31 کان 45
تنھنجو مذهب؟
او....... هن اڪيلي بيٺل گهاٽي بَڙ جو ۽ منھنجو ساڳو مذهب اٿئي.
32
تون اها گولي هن وڻ تي ويٺل ڪبوتر تي وڃائڻ بدران واپس پٽي ۾ وجهي ڇڏ، جيئن سڀاڻي تون اها گولي ان وڻ جي وڍيندڙ تي ڪتب آڻي سگهين.
33
او....... هو وڻ ڏسين پيو؟ ان وڻ جي ڳالھہ ٿي ڪيم، تہ جڏهن تون ۽ مان مٽيءَ جو سڏ سُڻي، ڪنھن اڻ کٽ سفر تي اُسھي وينداسين تہ پوءِ بہ اهو وڻ، هر مسافر کي ڇانو پيو ڏيندو.
34
مان ڇو تنھنجا ٻٻرن جا ٻوٽا پنھنجي توتن ۽ انبن جي باغ ۾ لڳائي، ڦر ۾ ٽنڊريل هر ٽاريءَ کي زخمايان! تون اهي ٻوٽا واپس کڻي وڃ، نہ تہ منھنجي ڏات مون کان رسي ويندي.
35
منھنجي محبوبا!
تون تيستائين مون تان زلفن جي ڇانوَ نہ هٽاءِ، جيستائين منھنجا عمر ڀر جا گناھہ ڌوپي نہ وڃن.
36
تنھنجي وکر کان هر ڪو نفرت پيو ڪري، ڇو تہ تون کاري مٿي ٿي کنيو، وڏا واڪ ڏئي، پنھنجو وکر، هر آئي وئي کي پيو آڇين.
مان اهو وڻجارو آهيان، جنھن پنھنجي وکر جا اڃا تائين مٽ نہ اُپٽيا آهن ۽ تون چوين پيو تہ مان تو کان پٺتي رهجي ويو آهيان!
37
تون هر دفعي ڀٽائيءَ جي مخالفت پيو ڪرين! ڇا ڀٽائيءَ جي ”مھان ڪوي“ هئڻ جو اهو ثبوت ڪافي ناهي؟
38
مان سنڌ جي انب جون ٻہ ڦارون ملائي، پنھنجي محبوبا جي چپڙن جو خاڪو ٺاهي رهيو هيس، تہ اتان جهور پوڙهو هڪ انگريز لانگهائو ٿيو جيڪو منھنجا هٿ هٽائي، بنا پڇا ڳاڇا جي انب جون ٻئي ڦارون کائي ويو.
39
تو ٺڪاءُ ڏئي، ٽڙڪي پيل گول گول ڏاڙهون تہ ڏٺا هوندا. بس هر فلسطينيءَ جا گهاوَ لڳ ڀڳ انھن ڏاڙهن جھڙا اٿئي.
40
سقراط جڏهن انساني غفلتپڻو محسوس ڪري ورتو هو، تڏهن ئي کيس ”سچ“ جو ڳولھائو ٿيڻو پيو هو. جنھن لاءِ ڄاڻ، ۽ ڄاڻ مان ڦُٽي نڪرندڙ ڏاهپ- ٻہ اهم وَٿون مقرر ڪيون هئائين.
سقراط جي مقابلي ۾ تو اُٺ ڪتابن جا پڙهيا آهن ۽ پوءِ بہ تو ۾ ڄاڻ ۽ ڄاڻ مان ڦٽي نڪرندڙ ڏاهپ پيدا نہ ٿي سگهي آهي. اهو ئي سبب آهي جو تو پنھنجي ادبي سَر مٿان ڪنھن هڪ بہ سچ جي سرخاب کي اڏامندي نہ ڏٺو آهي.
41
تو مون کي ”ڏاهو“ سڏي، سڄو ڪم خراب ڪري ڇڏيو. هاڻي تہ تو وارو ڏاهو لفظ منھنجي ذهن مان نڪري ئي نہ ٿو. اها ڏاهپ واري ٻوڏ شايد منھنجي ذهن- ڌارا جو وهڪرو ئي بدلائي ڇڏي! ڀلا ائين نہ ٿو ٿي سگهي جو هر ماڻھو ڏاهو ٿي پوي ۽ پوءِ ڪنھن هڪ کي ”ڏاهو“ سڏڻ جي ضرورت ئي نہ ٿئي؟
42
ڏاهو ڪير؟
”اهو جيڪو ڏاهپ ڀريون ڳالھيون ڪري.“
”نہ، نہ. تنھنجو اهو جواب ڪافي ناهي.“
”ڏاهو اهو آهي جيڪو نہ رڳو ڏاهپ ڀريون ڳالھيون ڪري، پر پنھنجين انھن ڳالھين تي خود پاڻ بہ عمل ڪري ڏيکاري.“
43
بيوقوف ڪير؟
”اهو جنھن کي ماڻھو بيوقوف سڏين.“
”نہ، نہ، تنھنجو اهو جواب ڪافي ناهي.“
”مان انھن ماڻھن جي بہ پرک لھندس، جن ماڻھن منجهان اهو بيوقوف پيدا ٿي پيو هجي، ڇو تہ ڪنول هميشہ. گدلي ۽ ماٺي پاڻيءَ مان ڦٽي نڪرندو آهي.“
44
ياد ٿئي؟ ”انبن ٻور جهليو“ هو. پکين صبح جا راڳ ڇيڙيا ها. ڀونئرن نَڙ وڄايا ها. گلن ۽ غنچن، ماڪ ڦڙن سان مکڙا ڌوتا ها ۽ پوءِ ڪرڻن جو لباس پھري، انھن گلن ۽ غنچن تنھنجو انتظار ڪيو هو. تون واهيءَ جي ڪپر تان ڇال ڏيندي، اچي گلاب جو گل پٽيو هو، جيڪو ٽاريءَ ۾ هئڻ کان وڌيڪ تازو ۽ سھڻو، تنھنجي هٿ ۾ لڳو هو. مٿان انب جي پور مان طوطي ‘ٽيون’ ‘ٽيون’ جو شور مچايو هو، جنھن تي تنھنجي هٿ مان گل ۽ منھنجي هٿ مان گليل ڪري پئي هئي.
45
”خبردار! متان مون ۾ پير پسايا ٿئي. لھر جو وڪڙ چاڙهي ٻوڙي مارينديسانءِ. کڻ پنھنجا ڪپڙا، ڪر پويان پير، صاف ۽ اجري پاڻيءَ کي صاف ۽ اجرو ئي رهڻ ڏي.”
ڦليليءَ رڙ ڪري، ڏانھس وڌندڙ ماڻھوءَ کي رهڙ پٽي.
”سون مياڻيءَ وارو مانگر منھنجي اڳيان جيتامڙو هو. هڪ ئي ڳيت ۾ ڳڙڪائي، نِستو ڪري، لوڙهي ڇڏينديسانءِ. ننڊ ٿي ڪيان تہ ننڊ نہ ٿا ڪرڻ ڏيو. جاڳان ٿي تہ جاڳڻ نہ ٿا ڏيو. اسر سان ئي اچي ٿا گند جا ٻورا داخل ڪيو. پنھنجي جيجل ماءُ سنڌوءَ کي سڏ ڪيم تہ، سڏ پڙاڏا بڻجي، ٽاھہ کاڌل پکين وانگي واپس ورڻ لڳا، جنھن مان سمجهي ويس تہ مون واريءَ امڙ سان بہ ساڳي مون واري ويڌن آهي. پنھنجين ڀينرن ڪينجهر ۽ منڇر سان حال اورڻ لاءِ ڳالھہ ٻولھہ هلايم تہ چوائي مڪائون تہ جيترو ٿي سگهي اوترو مٿاهين وهان. ننڊ ڪرڻ بدران جاڳندي وقت گذاريان. مون سندن ڌيان پٽيھل ۽ هاڪڙي جي ڦِٽل آثارن ڏانھن ڇڪايو تہ منھنجون ٻئي ڀينرون مون کي پاڳل سڏي، مون تي کلڻ لڳيون.“
ڦليلي، ڏانھس وڌندڙ ماڻھوءَ کي هبي تبي ڪرڻ کان پوءِ پنھنجي منھن ڳالھائيندي رهي.
ايتري ۾ ڦليليءَ پنھنجي ڪنڌيءَ تي هڪ جهور پوڙهي جوڙي- مرد ۽ عورت کي بيٺل ڏٺو، جيڪي ڪڏهن ڦليليءَ کي تہ ڪڏهن پاڻ کي ڏسي رهيا هئا. مرد کي مٿي تي وارن جي چوٽي ۽ هيٺ ڌوتي ٻڌل هئي. عورت کي کاڏيءَ تي ڏينڀوڙي ۽ نرڙ تي سندر جو ٽڪو نڪتل هو. ٻئي ڄڻا وڏي پاٻوھہ سان ڦليليءَ کي ڏسندا رهيا. ڦليلي ٻھڪي پئي هئي. جاڳي پئي هئي. منجهس چاڙھہ آيو هو ۽ هن مٿاهون وهڻ شروع ڪيو هو.