ولر ڪيو وتن
اسان وٽ سنڌ ۾ ڪونج سونهن جو پکي ضرور سمجهيو وڃي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪونج بيحد سهڻو پکي آهي، چاهي اها سائبيريا کان سنڌ ۾ ايندڙ Demoiselle crane ڪونج هجي جنهن کي ننڍي کنڊ ۾ Grus Grus نالي سان به سڏيو وڃي ٿو، يا جپان ۾ نظر ايندڙ Hooded Crane جنهن کي هو نابي زورو سڏين ٿا. هونءَ فقط ڪونج لاءِ جپانيءَ ۾ تسورو Tsuru لفظ آهي پر اڳيان ڪو نالو هڻڻ سان ”تسو“ فقط ”زو“ ٿيو پوي. جپان ۾ هڪ ٻي بلڪل سفيد رنگ جي به ڪونج نظر اچي ٿي _ بلڪ ٽوڪيو، اوساڪا کان ميجي ۽ فڪوڪا تائين مون کي ته اها اڇي ڪونج ئي گهڻو نظر آئي، جنهن کي جپاني مانازورو سڏين ٿا ۽ هن جو سائنسي نالو Grus Vipio آهي ۽ پهرين واري ڪونج جو Grus Monachus آهي. هونءَ ته اسان واري ڪونج به جپان ۾ ٻئي ڪنهن هنڌ نه ته چڙيا گهرن ۾ ته ضرور نظر اچي ٿي، جنهن کي جپاني انيهازورو سڏين ٿا. اهي سڀ ڪونجون جپان جي ڏاکڻن حصن ۾ نظر اچن ٿيون، جتي هو سائبيريا کان پهچن ٿيون ۽ سياري جا چار مهينا گذاري روانيون ٿيو وڃن-- جيئن سنڌ ۾ اهي مهينا گذارين. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته جپان ۾ Sandhill Crane به نظر اچي ٿي جيڪا ڪئناڊا کان سيارو گذارڻ لاءِ جپان پهچي ٿي. اهو سفر جهاڳڻ لاءِ هن کي سڄو پئسفڪ سمنڊ لتاڙڻو پوي ٿو!
اسان وٽ سنڌ ۾ ڪونجون روس جي اتراهن علائقن کان اچن ٿيون ۽ پهرين قزاقستان جي ڍنڍن ۽ آماجگاهن ۾ پنهنجو مختصر قيام ڪري پوءِ انڊس فلاءِ وي ذريعي هجرت ڪن ٿيون. هو افغانستان واري رستي هندوڪش ۽ قراقرم وارن جابلو سلسلن وچان اڏامنديون اچيو سنڌو درياهه جو پيٽ وٺن. ڪجهه ڪونجن جا قافلا افغانستان وٽان ايران ڏانهن مُڙي وڃن ٿا، جتان ايران جي صوبي سيستان ۽ بلوچستان مان ٽپي اسان واري بلوچستان ۾ داخل ٿين ۽ ڪوئيٽا، سبي مٿان اڏامي منڇر ۽ ناري جي ڍنڍن تي اچيو لهن.
بهرحال سنڌ ۾ ڪونج کي ڪورين، جپانين ۽ ويٽنامين وانگر پوڄڻ جو پکي ته نه پر سونهن جو پکي ضرور سمجهيو وڃي ٿو. ڊگهي ڳچي واري عورت کي هميشه ڪونج جي ڳچي سان مشابهت ڏني وڃي ٿي. هو راڳ ته توهان ضرور ٻڌو هوندو:
ڪونج پکيءَ جا پار اٿئي،
سنهڙي ڳچيءَ ۾ هار اٿئي.
اتر ٿائلنڊ جون عورتون به، خاص ڪري چانگمائي ۽ چانگ رائي علائقن جون ڇوڪريون، ڳچيءَ ۾ گول ڇلا چاڙهي ڳچيءَ کي ڪونج وانگر ڊگهو ڪن ٿيون. شاهه لطيف ته سر ڏهر ۾ خاص طور ڪونج پکيءَ کي ڳايو آهي. چي:
ڪونجڙي ڪالهه لهئين سڄڻ وڌم چت،
آئون جنين ريءَ هت گهنگهر گهاريان ڏينهڙا.
ائين ته ڪونج کي جپان ۾ به خوب شاعريءَ ۾ استعمال ڪيو ويو آهي. جپان جي هڪ مشهور شاعر ماتسو باشوءَ جو هائيڪو آهي ته:
ڪونيتسو نو
تسورو آئوزورا
تادا يوئيري.
(سخت بخار....
تري رهي آهي ڪونج
نيري آسمان ۾.)
جپان ۾ ڪونج نه فقط باعزت ۽ ديويءَ جو رتبو رکي ٿي پر هوءَ سونهن ۽ وڏي ڄمار جي به علامت سمجهي وڃي ٿي. ۽ هتي جپان ۾ هر وقت خراب موسم، جهڙ ڦڙ ۽ طوفاني هوائن ۾ آسمان جوصاف ۽ نيرو نظر اچڻ قدرت ۽ هن دنيا جي بهترين ۽ آئيڊل حالت سمجهي وڃي ٿي. سو ڪو کڻي بيمار هجي پر تادا يوئيري (نيري آسمان ۾) تسورو آئوزورا.... يعني اڏري رهي آهي ڪونج، هڪ آدرشي ماحول آهي.
ساڳي شاعر ماتسو باشو جو هڪ ٻيو شعر (هائيڪو) آهي جنهن ۾ پڻ هن ڪونج (Tsuru) جو ذڪر ڪيو آهي، چي:
سامي داري ني (اونهاري جي آڳاٽي مينهن ۾)، تسورو نو آسِهي (ڪونجن جون ٽنگون)، مِي جي ڪاڪُو ناري رِي (ٿي ويون آهن ننڍڙيون).
يعني مينهوڳي جي موسم ۾ بارش ڪري کيت پاڻيءَ سان ڀرجي ويا آهن ۽ انهن ۾ بيٺل ڪونجن جون ٽنگون ننڍيون لڳي رهيون آهن.
ڪونجن بابت مون وٽ ٻن انڊين شاعرن جا شعر نوٽ ٿيل آهن، جيڪي آمريڪا ۾ رهن ٿا ۽ اتي جي ڪنهن رسالي ۾ ڇپيا هئا. هڪ روحان بيندري جو آهي جنهن جي شعر جو عنوان آهي: مور ۽ ڪونج:
There goes picture
The peacock looks at sea,
He sees his image
No body is as beautiful as me
There comes crane
Ha ha ha, it may be true
But when I am in danger I can fly
You cannot.
۽ هي ٻيو ٽسٽو آهي، جنهن جي شاعره جيوتي سنيت چوڌري آهي:
Starving Crane
In the shallow stream
Fishing food.
اسان وٽ جيڪي سنڌ ۾ ڪونجون اچن ٿيون، جن کي يورپ پاسي Demoiselle Cranes سڏيو وڃي ٿو، عام ڪونج (Grus Grus) کان ڪجه ننڍيون ٿين ٿيون. سندن قد ٽي فٽ کن مس ٿئي، وزن ٻه کان ٽي ڪلو ٿئي. سندن رنگ هلڪو نيراڻ تي مايل سليٽي ٿئي. اک کان وٺي سندس ڳچيءَ جي پٺ تائين اڇي رنگ جا ننڍا کنڀ ٿين. سندن اکيون نارنگي رنگ جون ڳاڙهسريون ٿين. جپان ۽ ڪئناڊا پاسي جي Sandhill ڪونجن جي چهنبن کان سنڌ ۾ ايندڙ هنن ڪونجن جون چهنبون ننڍيون ٿين. سندن ٽنگون ۽ پيرن جا پٻ ڪاري رنگ جا ٿين. هنن ڪونجن جا نر ۽ ماديون هڪجهڙيون ٿين ۽ پري کان اهو سڃاڻڻ ته ڪهڙو پکي نر آهي ڪهڙو مادي ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. ايترو ضرور آهي ته نر پکي قد ۾ ماديءَ کان کڻي ٿورو وڏو ٿئي ٿو. هي ڪونجون اتراهن علائقن جو پکي آهي ۽ گهڻي ۾ گهڻو اوڀر ايشيا (سائبيريا پاسي)، قزاڪستان (وچ ايشيا) ۽ ڪالميڪيا (بحر اسود ۽ ڪئسپين سمنڊ جي وچ واري حصي) ۾ ٿئي ٿو. ڪونجون ترڪيءَ ۾ پڻ چڱي تعداد ۾ ٿين ٿيون، جيڪي پڻ سياري جي موسم، سنڌ ۽ ڪڇ گجرات ۾ گذارڻ لاءِ ايران ۽ پاڪستان جي بلوچستان وارن صوبن مان ٿي سنڌ ۾ پهچن ٿيون، جن لاءِ اسان وٽ ڪن ماڻهن جو اهو خيال آهي ته اهي ڪي ڪوئيٽا ۾ رهن ٿيون. ٻين ڪونجن وانگر سنڌ ۾ ايندڙ هي ڪونجون به نچڻ ٽپڻ ۽ ٻولڻ ۾ مشهور آهن. جپاني ڪونجن ۾ نچڻ واري ٽرڙپائي فقط نر پکي ڪري ٿو. اسان وٽ سنڌ ۾ به نر، ماديءَ کي impress ڪرڻ لاءِ ڊانس وارا show ڪري ٿو، پر ان کي، ان ڪم تي آڻڻ لاءِ ناچ جي شروعات مادي ڪري ٿي. ۽ هر نر پکي جي سڏ تي، مادي پکي ڪُوڪي هن کي هڪ دفعو ورندي ڏئي ٿي.
ڪونجن جو پاڻ سان پيار محبت ۽ ولر ڪري اڏامڻ ۽ داڻو پاڻي حاصل ڪرڻ، ڪڙم قبيلي جي ٻَڌي ۽ پيار جي علامت بنجي پيو آهي. هنن جي اها ٻَڌي ڏسي شاهه لطيف به فرمائيو:
وڳر ڪيو وتن، پرت نه ڇنن پاڻ ۾،
پسو پکيئڙن، ماڻهنئان ميٺ گهڻو.
شاهه صاحب ڪونج پکي کي پيار کان ڪونجڙي به سڏي ٿو ۽ پنهنجن بيتن ۾ ان نالي سان به ياد ڪري ٿو:
قسمت آنديون ڪونجڙيون، وطن جنين جو روه،
ڪونهي ڪنهن جو ڏوهه، رزق رزاق هٿ ۾.