بي چَئي جهرڪ جي ڪهاڻي
پکي به انسانن وانگر هڪ حد تائين گرمي ۽ سردي سهي سگهن ٿا. اسان وٽ اونهاري ۾ گرمي ضرور ٿئي ٿي پر گهرن ۽ وڻن جي ڇانوَ ۾ ته وري به فرحت آهي ۽ ٻيو ته اسان وٽ سخت اونهاري ۾ به انبن کان کجور تائين ۽ چانورن کان ڪڻڪ تائين جا فصل ٿين ٿا، جن مان ڪجه نه ڪجه پکي پکڻ چڳي سگهن ٿا. ٽيوب ويل، نلڪن، کوهن، نارن، واٽر ڪورسن ۽ دُٻن ۾ ايترو ته پاڻي رهي ٿو جو پکي پنهنجيون چهنبون ٻوڙي سگهن. پر ناروي، فنلئنڊ، سئيڊن، گرين لئنڊ، اتر ڪئناڊا ۽ سائبيريا وارن پٽن تي سياري جي سخت سرديءَ ۾ ڪٿي آهي ڪو ٻج ڪڻو يا گاهه ذرو؟ ڪٿي آهي ڪا مک ماڪوڙي يا ٽنڊڻ چچي، جنهن کي پکي کائي پيٽ ڀرين؟ پيئڻ لاءِ پاڻي ناهي. جيڪو پاڻي آهي اهو برف ٿيو وڃي. اهڙي صورت ۾ هتي رهندڙ پکي ڏکڻ طرف ڀڄن ٿا جتي جو سيارو ايڏو هلڪو آهي جيڏو اتر يورپ جو اونهارو. هنن اتراهن ملڪن ۾ سياري جون جيئن ئي ٿڌيون هوائون لڳڻ شروع ٿين ٿيون ته ننڍڙا جهرڪين جهڙا توڙي وڏا بدڪن جهڙا پکي لڏپلاڻ جي تياري شروع ڪن ٿا ۽ هو پوري ڪوشش ڪن ٿا ته وڌيڪ ٿڌ شروع ٿيڻ کان اڳ هو ڏکڻ ڏي سفر جو سانباهو ڪن، ڇو جو ان معاملي ۾ جيڪو پکي دير ڪندو اهو سورن ۾ پئجي ويندو. ٿڌي هوا ۽ برف باري ۾ هن لاءِ اڏامڻ ڏکيو ٿي پوندو.
پکين جي لڏپلاڻ به ائين آهي جيئن اسان وٽ هند- سنڌ واري عربي سمنڊ ۾ هزارين سالن کان سفر تي ٻيڙا ٿي نڪتا. ويهين صديءَ جي شروعات کان هي انجڻيون ايجاد ٿيون ۽ ڪوئلي، پوءِ ڊيزل آئل ۽ هاڻ ويندي نيوڪليئر پاور ذريعي، انجڻين کي جهازن تي فٽ ڪري پنهنجي مرضي سان جهاز هلايا ويا- نه ته حضرت نوح جي زماني کان وٺي اوڻهين صديءَ تائين ننڍا وڏا ٻيڙا سڙهن (Sails) تي هليا ٿي پر ناکئي (ناخدا Captain) جي مرضي مطابق نه پر هوا جي رخ مطابق .سنڌ کان ٻيڙا جيڪي سلون ۽ سري لنڪا ويندا هئا، جن لاءِ شاهه لطيف چيو ته ”سودو ڪن سون جو وڏا وهائو“ (يعني وڏا خريدار واپاري جيڪي ساڳي وقت جهازن جا مالڪ به هئا ته انهن جا ناخدا (ڪئپٽن) به. سي سامونڊي سائو (يعني اهي شاهوڪار سامونڊي) لنڪا لوپي آئيا (لنڪا لُٽي ڦُري آيا). سو سنڌ کان ٻيڙا نڪرندا هئا ته وڃي سري لنڪا کڻندا هئا ۽ وري اتان مالن سان ڀرجي واپس سنڌ ۽ مٿي خليج ۽ عدن تائين پيا ويندا هئا. پر سائين انهن ڏينهن ۾ اڄ وانگر نه ٿيندو هو ته جنهن وقت جهازران ڪمپني يا جهاز جي مالڪ جو آرڊر ملي ان وقت ڪئپٽن لنگر کڻي، اوڏانهن روانو ٿي وڃي. انهن ڏينهن ۾ اهي ٻيڙا هوائن يعني موسمن مطابق هلايا ويا ٿي. اسان وٽ هوائن جو پئٽرن هي آهي ته سياري ۾ اتر جون هوائون لڳن ٿيون ۽ اونهاري ۾ ڏکڻ جون هوائون. يعني جيئن ئي سياري جون هوائون لڳڻ شروع ٿينديون هيون ته مختلف ٻيڙيون، بتيلا ۽ وڏاندريون ديبل، ٺٽو، ڪراچي، بدين وارو علائقو ڇڏي ڏکڻ طرف، سري لنڪا ڏي ائين روانيون ٿينديون هيون جيئن سياري ۾ هتان يورپ جي ٿڌن ملڪن کان پکي ڏکڻ ڏي ڀڄن ٿا. ناکئا اتر جي هوا لڳڻ تي پوءِ دير نه ڪندا هئا. سندن گهرن ۾ کڻي ڪهڙي به امرجنسي هجي. هو ڀلي کڻي شادي ڪري نئين ڪنوار کي گهر ۾ وٺي آيو هجي پر اتر جي هوا لڳڻ بعد پوءِ هو نه ترسندو هو جو هن کي خبر هوندي هئي ته جي هن دير ڪئي هوا مان فائدو نه ورتو ته منزل تي پهچڻ کان اڳ سورن ۾ پئجي ويندو. بنا هوا جي هو چپن ذريعي ڪيترا ڪلاڪ ۽ ڪيترو فاصلو ٻيڙي کي اڳتي ڌڪي سگهي ٿو. سو ڀلي زال سان گڏ هني مون پيو ملهائي يا ستاوڙا کائي. اتر جي هوا جي پهرين جهونڪي سان اٿي کڙو ٿيندو هو. تڏهن ته اهڙن جي زالن ٻيڙي هلائيندڙ مڙس سان پرڻجڻ کان ڪنواريون رهڻ کي ترجيح ڏني ٿي. شاهه لطيف انهن جي خوب ترجماني ڪئي آهي، چي:
”وڻجاري ڪانڌاءُ، مون ور ويٺي گهاريو
لڳي اتر واءُ، ڍوليو هلڻ جون ڪري“
يعني وڻجاري يا سوداگر (Sailor) مڙس کان ته ڀل ائين ئي ويٺي هجان. ڇو جو جيئن ئي سيارو ٿئي ٿو، يعني اتر جو واءُ لڳي ٿو ته هو ڀڄڻ جي ڪري ٿو. يا هڪ هنڌ شاهه لطيف جهازران جي زال واتان هيئن چورايو آهي ته:
لڳي اتر هير، سامونڊين سڙهه سنباهيا،
ننگر کڻي ناکئا، ٿيا سڻاوا سير،
هنئڙي نِتُ اُڪيرَ، کاري کيڙائن جي.
اتر جي هوا مان ڪو ناکئو (جهازران) جي فائدو نه وٺندو هو ۽ دير ڪندو هو ته پوءِ منزل (سري لنڪا) تائين پهچڻ کان اڳ، هوا بند ٿي وڃڻ تي هو مصيبت ۾ اچي ويندو هو ۽ ان زماني ۾ هوا بند ٿيڻ معنى جهاز (ٻيڙي) جو بيهي رهڻ. ان ۾ اهو خطرو هوندو هو ته اوسي پاسي جا سامونڊي ڌاڙيل (قزاق Pirates) پنهنجين چپن وارين ٻيڙين ذريعي هنن مال بردار ٻيڙن تي پهچي ويندا هئا ۽ ڦرلٽ ڪري ڀڄي ويندا هئا.
دنگي وچ درياهه، ڪي ٻڏي ڪي اپڙي....
ملاح تنهنجي مڪڙيءَ اچي چور چڙهيا.....
سو اتر جي سخت سيءَ مان جان بچائي ڏکڻ ڏي ويندڙ پکين جو به اهو حال هوندو آهي. سرد هوائون شروع ٿيڻ سان ئي هو سفر جو سانباهو ڪندا آهن، جيئن برفباري کان اڳ ڀڄي نڪرجي. پر هر دفعي ڪجهه اهڙا پکي به هوندا آهن جن کي نڪرندي نڪرندي دير ٿي ويندي آهي ۽ پوءِ جي گهڻي برفباري شروع ٿي ويندي هئي ته هو اڏامڻ کان ڳرا ٿي پوندا آهن ۽ هيٺ ڪِرڻ تي هتي جا يورپي ماڻهو کڻي کين پنهنجو کاڄ نٿا بڻائين، پر هتي جون بکايل ٻليون، ڪُتا ۽ ٻيا جانور جيڪي کاڌ خوراڪ جي کوٽ ۽ سخت سيءَ جي ڪري هيڏانهن هوڏانهن واجهائينديون رهن ٿيون، انهن پکين کي کايو ڇڏين. ان تان هڪ مزيدار ڳالهه ياد آئي جيڪا جهازراني جي تعليم دوران اسانجو هڪ انگريز ڪئپٽن واٽڪسن اسان شاگردن کي نصيحت طور ٻڌائيندو هو ۽ نوڪريءَ جي آخري سالن ۾ جڏهن مون ٽيچنگ ڪئي ته آئون به پنهنجن شاگردن- ملائيشيا توڙي پاڪستان جي نيول ڪئڊٽن کي، اها ئي ساڳي ڪهاڻي ٻڌائي نصيحت ڪندو هوس- ڪهاڻي ڪجهه هن ريت آهي:
Once upon a time there was a non conforming sparrow who decided not to fly south for the winter. However soon the weather turned so cold that he reluctantly started to fly south. In a short time ice began to form on his wings and he fell to earth in a barnyard almost frozen. A cow passed by and capped on a little sparrow. The sparrow thought it was the end. But the manure warmed him and defrosted his wings. Warm and happy, able to breathe, he started to sing. Just then a large cat came by and hearing the chirpings, investigated the sounds. The cat cleared away the manure, found the chirping bird and promptly ate him.
ڳالهه جو مختصر مطلب اهو آهي ته هڪ بي چَئي جهرڪ اهو پهه ڪيو ته هن سياري ۾ ٻين پکين سان گڏ ڏکڻ ڏي ڪوچ ڪرڻو ناهي. پر پوءِ جڏهن ٿڌ وڌي وئي ته هن ڏکڻ طرف ڀڄڻ ۾ ئي عافيت سمجهي. اڃا ٿورو ئي سفر طئي ڪيائين ته برف سندس جسم تي ڄمڻ لڳي ۽ وڌيڪ اڏامڻ بدران فروزن حالت ۾ هيٺ هڪ وٿاڻ ۾ اچي ڦهڪو ڪيائين. ان وقت اتان لنگهندڙ هڪ ڍڳيءَ، جهڙو ڇيڻو لاٿو ته اچي هِن جي مٿان ڪريو ۽ سڄو ان ۾ ڍڪجي ويو. جهرڪ ته اهو ئي سمجهيو ته بس هن جي پڄاڻي ٿي وئي. پر گرم ڇيڻ هن جي ٿڌي جسم ۾ گرمائش رسائي ۽ سندس کنڀڙاٽيون وغيره ڊيفراسٽ ٿيڻ لڳيون. گرمائش رسڻ ۽ ساهه کڻڻ جي خوشيءَ ۾ هو کڳيون هڻڻ لڳو- يعني لاتيون لنوڻ لڳو. نه ڄاڻ ڪو ٿُلهو جهنگراڙ ٻِلو اتان اچي لنگهيو ۽ هن جي ڳائڻ جو آواز ٻڌي شڪار کي ڳولڻ لڳو. هن ڇيڻ کي جهڙو ئي هيڏانهن هوڏانهن ڪيو ته سيٽيون وڄائيندڙ هي جهرڪ نظر اچي ويس جنهن کي ڇيڻ مان ڪڍي، بنا ڪنهن وقت وڃائڻ جي هڙپ ڪري ڇڏيو.
سو بهرحال اهو ئي حال ولر کان وڇڙي ويل پکيءَ جو ٿئي ٿو. هن جو انت ڪنهن نه ڪنهن جي پيٽ ۾ ٿئي ٿو. ان ڪهاڻي بعد اسانجو انگريز پروفيسر هن ڪهاڻيءَ مان حاصل ڪيل سبق هن ريت ٻڌائيندو هو ته:
اهو جيڪو توهان جي مٿان هنگي وڃي ٿو ضروري ناهي ته ڪو توهان جو دشمن هجي.
۽ اهو جيڪو توهانکي گونهه جي ڍير مان ڪڍي ٿو، ضروري ناهي ته توهانجو سڄڻ ئي هجي.
۽ جيڪڏهن توهان گونهه جي ڍير ۾ پاڻکي خوش ۽ فرحتي محسوس ڪري رهيا آهيو ته خوشيءَ جا سُر آلاپڻ بدران پنهنجي وات کي بند ئي رکو.