿي سگھي ٿو ھن سال اوھان جي ئي ڪتاب تي انعام ملي، جي ھن سال نہ تہ ايندڙ سال ئي سھي. ڪيئن؟“ منھنجي لھجي
جي ٽوڪ کي ھو سمجھي ٿو وٺي.
"”نہ سائين، ھينئر تہ مون کي اھا بہ سار نہ رھي ھئي تہ آئون بہ ڪو لکاري آھيان. مون کي انعام جي لالچ ڪانھي جيڪڏھن اوھان اھي انعام سچي سچي ڏيڻ لاءِ تيار آھيو، تہ آئون اوھان کي لکي ٿو ڏيان تہ جيستائين آئون جيئرو ھوندس، تيستائين آئون انعام ڪونہ وٺندس. توھان پنھنجو وچن پاڙ جو، آئون پنھنجو!“
آئون اھا وراڻي ٻڌي حيران ٿيان ٿو. ڇا ھو سچي پچي ايڏو بي غرض آھي. آئون سوچڻ لڳان ٿو. ”مون کي تہ ھميشہ ڪو بہ ڪم ڪرڻ مھل پنھنجو مفاد آڏو رھيو آھي. پر ھي شخص رڳو انھيءَ ۾ خوش آھي تہ ڀلي ٻين لکارين کي فائدو ملي. سچ تہ ھي عجيب شخص آھي.“
ڪجھہ دير سانت رھي ٿي. آئون مطلب جي ڳالھہ تي اچي، نہ رڳو سانت پر ھن جو تجسس بہ ٽوڙيان ٿو. ”اوھان حساب لڳايو، پريس تي گھڻو خرچ ايندو؟“
ھو ھڪدم پنھنجو بريف ڪيس کولي، ڪي ڪاڳر ڪڍي مون ڏانھن وڌائي ٿو، آئون ڪاڳر وٺڻ بدران ئي کيس چوان ٿو، ”توھان ئي ٻڌايو ڪل ڪيترو خرچ ايندو؟“
”ھڪ ننڍي پريس لڳائڻ لاءِ گھٽ ۾ گھٽ ڏھ ھزار کپن.“
ايتري ۾ نوڪر چانھ کڻي اچي ٿو ۽ اسان جي ڳالھائڻ جو سلسلو ٽٽي پئي ٿو. آئون اٿان ٿو ۽ ميز تان چيڪ بڪ کڻان ٿو ۽ کيس رقم لکي ڏيان ٿو. ھو چيڪ وٺي ٿو ۽ ھن جا ھٿ ڏڪڻ لڳن ٿا، ۽ ھو ھڪڙو ڀيرو رقم پڙھي ٿو؛ ھن کي ويساھ ئي نہ ٿو اچي تہ ڪو سنڌي وڏيرو، اھڙي ڪم لاءِ ڏھ ھزار رپيا ڏئي سگھي ٿو. ھو ايترو تہ حيران آھي، جو ڪجھ ٻول ھن جي چپن تي اچي موٽي وڃن ٿا؛
وري ھمت ڪري ڳالھائڻ جي جاکوڙ ڪري ٿو. ”سائين ھي، ھي سڀ روپيا پريس لاءِ ٿا ڏيو!“ ھو مَس مَس جملو پورو ڪري ٿو.
آئون سندس گھٻراھٽ ڏسي لطف اندوز ٿو ٿيان. ”ھا توھان پريس ھڻو، رسالا ڪڍو، ڪتاب ڇپاريو، منھنجو پريس سان ڪو لاڳاپو نہ ھوندو. جي توھان پنھنجي مقصد ۾ سڦل ٿيا تہ مون کي خوشي ٿيندي پر ھڪڙي ڳالھ ٻڌو،جڏھن سنڌي ماڻھن کي پڙھڻ جو چاھ ڪونھي تہ اوھان سنڌي ڪتاب ۽ رسالا وڪڻندو ڪيئن، فائدو ڪيئن ڪمائيندو؟،
ھو موڪ آڻيندي چئي ٿو، ”سائين معاف ڪجو، آئون اوھان جي راء سان سھمت ناھيان. اوھان جي راء صحيح ڪانھي. اسان سنڌي پڙھندڙن کي ڏنوئي ڇا آھي. ھڪ ٻہ سرڪاري رسالا، ٽي چار پارٽي بازيءَ جون شڪار اخبارون، ۽ سال ۾ اٺ ڏھ، ڪتاب، ٻيو ڇا؟ اسان پڙھندڙن کي پنھنجي
پسند پٽاندڙ ڪتابن چونڊڻ جو وجھ ئي ڪٿي ڏنو آھي.
اسين تہ ھڪ رسالو ۽ ٻہ ڪتاب ڪڍي چئون ٿا، ٻيلي سنڌيءَ ۾ اٿو سو زوريءَ وٺو، وڻيو يا نہ وڻيو. اسان جو سرندي وارو طبقو ڪتاب وٺي ڪونہ . غريب طبقي وٽ ايترو پئسو ڪونھي جو بيڪار اخبارون ۽ رسالا وٺي. سائين توھان ئي ٻڌايو تہ ھو سنڌي اخبار جي قيمت ۾ ٻي ٻوليءَ جي اخبار ڇو نہ وٺي، جنھن ۾ گھڻيون خبرون، تصويرون ۽ دلچسپ ڳالھيون ھونديون آھن. پر جي ھو سنڌي اخبار وٺي نہ ھن کي رڳو ھڪ ٻئي لا ڇپيل گاريون ٿيون نظر اچن، خبرون اڌگابريون، مضمونن ۾ رڳو سکڻن ٻولن جو ذخيرو؛ سنڌ جي مسئلن ڏانھن ڌيان ئي نہ . ھاڻي سائين، اوھان ٻڌايو تہ ھڪ غريب سنڌي جيڪو رڳو ھڪ اخبار وٺڻ جي حيثيت رکي ٿو، ھو سنڌي اخبار ڇو وٺي.اها قرباني بہ غريب ڇو ڏي؟ اوهان تہ سنڌي ۽ ٻيون اخبارون بہ وٺي سگھو ٿا ۽ ائين تسڪين حاصل ڪريو ٿا، پر ھو غريبپنڌرھن منٽن ۾ سڄي اخبار پڙھي پوء ڇا ڪري ؟ ۽ رسالا بہ ائين آھن، ھڪ سرڪاري رسالو ٿلھو موچارو نڪري ٿو پر مجال آھي جو وقت تي نڪري. باقي ٻيا پنھنجي سر، ڪتابي سلسلا ڪڍيو ، مڙيئي ٻيا چاڪري ڪن. اتي بہ اھا ساڳي اخبار واري ڪيفيت آھي. ٻين ٻولين جا رسالا سستا، سھڻا، باتصوير، وقت تي نڪرن ۽ اسان جا رسالا خشڪ، مھانگا ۽ بي وقت نڪرن، پوء ڀلا ڪٿان وڪرو ٿيندو؟ تنھن کان سواء پڙھڻ بہ ھڪڙي ھير آھي؛ جڏھن عام سنڌي پڙھندڙ ٻين ٻولين جا رسالا پڙھي ٿو تہ ھن کي انھن جي ھير ٿيو وڃي ۽ اھو پڙھندڙ، اسين سنڌي ڪتابن وارا ھميشہ؟؟؟؟ لاء وڃائي ٿا ڇڏيون. اھا ئي ڳالھ آھي جو رسالن ۽ اخبارن جي سرڪيوليشن وڌڻ بدران گھٽبي ٿي وڃي. اسان کي پھرين مارڪيٽ ۾ ھر موضوع تي سنڌي ڪتابن جو ذخيرو آڻڻ گھرجي؛ پڙھندڙ کي پنھنجي پسند جي چونڊ ڪرڻ ڏجي، ائين ھن کي سنڌي پڙھڻ جو ھيراڪ بنائجي پوء ڏسو تہ ڪيئن ن ٿا سنڌي ڪتاب ۽ اخبارون وڪامن.“ ھو مسلسل ڳالھائي رھيو ھو ۽ آئون ھن جون ڳالھيون ٻڌي رھيو ھوس.
ھن جون اھي ئي تہ ڳالھيون ھيون ، جن مون تي ايڏو اثر ڪيو ھو ۽ آئون ھن کان انھيءَ ڪري متاثر ھوس تہ ھن وٽ ڪيتريون نہ نھريون دليلون ۽ رٿون ھيون ۽ آئون ھن کي چئي ويٺس ، ”ھي پريس اوھان لڳايو، سڦل ٿيا تہ آئون اوھان کي اڳتي بہ مدد ڪندس، تہ جيئن اوھان سنڌي ۾ اھو ڪجھ پيش ڪريو، جنھن سان سنڌي ٻولي وڌي ۽ ويجھي ۽ جڳ جي ڪنھن بہ ترقي يافتہ ٻولي سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي بيھي.“
ھو وڃي ٿو ۽ آئون پاڻ کي ڪجھ ھلڪو ٿو محسوس ڪريان؛ ائين ٿو لڳي تہ مون تي ڪو بار ھو، جو لهي ويو.ڏھہ ھزار مون وٽ تہ ڪجھ بہ حيثيت ڪونہ ٿا رکن. رڳو گذريل اربع تي ، يارنھن ھزار تہ ريس ۾ ئي ھارائي آيو ھوس. ڊپٽي ڪمشنر جي ڌي جي شادي ۾ ٻارھن ھزارن جا زيور سوکڙي ۾ ڏنا ھئم. اھي ڏھہ ھزار تہ رڳو ھڪ رات ۾ ئي اڏائي ڇڏيندو آھيان. مون کي سار آھي تہ گذريل سال ھڪ اداڪارڻ تي جڏھن پندرھن ھزار رپيا خرچ ڪيم تڏھن وڃي ھن مس مس ھڪ رات مون سان گذاري.آئون واچ تي نظر وجھان ٿو. اڃا يارھن ۾ ڏھہ منٽ آھن. پوري يارھن وڳي ھڪ ٻيو ماڻھو اچڻ وارو آھي. آئون ان جي باري ۾ سوچيان ٿو. ھن کي سڏايو تہ اٿم ۽ مدد ڪرڻ جي نيت بہ اٿم پر ڪٿي پئسو ٻڏي نہ وڃي. ڏھن پندرنهن ھزارن جي ڳالھ ڪونھي؛ ھتي تہ لکن جو معاملو
آھي. پئسن جي تہ ڳڻتي ڪونھي رڳي اھا اون اٿم ٿہ صحيح ھٿن ۾ پھچي ۽ ان مان نہ رڳو ذاتي فائدو حاصل ٿئي،نہ پر سنڌي ٻولي کي بہ اوسر ملي. اڄڪالھ ڪنھن بہ ٻوليءَ ۽ ڪلچر کي ترت ڪنهن ٻي ترقي يافتا ٻوليءَ ڪلچر جي برابر آڻڻ لاء فلم ھڪ وڏو وسيلو آھي. اھو ويچار مون کي پھرين ڪونہ ھو پر جڏھن ھن نوجوان سان مليس تہ ھن منھنجيون اکيون کولي ڇڏيون. سنڌي فلمن جي ايتري اھميت آھي، اھو پھرين مون تي ظاھر ڪونہ ھو. آئون تہ سمجھندو ھوس تہ فلمون رڳو ھڪ عياشي جو ذريعو آھن ۽ ٻيو ڪجھ بہ نہ . پر ھن شخص جي دليلن مون کي قائل ڪري ڇڏيو. ھن مون کي ٻڌايو تہ فلمن جي ذريعي اسين سنڌي لکارين ۽ فنڪارن کي نہ رڳو سندن فن جي اظھار جو وجھ ڏيندا سين، پر ھنن جو حق بہ آھي. تنھن کان سواء ٻين ٻولين جون فلمون ۽ ڪلچر ڏسي اسان جو ذهن اڻڄاڻائي ۾ انھن جو اثر قبول ڪري ٿو، جو اسان جي ٻولي ۽ ڪلچر
لاء ھاڃيڪار آھي؛ پر جيڪڏھن اسان پنھنجون فلمون ٺاھيون تہ اسين پنھنجي ٻولي، سنگيت ۽ ساھت جي اثر کي پکيڙي سگھون ٿا.
اھو ئي ڪارڻ ھو، جو اڄ ھن نوجوان سان ملاقات ڪري رھيو آھيان. آئون وري واچ ڏسان ٿو. پورا يارھن لڳا آھن، پنجن ستن منٽن ۾ ھو پھچي ويندو. ھو شايد اچي ويو آھي. نوڪر مون کي نالو ٻڌائي ٿو. آئون کيس اندر وٺي اچڻ لاء چوان ٿو. ھن نوجوان جي خاص ڳالھ اھا آھي تہ ھيءَ ڪو عام فلم جو مريض ڪونھي، پر فلم جي فن جي باقائدي تعليم ورتل اٿس. ھن ملڪ مان نہ، پر ولايت مان ھن فلم ۾ ڊپلوما حاصل ڪئي آھي ۽ ملڪ جي ٻن ٽن انھن ماڻھن مان آھي، جن فلم جي ولايت مان باقائديتعليم حاصل ڪئي آھي. تنھن کان سواء ايم.اِي ايم.اي پڻ آھي.
مون پڇيو ھو مانس تہ ڇو کيس اڃا ڪنھن فلم ٺاھڻ جو موقعو نہ مليو آھي تہ وراڻي ڏنائين تہ جيڪڏھن ھن وٽ فلم جي ڊگري نہ ھجي ھا، ۽ ايم.اي جي بدران مئٽرڪ فيل ھجي ھا تہ ھو ڪڏھن کان ڊائيريڪٽر ٿي وڃي ھا.
ھو اچي ويو آھي. آئون کيس ويھاريان ٿو. خير عافيت کان پوء فلم جي موضوع تي ڳالھائڻ شروع ڪريون ٿا.
پڇانس ٿو ”توھان فلم جو تفصيلي بجيٽ کڻي آيا آھيو؟“
ھو لفافو کولي ان مان ڪجھ ڪاغذ مون ڏانھن وڌائي ٿو آئون تفصيل پڙھان ٿو ، سنگيت جو خرچ، اسٽوڊيو جو خرچ ، فنڪارن جو معاوضو ، پبلسٽيءَ جي ڪٿ، انھن تان نظر ڪندي ٽوٽل تي نظر پوي ٿي. ھڪ لک پنجونجھہ ھزار رپيا! آئون پورو خرچ ڏسي حيران ٿيان ٿو ۽ ھڪدم کائنس
پڇان ٿو، ”ڇا توھان ايترا پئسا سنڌ مان ڪڍي ويندا؟ ڇا سنڌي پڪچر لاء ايتري مارڪيٽ آھي؟“
ڇو نہ سائين، ڪنھن ٻي ٻولي جي پڪچر ھن کان ٻيڻي ڪمائي سگھي ٿي تہ سنڌي ڇو نہ ڪمائيندي. پر شرط اھو آھي تہ سٺي ھجي، ۽ جي فني لحاظ کان اعلى ھجي تہ اسين ان کي ڊب ڪري، نہ رڳو پنھنجي ملڪ جي ٻين حصن ۾ پر پرڏيھي ملڪن ۾ بہ ھلائي سگھون ٿا. توھان تصور ڪريو تہ ڪنھن انٽر قومي ميلي ۾ ھڪ سنڌي فلم انعام کٽي تہ پوء اسان جو ڪيترو نہ ڳاٽ اوچو ٿيندو.
آئون ھن جي جوش تي مرڪي ڏيان ٿو، ”ميان، ھتي ٻين ٻولين جي فلمن ئي انعام حاصل نہ ڪيو تہ سنڌي فلمون ڪٿان ڪنديون ؟
ھن جو جوش اڃا بہ وڌي وڃي ٿو ”سائين ، اسان کي ڪمتري جو احساس ڇو ٿيڻ کپي، ھندستان ۾ ڪروڙين روپين ۾ ٺھيل ھندي فلمن جي ڀيٽ ۾، ٽن چئن لکن ۾ ٺھيل بنگالي فلمون سڄي دنيا ۾ فني لحاظ کان نہ رڳو مشھور آھن، پر انعام پيون کٽين. جي بنگالي فلمون انعام کڻي سگھن ٿيون
تہ سنڌي فلمون بہ انعام کٽي سگھن ٿيون.“
سندس دليل ڪافي متاثر ڪري ٿي. آئون کيس چوان ٿو، چڱو اڄ ئي بئنڪ ۾ پنھنجي ڪمپنيءَ جو اڪائونٽ کوليو، اسڪرپٽ تي ڪم شروع ڪريو، دوستي کان مٿڀرو ٿي سٺا لکاري ۽ فنڪار گڏ ڪريو ۽ فلحال فلم جو اعلان ڪري ڇڏيو.“
ھو شايد انھيءَ آڇ جي لاء ذھني طور تيار نہ ھو. ھو اچرج وچان مون ڏانھن ڏسڻ لڳي ٿو ۽ ڄڻ ائين پڇي رھيو ھجي: سائين، سچ پيا ڳالھايو نہ !
ھن جي پريشاني جائز آھي. مون سنڌي ٻولي، ثقافت ۽ فنڪارن جي مدنظر اوچتو فيصلو جو ڪري ڇڏيو آھي.
ھو پنھنجو ھوش حواس قابو رکندي چئي ٿو ”سائين آئون اوھان کي ۽ سنڌي قوم کي مايوس نہ ڪندس، ۽ ڏيکاريندس تہ معياري فلمون ڪيئن ٿيون ٺھن. پر سائين،فلم جو اعلان اڃا نہ ڪريو، مون کي ڪجھ وقت ڏيو نہ ڪا ڳري ڪاروائي پوري ڪريان، جيستائين اسڪرپٽ پوري طرح تيار نہ ٿئي ۽ فلم سيٽ تي نہ وڃي ، تيستائين فلم جو اعلان نہ ڪنداسون.“
”پر پھرين اعلان ڇو نہ ؟“ مون کي سندس دير سان اعلان
ڪرڻ واري ڳالھ سمجھ ۾ نہ ٿي اچي.
”اڄڪالھ تہ خبر ناهي ڪيتريون سنڌي فلمون رڳو اعلان جي حد تائين پھچي گم ٿي ويئون. آئون نہ ٿو گھران تہ سنڌي فلمن جي باري ۾ ھي عام تاثر ٿئي تہ سنڌي رڳو اعلان ڪري ڄاڻن، باقي پڇاڙي ۾ اھي ايڪڙ ٻيڪڙ فلمون ئي مس ٿيون ٿين، سي بہ ڇڪي تاڻي.“
آئون سندس اوچن ويچارن جو قدر ڪريان ٿو. مون کي خوشي ٿي ٿئي تہ آئون بلڪل صحيح ڏس ۾ وک وڌائي رھيو آھيان. مون کي پڪ آھي تہ ھو سڦل ٿيندو. ھو ڄاڻو آهي، ايماندار آھي، محنتي آهي. ھو ضرور سڦل ٿيندو. ھو خوش ٿي، ٻيھر اچڻ جو چئي موڪلائي ٿو. مون لاءِ لک ٻہ لک ڪا وڏي ڳالھ ڪانهي. يورپ جو چڪر لڳايم تہ لک کن وڃائي آيس؛ وزير جي شڪار جو بندوبست
ڪيم تہ پنجويھہ ھزار خرچ اچي ويو. رڳو پٽ جي شاديءَ تي پنجاھ ھزار خرچ ڪري چڪو آھيان. ھفتي ٻين ھفتي ڪراچيءَ وڃيو ڏھ پندرھن ھزار دف ڪيو اچان.
اليڪشن جو زمانو ويجھو اچي رھيو آھي. سدائين چونڊن ۾ بيھان ۽ سدائين سرڪاري پارٽي جي طرفان. جڏھن اسان کي ماڻھو چوندا آهن تہ: ابا روز روز پيا پارٽيون بدلايو، تہ لڄ ڪونہ ٿي اچيو. تہ آئون بہ چوندو آھيان: ھي جو روز روز حڪومتون پيا بدلايو اوھان کي لڄ ڪونہ ٿي اچي! مطلب تہ جيترا ڀيرا حڪومت بدلي اوترا ڀيرا اسان جي پارٽي جي حڪومت ايترو ترت نہ بدلجي تہ حرام جو پارٽي بدلايون . مثال طور ڏسو تہ گذريل ڏھ سالن کان ھڪ پارٽيءَ سان وفاداري قائم رکيو اچان، ڇو جو ڏھ سالن کان ھڪڙي حڪومت آهي. ماڻھو ٿا چون تہ سرڪاري پارٽي جي پويان سدائين ڇو ٿا لڳو ، ھمت ڪري مخالفت ڇو نہ ٿا ڪريو؟ اھا ڳالھ ٻڌي آئون کلي ڏيندو آھيان. ڳالھ اھا آھي تہ اسان جا ڪم ئي اھڙا آھن،
شڪر آهي جو ملڪ ۾ انصاف ڪونھي، نہ تہ ڪڏھن ڪو ٽيپ کائي وڃون. ايڏا تہ جڏا ڪم آھن ھو اصل توبھ ، بئنڪن جا قرض وٺون تہ حرام ڏيون؛ اوسي پاسي جي ڪا ننڍي نيٽيء تي دل اچيو وڃي تہ خون ڪرايو بہ وڃيو پار پئون؛ ھاري ناريءَ تي رعب داٻ رکيو ويٺا آھيون، سو بہ پوليس ۽ ڌاڙيلن جي ڪري. پوليس تہ جنھنجو پاسو کڻي تنھنجا پئون ٻارنھن، ويٺو لئہ ڪر. ھاڻي پوليس ان جو پاسوکڻندي جيڪو سرڪاري پارٽي جو ھوندو يا مخالفت ڪرڻ واريءَ جو! پوليس بہ تہ سرڪار جي ئي آھي نہ . مخالفت ڪرڻ لاء اعلا ڪردار ۽ اڇو اُجرو رڪارڊ کپي. ماڻھو شريف ھجي، ھمت وارو ھجي، قرض کان آجو. قاعدي قانون کان واقف هجي جو سرڪار کي بُل ئي نہ ڏئي،
جو نقصان پھچائي سگھي. اسان جو رڪارڊ تہ ڪارو ڪٺ لڳو پيو آھي، جي ڪريون مخالفت تہ غريب غربو ھاري ناري لٺ کڻي منھنجون زمينون ۽ حق وٺي وڃي موجون ڪن. سو سدائين اسان سرڪاري پارٽيءَ جي پويان ھوندا آھيون. پر ھاڻي منھنجون اکيون کليون آهن. سوچان ٿو تہ سنڌ ۽ سنڌين کي لٽي تباھ ڪري ڇڏيو اٿم، خبر ناھي ڪھڙي قسم جو احساس جاڳيو اٿم. مخالفت جي اڃا بہ ھمت ڪانھي, جو ڪائنر آھيان. پر ھڪ ٻئي نموني سان ڪم ڪري رھيو آھيان. من ان ۾ ئي منھنجو ڇوٽڪارو ٿئي. ھروڀرو سنڌ ۾ سٺن ماڻھن ۽ اڳواڻن جو ڪال ڪونھي،
پر انھن ماڻھن وٽ وري پئسو ڪونهي. اسان جو سرشتو وري اھڙو آھي، جو چونڊن ۾ اھو سوڀارو ٿيندو جيڪو پئسي وارو ھجي. ڪڏھن ڪو اڙيو ٿڙيو حڪومت جو مخالف ميمبر چونڊجي ويندو آهي تہ اسيمبليءَ ۾ رڻ ٻاري ڏيندو آهي، جي ٻہ چار چونڊجي وڃن ھا تہ اسان جو اھڙو حال نہ ٿئي ھا..
اڄ رات دعوت آھي. آئون بہ سوٽ بوٽ پائي دعوت ۾ پھچان ٿو. سڀني سان ملندو، وڃي ھڪ جڳھ تي ويھان ٿو. منھنجون اکيون ھڪڙي شخص کي ڳولي رھيون آھن.
پر ھو اڃا نہ آيو آھي. پھرين تہ سوچيو ھوم تہ کيس گھر وڃي ملان، پر ھمت نہ ٿيم، مٿان سي آءِ ڊي ۾ نالو نہ اچي وڃي. ھو شخص سرڪار جي زبردست مخالفت ڪندڙ آھي،
سدائين جيل ۾ ھوندو آھي، پر مجال آهي جو پرواھ ھجيس. ھو اچي ٿو، سڀ کيس ملڻ لاءِ اٿي بيھن ٿا. سڀني مھمانن مان ھن جا ئي ڪپڙا پراڻي اسٽائيل جا آھن. اھوئي جھوني زماني جو سوٽ ۽ چاليھ سال پراڻي ٽاء. ھو سنڌ جي مشھور ھستي آهي. ھن جو اخلاق اعلا آھي، ھن ڪڏھن بہ ڪو
ڪڌو ڪم نہ ڪيو آهي؛ ھن ڪڏھن بہ ڄڀ ڏيئي اسان وانگر ڦڙتي نہ کاڌي آهي، ھن سدائين ظلم جي خلاف جھاد ڪيو آھي. ھن جي اڳيان ڪڏهن بہ ذاتي مفاد نہ رھيو آھي.
ھو رڳو حڪومت جو جذباتي مخالف ڪونھي؛ رڳو گاريون ڏيئي نہ ڄاڻي؛ ھن وٽ ظلم جا انگ اکر آھن؛ ثبوت آهن؛ ھر ظلم ھو تفصيل آھي؛ ھو اسان جو سچو ۽ صحيح معني ۾ اڳواڻ آهي ، پر اسان نڀاڳن ڪڏھن بہ ھن کي چونڊڻ ۾ سوڀارو ٿيڻ نہ ڏنو آهي. اسين حڪومت جا چمچا سندس دل ۾ تہ عزت ڪندا آھيون پر ٻاھران حڪومت کي ڏيکارڻ لاء گاريون ڏيندا آھيون. آئون بہ سرندي سرندي ھن جي ويجھو پھچان ٿو، ڊپ ٿو ٿئيم تہ جي گھڻي دير ڳالھائيندوسانس تہ متان منھنجائي چمچا ساٿي نہ وڃي مٿي ڪن ڀرين ۽ منھنجا ترا ڪڍي ڇڏين.
آئون سندس طبيعت جي باري ۾ پڇان ٿو ۽ ھو مرڪي مون کان حال احوال وٺي ٿو. ھن کان پھرين رڳو آئون سندس عزت ڪندو ھوس پر اڄ جڏھن منھنجي ضمير جي ٿوري اک کلي آھي تہ ھو ايئن لڳي رھيو آھي ڄڻڪ فرشتو ھجي. دل پيئي چئي: ”اھو اٿئي اھو ماڻھو، جنھن سان تنھنجي سنڌ جو ڀاڳ لکيل آھي. ڪمال آھي تو ھن کي پھرين نہ سڃاتو!“ دعوت نہ ھجي ھا تہ آئون سندس پيرن ۾ ڪري پوان ھا ۽ چوانس ھا تہ ”سائين اسين سڀ تنھنجي پٺيان آھيون.“ پر منھنجي ڪانئر دل ۾ اھا ھمت ڪانھي.
ھو مرڪي مون ڏانھن نھاري ٿو ۽ پڇي ٿو تہ آئون اڄڪلھ ڪيئن آھيان. آئون جواب ۾ ڪجھ چوان ٿو، پر سندس مرڪ ۾ اڄ عجيب چقمق جھڙي ڇڪ ڏسان ٿو، اڄ پھرين ڀيرو مون کي محسوس ٿئي ٿو تہ سهڻي مرڪ رڳو سھڻي ونيءَ جي ئي نہ ٿيندي آھي. ملوڪ ترين زالون پنھنجي ملڪ جون ھجڻ يا ولائتي مڊمون، ڌڪ گھٽ سڀني قسم جي زالن سان ويجھو واسطو رھيو آھي. ۽ سندن مرڪ ھميشہ لاء نہ تہ ڪجھ وقت مون لاء مخصوص رھي آھي. پر آئون دعوا سان چوان ٿو تہ ڪابہ مرڪ ايتري موھيندڙ نہ ھئي، جيتري ھن شخص جي مرڪ آھي. ھن مرڪ جي پويان آئون سنڌ کي مرڪندوڏسي رھيو آھيان ۽ اسين ڪيترا نہ ظالم آھيون جو اسان کيس ڏک ڏيئي سندس مرڪ کسيندا رھيا آھيون. ھو سنڌ جو اھڃاڻ آھي، اسان ھن جي مرڪ نہ پر سنڌ جو اھڃاڻ کسي ورتو آھي. منھنجي ويچارن جو سلسلو ٽٽي پئي ٿو. آئون پڇانس ٿو ”ھن اليڪشن جون تياريون آھن ؟“
ھن کان ٽھڪ نڪري وڃي ٿو، ”اليڪشن ۽ آئون.“
ھن جي لھجي جو درد آئون محسوس ڪريان ٿو. “آئون اليڪشن ۾ ڪٿي ٿو کٽان پر آئون جيڪڏھن ان وقت جيل ۾ ھوندس تہ بہ فارم ضرور ڀريندس ، اھو منھنجو حق آھي.“
آئون کانئس ھڪڙو سوال پڇان ٿو. مون رڳو اسيمبليءَ ۾ ھڪ ڀيرو پاڻيءَ جي مسئلي تي ٻہ ٽي ٻول چيا ھئا، تہ چوندو ھئس مون سنڌ جو مسئلو پيش ڪيو آھي، انھيءَ ڪري مون کي ٻيھر بہ چونڊيو وڃي ، اھو قوم جو فرض آهي. ”اوھان هيترا ڀيرا جيل ۾ ويا، هيترا مضمون لکيا، هيتريون تقريرون ڪيون، پر توهان چونڊن ۾ ڪڏهن سوڀارانہ ٿيا. اوهان کي ڪاوڙ تہ ڏاڍي ايندي ھوندي.“
اوھان غلط سمجھيو. آئون ھي مسئلا ۽ ھي تقريرون جو عوام جي آڏو ڪندو آھيان، اھو منھنجو فرض آھي ۽ منھنجو چونڊن ۾ بيھڻ جو مقصد بہ اھو ھوندو آھي تہ جيئن اھي مسئلا اسيمبليءَ ۾ پيش ڪري سگھان تہ جيئن مسئلاحل ٿي سگھن. پر جيڪڏهن چونڊن ۾ سوڀارو نہ ٿيان، تہ انھيءَ جو مطلب اهو ڪونھي تہ تقريرون ڪرڻ بند ڪري ڇڏيان يا مضمون نہ لکان، منھنجو ھڪ سنڌيءَ جي حيثيت سان فرض آهي تہ ڪوبہ ظلم يا مسئلو ھجي تہ ان کي سرڪار جي آڏو پيش ڪريان. چونڊن ۾ کٽڻ يا نہ کٽڻ منھنجو مقصد ڪونھي.“
ھن اھا ڳالھ پوري ڪئي تہ مون کي وري پاڻيءَ وارو مسئلو ياد اچي ويو، جڏھن منھنجو فصل سڪڻ
لڳو ھو تہ مون اسيمبلي ۾ رڙيون ڪيون ھيون. ھو ٿوري دير ترسيو. ”توھان تہ اليڪشن ۾ بيھو پيا نہ ، ڪيئن آھي پوزيشن ؟“ ھن مون کان پڇيو
مون سندس سوال اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو ۽ پنھنجي جذبات جو اظھار ڪرڻ کان پاڻ کي روڪي نہ سگھيس. ”اوھان کي ھن ڀيري بيھڻو پوندو. توھان کي لکن ۾ پئسا بہ خرچ ڪرڻا پوندا. ھن ڀيري اليڪشن جو خرچ اسين ڀريندا سون. وقت گھٽجي رھيو آھي. توھان جو کٽڻ بنھن ضروري آھي. لک ٻہ لک ، ٽي لک سڀ آئون ڏيندس. آئون پنھنجي اليڪشن تي پنج لک رپيا خرچ ڪري سگھان ٿو ، تہ اوھان لاء ڇو نہ .“
ھو اچرج سان مون ڏانھن نھاري رھيو آھي. منھنجو بدن ڏڪي رھيو آھي، ھو منھنجي ڪلھي تي ھٿ رکي ٿو.
مون کي خبر ناھي ڇا ٿي ويو آھي. آئون وري ڳالھائڻ لڳان ٿو. ”مِل جو اسين وڪيو ھوم ، اٺ لک رپيا مليا اٿم.“
ھو نيٺ ڳالھائي ٿو، ”پر تون تہ پاڻ قرض ۾ ٻڏل آھين. پھرين قرض لاھ ، پوءِ جي جيئرو رھيس تہ ٻي اليڪشن ۾ مدد ڪجان.“ آئون سمجھان ٿو تہ ھو ٽارڻ جي ڪوشش ڪري رھيو آھي. ”تنھن کان سواء آئون سرڪاري زمين جي نيڪاليء جي باري ۾ ھڪ پئمفلٽ لکي رھيو آھيان. سو ھفتي کن ۾ تيار ٿي ويندو ۽ جڏهن چونڊن جو وقت ايندو تڏھن ان پئمفلٽ جي ڪري آئون اڳيئي جيل ۾ ھوندس!
نہ ، نہ ، ھاڻي پئمفليٽ نہ پبلش ڪريو. سرڪاري زمين کان وڌيڪ ضروري ، توھان جو اسيمبليءَ ۾ وڃڻ آھي ؛ ھن ڀيري سنڌ جي بقا جو سوال آھي. ائين ٺھندو ، اسان کي پنھنجا حق آئين ۾ وٺڻا پوندا. توھان کي اليڪشن ۾ بيھڻو پوندو، توھان کي ھينئر اھو پئمفليٽ نہ پبلش ڪرائڻو آھي.
توھان کي چونڊڻ ۾ بيھڻو پوندو. اھو منھنجو عرض ۽ سنڌ جو حڪم آھي ، توھان کي مڃڻو پوندو.“
ھو سانت سان پولار ۾ تڪڻ لڳي ٿو. ھن جي سانت ۾ رضامندي آھي. منھنجي دل تکي تکي ڌڙڪڻ لڳي ٿي. دل مان آواز اچي ٿو ”ھن تنھنجي آڇ قبول ڪري ورتي! ھن تنھنجي آڇ قبول ڪري ورتي! ھن تنھنجي آڇ قبول ڪري ورتي.“
مون کي ويساھ نہ ٿو اچي ، مون کي محسوس ٿو ٿئي تہ منھنجا سڀ گناھ ڌوپجي ويا آھن. مون تان غداري جو داغ ميٽجي ويو آھي، چئني پاسن کان پڙاڏي ۾ ڄڻڪ آواز پيو اچي. ھو اليڪشن کٽي ويو آھي_ ھن ڀيري کٽي ويو آھي. آواز وڌندو وڃي ٿو. چيڪاٽ جو آواز اچي ٿو. دري ھوا جي زور تي ٺڪاءُ ڪري بند ٿئي ٿي ۽ منھنجي ڪرسي پٽ تي ڪري پوي ٿي ۽ آئون ڪپڙا ڇنڊي اٿي
ٿو بيھان.اتر کان سياري جي ٿڌي ھوا لڳي رھي آھي. سج سامھون گھر جي پويان لڪي چڪو آھي. آئون اکيون مھٽي رھيو آھيان، سامھون امان بيٺي آھي.
ڌڪ تہ ڪونہ لڳئي؟ “ ھوءَ پڇي ٿي. ”ويٺي ويٺي ڪري پئين.“
آئون ڦڪو ٿي مرڪي ٿو ڏيان. ”ڌڪ تہ ڪونہ لڳو، پر اھا ھڪڙي ئي آرام ڪرسي ھئي سا بہ ڀڄي پيئي. بابا جي يادگيري ھئي.“
امان ٽوڪ ڀرئي لھجي ۾ چوي ٿي، ”چڱو ٿيو تہ اها ڪرسي ڀڳي. ماڻھو رات جو خواب ڏسن ۽ تون ھن ڪرسي تي ليٽيو ليٽيو ڏينھن ڏٺي پيو خواب ڏسين. خبر اٿئي گيھہ بہ ختم ٿي ويو آھي ، اٽو بہ ڪونھي ، اڄ رات ماني ڪيئن پچندي ؟“
'اٽو تہ پاڙي مان ئي کڻي وٺو ، باقي گيھ اوڌر تي وٺيو ٿو اچان.“
امان چپ چاپ وٽو آڻي ٿي ڏي. ويچاري ڪابہ شڪايت نہ ٿي ڪري. ھن حالت تي ھري ويئي آھي..
آئون وٽو وٺي ٻاھر ويندي ويندي امان کي چوان ٿو: ”امان ڪيترا بہ اسين غريب ڇو نہ سھي، پر اسين اھو ڪجھ سوچي سگھون ٿا، جو امير بہ سوچي نہ ٿا سگھن. امان ، ھي پير ، وڏيرا ۽ زميندار ڏاڍا نڀاڳا اٿو ، جو ھو ڪجھ ڪرڻ تہ ٺھيو ، پر ڪجھ سوچي بہ نہ ٿا سگھن. آئون ڀاڳن وارو آھيان،
آئون وڏو ماڻھو آھيان.“ ائين چئي آئون ٻاهر وڃڻ لڳان ٿو.
پويان امان جو آواز اچي ٿو، ” تنھنجيون اھي ابتيون ڳالھيون مون کي تہ سمجھ ۾ نہ ٿيون اچن. الائي ڇا پيو سوچين!“
امان جو ڀلا ڪهڙو ڏوھ، امان کي ڪھڙي خبر تہ آئون ڇا سوچي رھيو ھوس.