عالمي شعور رکندڙ ڪهاڻيڪار: حبدار سولنگي
سنڌي ٻوليءَ جي باوقار ڪهاڻيڪار رسول ميمڻ جون ڪهاڻيون به مون کي اداس ڪري ڇڏينديون آهن. “ابابيل جي آخري اڏام” کان “نجومي” ناول تائين مون رسول ميمڻ کي محبت سان پڙهيو آهي. رسول ميمڻ ڪهاڻي ناهي لکندو، ڪردارن ۽ ڪيفيتن کي دل جي ڳوڙهن سان ڳوهي ڪاغذ تي رکندو آهي ته اهي ڳالهائڻ لڳندا آهن. درد کي ڀوڳيندڙ ڪردار روح جي تپسيا ۾ ڀٽڪندڙ ڪردار...دُک جون طويل ڪيفيتيون، اُداسيءَ جا رستا رُلندڙ ڪيفيتون سماج جون وسري ويل ڪربناڪ ڪيفيتون دل ۾ تحليل ٿي ويندڙ ڪيفيتون... هڪ ڪهاڻيڪار جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ڪمال ٿي سگهي ٿو... رسول ميمڻ طويل عرصي کان لکندو پيو اچي، پر سندس فن ۽ فڪر تي “سنڌي ادب جي نقاد” جي نظرئي نه پئي آهي، همعصر سنڌي افسانوي ادب ۾ رسول ميمڻ، منور سراج ۽ نسيم پارس گاد فڪشن جا اهي ليکڪ آهن، جن وٽ عالمي ادب جون ڌارائون، نظريا، لاڙا ۽ تحريڪون ملن ٿيون. اهي ٽئي ليکڪ حقيقي معنيٰ ۾ جديد دور جا ليکڪ آهن، جن جي فن ۽ فڪر ۾ روايت سان بغاوت ۽ تبديل ٿيندڙ ادبي رُجحان ملن ٿا، پر بدقسمتيءَ سان انهن ٽنهي ليکڪن کي نه ڪو “جديد نقاد” ملي سگهيو آهي ۽ نه ئي مترجم.
جيڪڏهن هن دنيا تائين سنڌي ڪهاڻي ۽ ناول جي ڀرپور ۽ فڪري رسائي ڏيکارڻي آهي ته ان لاءِ انهن ٽنهي ليکڪن کي دنيا جي ٻين ٻولين ۾ ترجمو ڪرڻو پوندو. سندن قد ڪاٺ، فن ۽ فڪر جو پتو پوءِ ئي پئجي سگهندو.
اسان وٽ “فڪشن” ۾ هڪ ٻيو به الميو آهي ته اسان جا “وڏا ڪهاڻيڪار” پاڻ کان پوءِ واري ٽهيءَ کي پڙهن ئي نٿا. انهن کي جائز ادبي اسپيس ڏيڻ لاءِ تيار ئي ناهن...
سنڌي ڪهاڻي امر جليل، نسيم کرل، جمال ابڙو ۽ ٻين تي ختم نه ٿي ٿئي. اها ته انهن ڪهاڻيڪارن جي فني ۽ فڪري وسعت کان گهڻو اڳتي وڃي چڪي آهي. مدد علي سنڌي، شوڪت حسين شورو، طارق عالم ابڙو، اخلاق انصاري ۽ منظور ڪوهيار واري ٽهيءَ کانپوءِ ايندڙ ڪهاڻيڪارن ۾ منور سراج، نسيم پارس گاد، طارق قريشي، ضراب حيدر، مراد قريشي، صديق منڱيو، ممتاز لوهار، مجيب بڙدي، قربان جتوئي، احسان دانش، يار محمد چانڊيو، امر لغاري، انور ڪاڪا، ممتاز بخاري ۽ ٻيا پنهنجي فن ۽ فڪر ۾ لامحدود وسعت رکن ٿا، جن وٽ جديد موضوع ۽ اڻ ڇهيل فڪري آڪاس آهي. انهن وٽ نظرياتي بلوغت اڳ واري ڪهاڻيءَ کان گهڻي حسين آهي. رسول ميمڻ وٽ به نيون وسعتون، نوان آسمان ۽ نئين فڪري ڌرتي آهي. هو ان ڌرتي جو سياح ڪهاڻيڪار آهي، جيڪو ڪردارن ۽ ڪيفيتن جا اڻ ڇُهيل رخ پڌرا ڪري ٿو ۽ ڪهاڻيءَ کي نئين فضا ۾ جياري ٿو. (“قالو بلا” ناول جو مثال آهي. رسول ميمڻ وٽ ناسٽيلجيا به آهي ته بوهيمين ڪردارن جي انوکائپ به آهي. هو ماضي ۾ به رهي ٿو، حال ۾ به وڌي ٿو ۽ مستقبل به ڏسي ٿو.
سنڌي ڪهاڻيءَ جي جهالت واري دور ۾ هو پنهنجي نالي جيان سنڌي ڪهاڻيءَ جو “رسول” بڻجي اچي ٿو. هو ڪردارن جي جسماني ۽ روحاني دنيا واضح ڪري ڏيکاري ٿو. هو پنهنجي مثبت فڪري ڌارائن سان ڪيفيتن ۽ ڪردارن جو عڪس ۽ احساساتي لهرون اڀاري ٿو. جيڪي معاشري ۾ باطن کي سيراب ڪن ٿيون. رسول ميمڻ سبب ۽ نتيجن (Casual Relations) تي گهري ۽ شعوري گرفت رکندڙ ليکڪ آهي. (“نجومي” ناول ان جو ڀرپور مثال آهي.)
ڪردار جي چوڌاري زندگيءَ جو وهنوار، تضاد ۽ ٽڪرا هڪ طرف اهي سڀ ملي هڪ ليکڪ کي اظهار جو اسلوب ڏين ٿا. جنهن کانپوءِ ئي ڪنهن نئين رخ کي دريافت ڪري اڳيان آڻي ٿو. رسول ميمڻ جي ڪردارن ۾ زندگيءَ ۽ عمل جي مقناطيسي سگهه آهي. جيڪا انهن کي جيئرو رکي ٿي. (ڪهاڻي “ٻاجهه ۽ ٻاجهر” ان جو مثال آهي.)
“رسول ميمڻ علامتي ڪهاڻيون لکيون آهن. “ابابيل جي آخري اڏام” سندس علامتي ڪهاڻين جو مجموعو آهي، جيڪو 1993ع ۾ ڇپيو. هتي آءُ ان مجموعي ۾ شامل هڪ ڪهاڻي “آسمان جا ڊهندڙ عڪس” جو جائزو پيش ڪريان ٿو. ڊاڪٽر طاهر مسعود لکي ٿو:
“علامت هڪ وسيلو آهي، جنهن سان معنيٰ لفظن کان ماورا ٿي ويندي آهي ۽ جتان کان لفظن جو ڪم ختم ٿي ويندو آهي، اتان کان معنيٰ جون نيون سرحدون شروع ٿينديون آهن.”
ادب ۽ علامت نگاريءَ کي شروعاتي شڪل وليم بليڪ (William Black) ۽ والٽيئر (Voltaire) ڏني، پر علامت نگاريءَ جي ابتدا اڻوهين صديءَ جي آخر ۾ ٿي. علامت نگاري يا سمبل ازم (Symbolism) فرانس ۾ آرٽ ۽ بيلجم ۾ شاعري جي تحريڪ هئي، جيڪا اڻويهين صديءَ جي آخر ۾ شروع ٿي. 1857ع ۾ فرانسيسي شاعر بودليئر (Baudelaire) جو شعري مجموعو “Le flurs de Mal” چپيو. پر ان کان اڳ آمريڪي افسانه نويس ايڊگر ايلن پو جون لکڻيون فرانسيسي ادب ۾ علامت نگاريءَ کي اسٽيفن ميلارمي(Stephen Mallarme) ۽ پال ورلين (Paul Verlaine) شعري مجموعو، لفظن بنا گيت (Romances Sanspardes) تمام گهڻو اڳتي وڌايو. ان کان علاوه ٻين اهم فرانسيسي علامت نگارن ۾ آرٿر رينبو (Arthur Rimbaud) جيولس نيورج (Jules Niorgus) ۽ آمريڪي ليکڪ اسٽورٽ ميريل Staurt Merrill شامل آهن. سمبوليزم (Symbolism) جي اصطلاح کي سڀ کان پهريان فرانسيسي نقاد جين مورس (Jean Mores) واضح ڪيو ۽ ان ۾ روحانيت ۽ تحليل پسنديءَ جي گهڻي گنجائش هئي. پول ايڊم (Paul Adam) پهريون گهڻو لکندڙ ليکڪ هو، جنهن علامت نگاريءَ کي پنهنجي لکڻين ۾ استعمال ڪيو، جنهن جو بهترين مثال سندس ناول “گوبرٽ جون ڇوڪريون” آهي، جيڪو 1886ع ۾ ڇپيو. ان کان علاوه جارج روڊن ۽ باربي جي ناولن کي به ان ئي لڙهيءَ ۾ پويو وڃي ٿو. علامت نگاريءَ جو رواج روس ۾ پهتو. روسي شاعر ولاديمرسر جيوچ سلاوي اوف اهو اقرار ڪيو ته هيءَ سڄي دنيا علامتن جو هڪ پيچده نظام آهي ۽ اهي علامتون مابعد طبعياتي (Metaphysical) حقيقتن جي نمائندگي ڪن ٿيون. ويهينءَ صديءَ ۾ فرانسيسي شاعرن پال ويري ۽ پال ڪلوويل کي علامت نگاريءَ جو وارث چيو وڃي ٿو.
انگريزي ادب ۾ علامت نگاريءَ ۾ شاعريءَ ۾ ڊبليو بي ييٽس ۽ ٽي ايس ايليٽ ۽ ناول نگاريءَ جو هڪ ڪلاسيڪل مثال جارج اورويل آهي جنهن جي مشهور ناول جو نالو (Animal farm) آهي. جيڪو 1945ع ۾ ڇپيو. ان ناول ۾ ڪميونسٽ نظام جي اثرن تي علامت نگاريءَ جي پردي ۾ گهري طنز ڪئي وئي آهي. رسول ميمڻ جي علامتي ڪهاڻي “آسمان جا ٺهندڙ ۽ ڊهندڙ عڪس” ۾ ٻه ڪردار آهن. هڪ پيءُ ۽ ٻيو ان جو پُٽ “سامي”.
سامي هڪ معصوم Hallucinist ڇوڪرو آهي. آسمان ۾ جهڙ/بادل کي دنيا جي علامتن طور ڏيکاريو ويو آهي. جيئن دنيا ۾ مختلف دور آهن. انهن جي پنهنجي تاريخي حيثيت ۽ سڃاڻپ آهي. انهن کي آسمانن ۾ جهڙ جي وسيلي ٺهندڙ عڪسن سان ظاهر ڪيو ويو آهي ۽ جُهڙ بي ثباتيءَ جي علامت طور آيو آهي. ڪائنات جي ابتدا کان وٺي دنيا جا مختلف دور رهيا آهن. پٿر جو دور، ترقي پذير دور ۽ ترقي يافته. انهن دورن کي علامتي انداز ۾ هن ريت بيان ڪيو ويو آهي:
“آسمان ۾ گهاٽو جهڙ هوائن جو زور تي پراڻي ڪپڙي جيان ڦاٽندو پئي ويو اهو ڪٿي ڪارو هيو، ڪٿي ناسي ۽ ڪٿي کير جهڙو اڇو.”
هتي آسمان دنيا جي علامت طور جهڙ جو ڪارو رنگ پٿر جي دور، ناسي رنگ ترقي پذير دور ۽ اڇو رنگ ترقي يافته دور جي علامت طور بيان ڪيو ويو آهي. رسول ميمڻ جون ڪهاڻيون همعصر سنڌي ڪهاڻيءَ جو مضبوط فني حوالو ۽ گوناگون فِڪري دستاويز آهن. جنهن ۾ ادب جا اعليٰ قدر، روايتون، تهذيبون، ڌارائون ۽ وهڪرا پنهنجي ڀرپور تخليقي سگهه سان موجود آهن. “اڄوڪو نقاد” ڀل اکين ۾ مصلحتن جي اوندهه وجهي لڪل ويٺو رهي، پر “وقت” رسول ميمڻ جي فني ۽ فڪري معراج کي ضرور دريافت ڪندو.
آخر ۾ آءُ رسول ميمڻ جي هڪ ڪهاڻي “وسري ويل ماڻهو” جون سِٽون ڏيڻ چاهيندس. جنهن ۾ هن پنهنجي هڪ ڪردار جي وسيلي پنهنجي لازوال آرٽسٽ هُجڻ جي ڳالهه ڪيئن نه شاندار انداز ۾ ڪئي آهي. حقيقت ۾ مڃتائن کان پري رهڻ جي ڪري ئي هو سنڌي ڪهاڻيءَ جو رسول بڻجي سگهيو آهي.
“اسان جي حياتيءَ” جي هڪ حد مقرر آهي، جتي ان کي ختم ٿيڻو آهي، پوءِ صرف فن ئي آهي، جيڪو وڃي رهندو. ماڻهن سان لاڳاپن واري اهميت به حياتيءَ جي حد تائين محدود آهي. جڏهن ته دُنيا کي اسان جي حياتيءَ کان پوءِ به رهڻو آهي. بلڪل اسان جي فن جيان تنهنڪري آءَ اهڙي اهميت جو ڪڏهن به خواهشمند نه رهندس. جيڪا منهنجي حياتيءَ جي ختم ٿي وڃڻ سان ختم ٿي وڃي.