بدلجندڙ دنيا جا قدر ۽ اسان جا رويا
گذريل مهيني ”يونيورسٽي سڀني لاءِ“ جو بنياد رکندي ڊاڪٽر روشن شيخ صاحب اهو اعلان ڪيو ته هنن انٽرنيٽ تي يونيورسٽي جو بنياد رکيو آهي جنهن تي هزارين ڪورس موجود هوندا. نه صرف ايترو پر توهان جيڪڏهن ڪو به ڪورس رکرائڻ چاهيو ته اهو به رکرائي سگهو ٿا. هنن جو چوڻ هو اهي ڪورس سڀني لاءِ فري ۾ مهيا هوندا، جتان دنيا جو هر ماڻهو سکيا حاصل ڪري سگهندو، رهي ڳالهه امٽحان جي يا ڊگري جي ته توهان ڪٿان به ڪو به امتحان ڏئي سگهندا، پر اهو دور جلدي ختم ٿي ويندو جڏهن ڊگري تي ماڻهو کي نوڪري ملندي هئي، هاڻي دور نجڪاري جو اچي پيو جنهن ۾ مارڪيٽ ۾ وڃي توهان پنهنجو هنر ڏيکاريو توهان کي نوڪري ملي ويندي، سرڪاري نوڪرين جو دور آهستي آهستي ختم ٿي ويندو، اهو دور گذري ويو، جڏهن ماڻهو ڊگري وٺي تعليم جي حصول جو خاتمو سمجهي نوڪري تي لڳندو هو، پر اڄڪلهه روز جي تعليم آهي توهان روز پاڻ کي اپ ڊيٽ ڪريو، جنهن کي جديديت پڄاڻان ۾ Prosumer چيو وڃي ٿو جنهن ۾ کاپو ڪندڙ به پيدا ڪندڙ هوندو، يعنيٰ جنهن جو رشتو مارڪيٽ سان روزانو جي حساب سان هوندو، هو پاڻ کي مکي چکي مارڪيٽ جي مقابلي ۾ آڻيندو. اليڪٽرانڪ شين جو ڪاڪ محل ٺهي ويندو. ماڻهو ڊجيٽل دنيا جي چڪر ويو ۾ اچي ويندو. جنهن ۾ ماڻهو Cyborg هوندو معنيٰ آڌ مشين اڌ ماڻهو. مثال توهان موبائل کان سواءِ چري به نٿا سگهو، موبائل توهان جي جڙتو ذهانت آهي جنهن ۾ توهان رابطو ڪريو ٿا، تصويرون وصول ڪريو ٿا، ڳالهايو ٿا،بنئڪاري ڪريو ٿا. دنيا جي ڪنهن به هوٽل کي بڪ ڪريو ٿا، ڪا به ٽڪٽ حاصل ڪريو ٿا، جنهن ۾ جهاز هجي، ڪوچ، ٿيٽر، وغيره سب موبائل تي ٿئي ٿو. هاڻي ويزا، پاسپورٽ به نيٽ ذريعي وصول ڪري سگهبو، خاندان جو سڄو ڊيٽا بشمول ڊي اين اي جي, خانداني بيمارين جي، نسل، ذات پات، عادتون، نوڪري علم، رشتا، سڀ نيٽ تي رڪارڊ ۾ موجود رهندا، توهان ڪيڏانهن ويا، ڪنهن سان مليا سڀ توهان جو رڪارڊ ٿيندو رهندو. توهان جو اڪائونٽ جو ڪوڊ لڳائيندي ئي هر شيءِ عيان ٿي ويندي، ڪا به درخواست ڏيڻي نه پوندي، ڪوبه سرٽيفڪيٽ پيش ڪرڻو نه پوندو. آهستي آهستي انٽرنيٽ خريداري جو ڪاروبار عروج وٺندو، مارڪيٽ وڃڻ جي ضرورت نه پوندي ، ماڻهو گهر ويٺي شاپنگ ڪندا، توهان وٽ صرف سمارٽ فون هوندي جيڪا توهان جو سڀ ڪجهه هوندي. توهان اندازو لڳايو چين مان ڪيوبا مان يا ٻين ڪيترن ملڪن مان اسان جا نوجوان ڊگريون وٺي اچن ٿا، ايڇ اي سي اعليٰ تعليم جو ڄار وڇائي رهي آهي، هزارين پي ايڇ ڊيز پيدا ٿي رهيا آهن تازو سنڌ حڪومت پي ايڇ ڊي جو الائونس 25 هزار ڪري ڇڏيو آهي. پر جلدي ئي اهو سڀ ڪجهه ختم ٿي ويندو. ڇو ته تعليم جو معيار بين القوامي سطح تي گهٽجي رهيو آهي، صرف ڊگرين جو حصول باقي وڃي رهيو آهي، ڪانفرنسون، سيمينار، ليپ ٽاپ ڪلچر پريزنٽيشن ڪلچر، حقيقت کان مٿانهين حقيقت وڃي رهندا، انهن جي حيثيت ختم ٿي ويندي، هڪ ته مارڪيٽ ۾ اهو ڪمائيندو جيڪو حقيقت کان ڪو مٿانهون تصور اڀارڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندو، ٻيو اهو ڪمائيندو جيڪو هنر مند هوندو. جيڪو ملٽي نيشنل ڪمپنين کي پنهنجي قابليت ڏيکاري انهن لاءِ پاڻ کي ڪارائتو ثابت ڪندو.
دنيا اڃا اڳتي ويندي، هٿرادو ذهانت جو دور ايندو جنهن ۾ توهان جي دماغ ۾ چپ لڳندي، جيئن ڪمپيوٽر ۾ يو ايس بي لڳندي آهي. توهان وٽ هر قسم جو ناليج منتقل ٿي ويندو، پر ان وقت ناليج ته برابر ايندو پر اپ ڊيٽ ڪير هوندو جيڪو هائپر ريئل تصور جي بنياد تي دنيا کي ڪو نئون تصور ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندو. مثال مئجڪ ريئلزم دنيا تي حڪمراني ڪندو، توهان گڏيل متن کي کڻي ڪابه ڪهاڻي ٺاهي ان جون پنج سئو قسطون روز جي حساب سان ٺاهيندا وڃو. ڪو به ڪارٽون سريز پيدا ڪري مارڪيٽ ۾ آڻيو جي هلي ويئي ته ويٺا ڪمايو. ڪا به پيداوار مارڪيٽ ۾ آڻيو جي هلي ويئي ته ويٺا ڪمايو. جيئن پيزا جو تصور، ڪي ايف سي جو تصور، جيئن شيشي (حقي) پيئڻ جو تصور، جيئن انٽر نيٽ تي جسم وڪڻڻ جو تصور، جيئن پاپي ڇولو، پاپي ڇولو جو تصور توهان مان ڪنهن کي به ڪابه خبر نه هوندي ته پاپي ڇولو گاني ۾ چيو ڇا وڃي ٿو، پر توهان کي ياد هوندو هن گاني ڇهه ميهنا اسان تي حڪمراني ڪئي. وري اهڙي طرح ”ا لي منهنجا ماروئڙا “جو تصور جيڪو شاهه لطيف جي نالي ۾ ڳايو ويو، اهڙي طرح اسڪينڊل جنسي، مذهبي، سياسي وغيره منفي يا مثبت وساري ڇڏيو. ڪوڙ يا سچ وساري ڇڏيو مثال مائڪل جيڪسن ڪير هو عورت يا مرد،؟ توهان منجهي پوندا، وري امريڪا جو صدر ڊونالڊ ٽرمپ ڪير آهي سچو يا ڪوڙو؟ سياست دان يا ڊرامي باز؟ ڪا خبر ناهي هن جو تصور مارڪيٽ ۾ هلي ويو،
ٻي حڪمراني بليڪ هيومر جي هوندي، جنهن جو مطلب آهي ته الميي، موت، ڏک، وبا، جنگ، هر ان برائي کي سيليبريٽ ڪيو وڃي جيڪا انسان کي تباهه و برباد ڪري مثال، بم ڦاٽو ته هر ٽي وي اهو دعوا ڪندو ته هن پهرين خبر ڏني هوڏانهن وري گهر ۾ ويٺل ماڻهو اهو سوچيندا ته سڀاڻي موڪل ٿيندي موڪل ملهائينداسين. ڪنهن جي موت تي ويٺل وڏي ماڻهو جو فوٽو ڪڍي رکيو ويندو آهي ته سائين جن تعذيت ڪئي، لاشن جون تصويرون، عورت جي جسم جا نقش نگار سڀ جديديت پڄاڻان جي جماليات بنجي ويندا.
اسان ڪٿي بيٺا آهيون، اسان جي قوم ڪٿي بيٺي آهي. وري اهو الڳ بحث آهي، مثال اسان جو نوجوان گلوبل دنيا ۾ داخل ٿي رهيو آهي، پر هن ملڪ ۾ لاقانونيت جي ڪري اسان جو هنر مند نوجوان ملڪ کان ٻاهر وڃڻ کي ترجيع ڏي ٿو. ڇو ته اجتماعي سوچ يا قومي سوچ هن دور جا خوبصورت نعرا آهن پر حقيقت ۾ صرف اشوز جي سياست آهي، مثال هڪ ڊاڪٽر سنڌي ڳالهائڻ کان منع ڪئي اسان جذباتي ٿي وياسين پر اسان جا پنهنجا سنڌي گهرن ۾ پنهنجي ٻارن سان اردو ڳالهائن ٿا، انهن کي اسڪول ۾ سنڌي نٿا پڙهائن، اسان جا سنڌي دڪاندار پنهنجا بورڊ اردو ۾ هڻن ٿا، انهن تي اسان ڪڏهن به ڪاوڙ جو اظهار نٿا ڪريون نه وري اهڙي مهم هلايون ٿا ته بابا ٻارن کي سنڌي پڙهايو. فرد اڪيلو پنهنجي مفاد جي ڊوڙ ۾ گم آهي، فيس بڪ پنهنجي وجود جي اظهار جي ڏيکاءَ ڪندڙ چٽا ڀيٽي آهي. جتي هر ماڻهو جو اندر ڳالهائي ٿو. سنڌي ماڻهو اجتماعي سوچ کي جذباتي بليڪ ميل ڪري سگهي ٿو، ميڊيا کي برڪينگ نيوز ڏئي سگهي ٿو. پر اجتماعي قدر يا انساني قدرن جو رواج ختم ٿي ويو. گلوبل وليج ۾ قومي مفادن، يا اجتماعي مفادن جو تصور ختم ٿي ويندو. اهو ئي سبب آهي، جو سڄي قوم کي لٽڻ ڦرڻ وارن جي اڳيان عوام ناچ ڪري انهن کي مٿي تي سونا تاج پهرائي ٿي. ڇو ته انفرادي مفاد ڪم ڪن ٿا. ڳالهه اها آهي ته حڪومت اسان جي نوجوان کي گلوبل دنيا کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار ئي نه ڪيو نه ان کي تعليم ڏني نه هنر، نه وري ان لائق ٺاهيو ته هو جديد تحقيق ڪري، تنهن ڪري جن وٽ ميرٽ ناهي اهي سماج ۾ هاڻي هڪ ناسور جو ڪردار ادا پيا ڪن جو هو اهڙي سماج جي تشڪيل چاهين ٿا جيڪو صرف جڳاڙ تي هلي، جنهن ۾ جعل سازي هجي، جنهن ۾ ڪرپشن هجي، اهڙا ڪردار تعليم کاتي کان وٺي سرڪاري هر کاتي ۾ موجود آهن. سياسي وڏيرو خود اهڙو سماج چاهي ٿو جنهن ۾ ماڻهو هنرمند، يا عالم نه هجي، لولو لنگڙو، گٽڪو، کائيندڙ ٺرو پئيندڙ اپاهج نسل هجي جيڪو وڏيري جي غلامي ڪري ان کي ووٽ ڏئي. ان لاءِ تاڙيون وڄائي، ان کان خيرات وٺي، توهان اندازو لڳايو ته نيب کان وٺي انٽي ڪرپشن، ايجنسيون، سڀ چاهين ٿيون ته ملڪ مان ڪرپشن ختم ٿئي پر ڪرپشن اڃا وڌي رهي آهي، ڇو ته عوام سان گڏ ادارا به اهو سمجهن ٿا ته گلوبل دنيا کي منهن ڏيڻ لاءِ دولت هٿ ڪجي، شين جا انبار لڳائي ڇڏجن، عياشِي جو سامان هٿ ڪجي پر هنن کي خبر ئي ناهي ته مستقبل گهڻي دولت واري جو ناهي، بلڪ گلوبل دنيا جي موڊ کي سمجڻ ۽ پاڻ کي مسلسل علمي طور پاڻ کي اپ ڊيٽ ڪرڻ واري جو آهي. اهو هنر سکڻ واري جو آهي جيڪو گلوبل جي دنيا ۾ رائج هجي، توهان ڏٺو ته ڪيترن دنيا جي اميرن، بادشاهن پنهنجي دولت ورهائي فلاح لاءِ تنظيمين کي ڏئي ڇڏي. اهو چئي ته اسان لاءِ دولت ڪو امن، يا انسانيت جو قدر نٿي آڻي.
گلوبل دنيا خود پاڻ کي اڃا مڪمل اظهاري نه سگهي آهي، ڇو ته گلوبل دنيا روز جي دنيا آهي ان جو زمان و مڪان روز نئون آهي، ماڻهو هڪ ئي وقت ڪيترين دنيائن ۾ رهي ٿو. هائبرڊ ڪلچر اصلي دنيا گم ڪري ڇڏي آهي، تنهن ڪري اسان جي نوجوان کي جديد چئلينج کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار ڪرڻو پوندو، ان کي منفي حالتن جي زهر کان بچائڻو به پوندو. انهي ڪري ته گلوبل دنيا هڪ ڪاڪ محل آهي جنهن ۾ ماڻهو يا ته رستو ڀلجي مارجي ويندو يا انهيءَ جو رستو سمجهي مونجهارن مان نڪري مومل ماڻيندو.