هور وهيو ڙي هور: اسحاق مڱريو
سنڌي هڪ شاهوڪار ٻولي آهي، جنهن ۾ پکين بابت ترجما ۽ اصلوڪو مواد اڳ ۾ به موجود آهي. ان جي باوجود الطاف شيخ جو هي ڪتاب پنهنجي نوعيت جو انوکو ڪتاب آهي. جنهن ۾ پکين، خصوصن پرڏيهه جو سفر ڪندڙ پکين بابت خاص قسم جو مواد موجود آهي، جيڪو ان کان اڳ ۾ سنڌيءَ ۾ نه ڏٺو ويو آهي.
جن ڏينهن ۾ الطاف شيخ جا پکين بابت لکيل مضمونن جي عبرت ۾ سيريز پئي هلي. سنڌ ۾ اهي موسمي طور چٽن وارا ڏينهن هئا. ٻاجهري جي پوکن ۾ ڪجهه سنگ ٻور ۾ هئا ته ڪجهه سنگن جو اَنُ پچي ويو هو. انهن ڏينهن ۾ ٻاجهريءَ تي جهار اوٿرون ڪري وري هئي. جبلن مان آيل ٻوڙي ۽ وهيو ته ڪٽڪ ڪري اچي لٿو هو. هارين پنهنجين پنهنجين پوکن ۾ پيها کوڙي ورتا هئا ۽ هاريءَ جو پورو گهر، جن ۾ هن جي زال ۽ ٻار جهار ڊوڙائڻ ۾ پورا هئا. پوک جي چئني ڪنڊن تي جنبو ٻڌل هئن پراڻي واڻ جي نوڙين سان انهن جنبن جو ڪنٽرول روم به پيهي تي لڳل هو.
هر فصل جو پنهنجو ثقافتي رنگ هجي ٿو. ٻاجهريءَ جي ماني ۽ رٻ جهڙي طرح سياري ۾ سنڌ جا ماڻهو پسند ڪن ٿا. اهڙي طرح وري ٻاجهريءَ جي سنگ ڳڀجڻ کان وٺي لاباري تائين پکي به ان لاءِ ايترو ئي بي تاب رهي ٿو. وهيو ۽ ٻوڙي ته ٻاجهري پچڻ جي نشاني آهن. فصل پچڻ ڪري ئي لوڪ گيت چيو وڃي ٿو. ”هور وهيو ڙي هور هور ته منهنجن ڀائرن جو...... اُنهن ئي ڏينهن ۾ ٻاجهريءَ جي فصل ۾ پکين ۽ هاريءَ جي وچ ۾ لڪ لڪوٽيءَ واري ڏسڻ وٽان هجي ٿي. خاص ڪري انهيءَ مند ۾ مهمان ٿي آيل وهيو ڪيڏو نه خوبصورت رنگن وارو پکي هجي ٿو. ڀلي شاعر ان کي ڳائيندا هجن. پر جهار جي مند ۾ وهئي ۽ ٻوڙيءَ تي جيڪا ڪاوڙ هاريءَ جي هجي ٿي، اها به ڏسڻ وٽان هجي ٿي. انهيءَ مند ۾ مهمان ٿي آيل ٻيو جهرڪي جيڏي هلڪي پيلي رنگ واري پکيءَ تي ٻوڙي نالو به ان ڪري رکيو ويو آهي جو ڀلي کڻي بندوق جو ٺڪاءُ ٿئي، ٻوڙي ڪنهن به ٺڪاوَ تي اٿڻي ئي نه آهي. ان ڪري سڄو ڏينهن هاري ۽ ان جو سڄو ڪٽنب هلا ٻوڙي.... هو ٻوڙيءَ جون هڪلون ڪندي چئني ڏسن تي کانڀاڻي سان ڳوڙها پيو اڇليندو. ٻوڙي اهڙي جو هڪڙي سنگ تان اٿي وڃي ٻئي تي ويهندي. وچئين جي مهل جڏهن چٽن جي ڪاڙهي ۾ اڃا وڌيڪ تک ايندو ته انهيءَ مهل پيهي جي مٿان ڇانوَ لاءِ اڏيل اجهي ۾ هاري کانڀاڻي اڇلي ساڻو ٿي ڪري پوندو. گهڻا هاري انهيءَ مهل بيهوش به ٿي پوندا آهن. اهڙي ريت سج لهڻ تائين هاري ۽ پکين جي وچ ۾ جنگ جاري رهي ٿي. جيتوڻيڪ هاريءَ جي اها پنهنجي روزگار جي جنگ آهي. پر انهيءَ جنگ ۾ هاريءَ وٽ هٿيار فقط کانڀاڻي، مٽيءَ جا ڳوڙها، ٺڙ ٺڙ ڪرڻ وارو جنبو- ڇانگيل وڻن تي ٻڌل اڇيون اڳڙيون، انهيءَ ماحول دوست هٿيارن جي مدد سان هاري پنهنجو فصل بچائي ٿو. جيتوڻيڪ اردوءَ ۾ اهو به پهاڪو آهي ته ”چڙي ڪيا کائيگي“ پر انهن ڏينهن ۾ هاري روزاني ايڏي رڻ جي جنگ وڙهي پکين کان پنهنجو فصل بچائي ٿو. هن وٽ ٻيا به زرعي ڪم گهڻا ئي هجن ٿا. پر چوندو پيٽ واري جي آسري ۾ ڪڇ تي کنيل ڪونه ڇڏجي. پڪل فصل اکين اڳيان ڪيئن ڇڏيون. پوءِ پورو مهينو اها جنگ جاري رکي. ان کان پوءِ سنڌ جي مند ۾ ٿوري تبديلي اچڻ لڳندي آهي. سر ڦاٽي پيو، چٽ ختم ٿي ويا، ڏياري اچي وئي، راتيون ٺرڻ لڳيون، ڪڻڪن جي پوکي شروع ٿي وئي. سنڌ جي زراعت ۾ هاڻ گهڻن هنڌن تي ڪڻڪ ريج ڪري کيڙڻ جي بدران ريج ۾ ئي ٻج ڇٽي ڪورڙ ڪرڻ جو رواج پئجي ويو آهي.
الطاف شيخ جا پکين وارا مضمون اڃا هليا پئي ته ڪورڙ واري ڪڻڪ جي ڇٽيل ٻج تي پکين ۽ هاريءَ جي وچ ۾ ٻيهر جنگ شروع ٿي وئي. ٻوڙي ۽ وهئي جون مهمانيون اڃا ختم نه ٿيون هيون. ٻاجهرين ۾ لابارن کان پوءِ وونئڻن جا فصل ٻوڙي ۽ وهئي جا ميزبان هئا. جتي انهن کي نه جهل نه پل. انهيءَ مند ۾ گلابي سنڊي کان وٺي امريڪن سنڊي تائين چڳيو قوت ڪن. انهيءَ ڪم ۾ وري مقامي پکين ۾ ڪٻريون ۽ جهرڪيون به وهئي ۽ ٻوڙيءَ سان گڏ گڏ هجن ٿيون. مٿان جو ڪڻڪ جي پوکي شروع ٿيو وڃي ته انهن چئني پکين کان سواءِ ڪانگ، هيڙو ۽ ڳيرو به اچيو ساڻن پهچي. پوءِ ته بس هاري هجي ٿو جيڪو ٻنن تي پکين کي ڀڄائڻ لاءِ پريٽون ڪندو رهي ٿو. پکي اهڙا جو ڪڻڪ جي داڻي مان ڄاول سلو به پٽيو کنيو وڃن. ڪن هنڌن تي جهار واري ڪم کان بچڻ لاءِ ڪجهه ٽوٽي هاري وري ٻج ۾ زهر واري دوا ملايو ڇٽين پوءِ ته مري ويل پکي سٿيا پيا هوندا آهن. ڳوٺن جي ماڻهن ۾ اڃا به منهن ۾ نمڪ آهي ۽ اهڙن هارين تي ايڏي ته ٿڪ، ٿُڪ ٿئي جو پوءِ وري اهڙو ڏوهه ڪونه ڪن. هرڪو توبهه، توبهه پيو ڪندو.
اهڙي طرح ٻئي جهار وري باغن ۾ هڪلبي. باغائي کانڀاڻي کنيو هو ٻلو، واريون هڪلون پيو ڪندو. ان جي باوجود طوطا ۽ بربليون باغن ۾ پينگهون ٻڌي بيٺل هونديون. توت ته هنن جي محبوب غذا هجي ٿي. اهو آهي ڳوٺاڻي سماج ۾ هاري ۽ پکيءَ جي وچ ۾ سٻنڌ. هاريءَ ۽ پکي ته هڪ ئي وقت زرعي فصلن جا اسٽيڪ هولڊر هجن ٿا. انهيءَ جنگ جي باوجود هرڪو پنهنجو پنهنجو حصو حاصل ڪيو وڃي.
ڳوٺاڻي سماج ۾ پکي گهر جي ڪٽنب جو حصو هجي ٿو. جهرڪي ۽ ڪٻر ته گهر جون ڀاتي هجن ٿيون. پر ڪانگ کي پنهنجو حصو نه مڃبو ته پنهنجي مڙسي ڪري ڪنهن به ٻار جي هٿ مان ماني ڦري به زوري گهر جو ڀاتي ٿيو وڃي. ڳوٺن ۾ گهرن جي نئين اڏاوتن ۾ جهرڪين جو هاڻ خيال نٿو رکيو وڃي. بيدا لاهڻ وقت ڀڄيو پون ٿا.
ڳوٺاڻي رات جي صوتي اثرات ۾ ٽٽيهر جو آواز لازمي هجي ٿو. ڳوٺاڻيون زالون ڀنڀرڪي مهل ڪار ڪڻڇيءَ جي مڌر آواز تي اٿڻ جون عادي هجن ٿيون.
رات جو ڪنهن چٻ جي چرڙاٽ تي ڳوٺاڻيون زالون هڪل ڪنديون ”ڌوڙ هجئي نڀاڳي ڪو جهيڙو ڪرائيندينءَ ڇا، يڪا ٻرڙاٽ پيا پونئي.“ ڪانگ ڪو ٻار کان گوشت يا ماني ڦري ويو ته ان تي زالون لعنتون پيون وجهنديون. پر اهو ساڳيو ڪانءُ لنوي، ٽپڪا پيو ڏيندو ته گُد گُد پيون ٿينديون ته مهمان ٿو اچي.
ڳوٺن ۾ ته پکي ڪئين ڳالهين جو اهڃاڻ هجن ٿا. ملهاري کاٻي پاسي اچي ويئي ته چوري تي ويندڙ چور واپس موٽي ويندو. چانهه ۽ ڪاٺ ڪٽي پکيءَ جا جهڙا رنگ ۽ چٽ خوبصورت آهن، اهڙيون ئي وري انهن بابت ڳالهيون به مزيدار هلندڙ هونديون آهن. ڪاٺ ڪٽي لاءِ مشهور آهي ته اهي طوطن جا ملازم آهن. انهن لاءِ وڻن ۾ گهر ٺاهين ٿا. ٺوڙهو پکي جا آکيرا ته آرٽسٽ وانگر هجن ٿا. جيڪي هو ڊڀن جي تيلين مان ٺاهي ٿو. ان لاءِ مشهور آهي ته هو نانگ کي دوکو ڏيڻ لاءِ آکيري جو اصلي منهن لڪائي ڪوڙو منهن ظاهر ڪري ٿو. چانهه پکي لاءِ اها ڳالهه هلندڙ آهي ته هن جا ٻچا ڦٽڻ کان پوءِ پارس پهڻ لڳڻ کان پوءِ اکيون کولين ٿا. ان ڪري چانهه جبلن مان اهو پارس اکين تي لڳائڻ لاءِ کڻي اچي ٿي. ڳوٺاڻا وري اهي پيا پور پچائيندا ته ان گهڙيءَ چانهه جي آکيري ۾ لوهه جو ٽڪر رکي اچجي ته سون ٿي پوي. اهڙي طرح اڌ رنگ (فالج) لاءِ پاريهر ۽ سورڻي (الرجي) لاءِ ڇاپاڪو پکي وري هڪ ٽڪ سمجهيو وڃي ٿو. ڌنار چوندا جيڪڏهن ڇاپاڪو ماري ان جو گوشت هٿن کي هڻجي ته سورڻو (الرجي) ان کي ڪڏهن به نه ٿيندو. البت ان جي هٿ ڌوتل پاڻي هڻڻ سان سورڻي جي مريض جو علاج ٿيو وڃي.
جيئن پکي ۽ جيتن ۾ مور ۽ نانگ جي ويڙهه مشهور آهي. ائين جيتن ۾ ”عار“ وري پکين کي خطري کان اڳواٽ خبردار ڪرڻ واري ڊيوٽي ڏيندڙ آهي. عار جيستائين چين پئي ڪندي ان جو مطلب سڀ خير آهي. پر عار چپ ٿئي معنيٰ پکي الرٽ ٿي ويندا، خطري جي گهنٽي وڄي وئي. جيتوڻيڪ هاري ۽ پکي ڳوٺاڻي سماج ۾ هڪڙي ڪٽنب جا ڀاتي آهن پر خطري جي گهنٽي ته زهريليون دوائون هارين ۽ پکين لاءِ جڏهن کان هڪ ئي وقت بنجي ويون آهن. زراعت ۾ ڦوهاري واريون متعارف ٿيون آهن، تڏهن کان پکين جو وڏو موت واقع ٿيو آهي. زهريلي ڦوهاري ٿيڻ کان پوءِ جيت چڳندڙ پکين جي تباهي ٿي وئي آهي. زرعي دوا جيڪا ڳوٺاڻي سماج ۾هاريءَ جي گهر ۾ ٿانون وانگر ان جي گهر ۾ داخل ٿي وئي آهي. هاريءَ جي گهر واري لانڍي جيڪا هڪ ئي وقت هن جو رڌڻو به هجي ٿو. بيڊروم به هجي ٿو ۽ ڊائننگ روم به هجي ٿو. افسوس جي ڳالهه اها آهي ته ڇپر جي ورئي ۾ يا جاري ۾ اها دوا اٽي، چانور، کنڊ يا ٻئي کاڌي جي ٿانون سان گڏ رکيل هوندي آهي. جتي هن جا ٻار به راند کيڏندڙ هوندا آهن.
جيتوڻيڪ جهار دوران پکي ۽ هاريءَ جي وچ ۾ وڏو جهيڙو هلندڙ هوندو آهي، پر اهو ساڳيو پکي زرعي فصلن مان نقصانڪار جيت چڳي ختم ڪري هاريءَ جو ڀرجهلو بنجي بيٺل به هوندو آهي. زرعي دوائن جي استعمال کان پوءِ لاڳيو پکي پنهنجي جنگ هارائي رهيو آهي.
سنڌ ۾ رڳو ڪڪڙن جا ميل ٿيڻ جو رواج نه آهي، پر سنڌ ۾ وائلڊ پکين جي مقابلن جو به رواج آهي. تترن جي ٻولي واريون ته ٽورنامينٽن جو رواج عام پئجي ويو آهي. جڏهن ته ٻاٽيڀر جي ويڙهه جو مقابلو به ايڏو ته زوردار ٿئي ٿو جو اخبارن ۾ ان جي باقاعدگي سان رپورٽنگ ٿئي ٿي. بلوچستان جي ڀاڳ ناڙي شهر ۾ ٿاڻي جي صوبيدار کان وٺي بئنڪ جي مئنيجر تائين، شهر جي هر ماڻهوءَ جي هٿ ۾ ويڙهه وارو ٻاٽيڀر کنيل ڏٺو ويو.
پکي جڏهن اسان جي زندگي سان ايڏو گهرو واسطو رکندڙ هجن ٿا ته ان لمحي الطاف شيخ جو پکين بابت گهڻ پاسائون معلومات ڏيندڙ ڪتاب اسان جي سماج جو ڪيڏو نه اهم ڪتاب چوائيندو.
اسحاق مڱريو
حيدرآباد
Email Address: ishaqmangrio@gmail.com