پتن، پاتن يا لليتپور
پتن يا پاتن، لليت پور واري علائقي ۾ آهي، چيو وڃي ٿو ته لليتپور، قبل مسيح کان ٽي صديون اڳ وجود ۾ آيو. ان جو بنياد وجھڻ وارا ڪراتي يا ڪرانتي هيا. جيڪي اصل ۾ انڊيا جي آسام سان تعلق رکندا هيا ۽ پوءِ اچي اتي هماليا جبلن ۾ آباد ٿيا. ان کانپوءِ وري ان شهر کي وسعت ليچاوي ۽ مَلا يا مَل ماڻهن ڏني. هن شهر جي باري ۾ مختلف ڏند ڪٿائون آهن، انهن مان اهم هي آهي ته ڪنهن زماني ۾ کٽمنڊو ۾ برساتن نه پوڻ جي ڪري سوڪهڙو ٿي ويو، فصل سڪي ويا، ماڻهو بک مرڻ لڳا، سندن دارو مدار زراعت تي هو، انڪري هتان جي ماڻهن سوچيو ته ان لاءِ ڪجھه ڪيو وڃي، سڀني هڪ راءِ ٿي اهو فيصلو ڪيو ته ڪنهن نه ڪنهن نموني رام رتي مڇندرناٿ کي آسام، انڊيا مان کڻي کٽمندو اچجي، ان ڪم لاءِ ٽن ماڻهن جو هڪ گروپ تيار ٿيو. ان گروپ ۾ هڪ ڄڻو لليت به هو جيڪو انڊيا کان وٺي کٽمنڊو تائين، پنهنجن ڪلهن تي کڻي آيو. جڏهن رام رتو مڇندرناٿ هتي پهتو ته برساتون شروع ٿي ويون، ماڻهن سک جو ساهه کنيو ۽ ٻنين ۾ ساوا سلا ڦٽڻ شروع ٿي ويا. لليت جي اهڙي ڪم جي ڪري ماڻهن، کٽمنڊو ماٿريءَ جي ان هنڌ کي لليت پور سڏڻ شروع ڪيو. ڪن هنڌن تي ايئن به لکيل آهي ته لليت پور جي معني آهي “خوبصورتيءِ وارو شهر يا فن وارو شهر”. هن وقت به ويساک (اپريل/مئي) مهيني ۾ جڳنناٿ جو ميلو مچايو وڃي ٿو جنهن ۾ هڪ وڏي رٿ ۽ ٻي ننڍي رٿ ڪڍي ويندي آهي جنهن کي جلوس جي صورت ۾ گھمائيندا آهن.
ٽيڪسيءَ واري مون کي هڪ گھٽيءَ ۾ ڇڏيو پر اتي ته مون کي ڪي اهڙا آثار نظر نه آيا ته هيءَ ڪو پراڻو شهر آهي يا سياحت وارو هنڌ آهي، هن ٻڌايو ته اسان ان ئي جڳهه تي آهيون پر ٻي پاسي کان آيا آهيون ٿورو پنڌ ڪرڻو پوندو پر مون کيس چيو ته نه مون کي اتي ڪٿي ويجھو ڇڏي ڇو جو گھٽين مان مونکي ڪا خبر نه پوندي. پوءِ ان شريف ماڻهو مون کي گھٽين مان وٺي اچي درٻار تي ڇڏيو.
مان جيئن ئي کٽمنڊو جي پراڻي شهر جون گھٽيون لتاڙي هڪ چوڪ ۾ داخل ٿيس ته ڄڻ هڪ نئين جهان ۾ اچي ويس. ۽ اها دنيا ماڻهو کي تاريخ جي ورقن ۾ واپس گهلي وڃي ٿي ته وري آرڪيٽيڪچر جي ڪاڪ محل ۾ به وٺي وڃي ٿي.
پتن، پاتن يا پتڻ وارو شاهي ڪامپليڪس سترهين صديءَ ۾ بادشاهه نرسما مَل، جي وقت ۾ ٺهڻ شروع ٿيو جيڪو سندس پٽ شري نواسا جي وقت تائين هليو.
درٻار ڄڻ ته هڪ وڏو آڳر آهي جنهن جي ٻنهي پاسن ۽ وچ تي مختلف عمارتون ٺهيل آهن، اتي ڪجھه ننڍا ننڍا الڳ احاطا به آهن، جن ۾ وري مختلف عمارتون آهن. انهن احاطن يا چوڪن کي، سنداري چوڪ(1647)، ڪجن لي مُل چوڪ(1666)، ۽ ڪيشاو نارائڻ چوڪ (1734) چيو وڃي ٿو. ان کان علاوهه اشوڪا جيڪو 250 قبل مسيح ۾ نيپال آيو هو، ان هِنَ پتڻ جي چئني ڪنڊن تي اسٽوپا ٺهرايا هيا.
جنهن عمارت تي منهنجي پهرين نظر پئي اهو مل چوڪ هو. جنهن جي چوڌاري خوبصورت پٿر جي اُڪر ٿيل آهي. ان جي گيٽ وٽ ٻه شينهن بيٺل آهن جيڪي 1662 ۾ باهه لڳڻ ڪري ختم ٿي ويا هيا پر پوءِ سرينواسا مَل 1665 ۾ ان جي مرمت ڪرائي. ان احاطي جي وچ ۾ هڪ مندر بديا (وديا) ديويءَ جي نالي سان ٺهيل آهي. وديا، سرسوتيءَ جو ٻيو نالو آهي، هوءَ برهما جي زال آهي، وديا جي لفظي معني آهي ”صحيح ڄاڻ“. هن ديويءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته کيس اهڙي شڪتي ”پرم پراڪرتي“ آهي، جيڪا ماڻهو کي ڇنڊي ڦوڪي صاف ڪري، هن کي سگھه ڏئي ٿي. هن کي ڄاڻ جي ۽ عقلي ۽ منطقي سوچ جي ديوي سڏيو ويندو آهي.
تاليجو مندر به ان احاطي جي چوڌاري ٺهيل آهن. تليجو يا تاليجو ديوي کي چار مٿا ۽ ڏهه ٻانهون آهن. اها ديوي نيپال جي حڪمران مَل بادشاهن جي ديوي هئي جن نيپال تي 12 کان 18 صديءَ تائين حڪومت ڪئي تاليجو، درگا ديويءَ جو روپ آهي، ان جو تفصيل ايندڙ صفحن ۾ ايندو. اتي ئي تاليجو گھنڊ به لڳل آهي جيڪو بادشاهه وشنو مَل، 1736ع ۾ فريادين لاءِ لڳايو هو ته جڏهن به کين ڪو آزار هجي ته ان گھنڊ کي وڄائن. خير ان گھنڊ جو وڄائڻ عبادت لاءِ به آهي.
الائي ڇو گھنڊ، گھنڊڙيون، چڙا، ڀير، اهي عبادت ۾ استعمال ٿين ٿا ۽ خاص ڪري ته مندرن، گرجائن، درگاهن، تي استعمال ٿين ٿا. ڇا اهي ڪنهن هاڪاري شڪتي يا طاقت کي گڏ ڪن ٿا يا ناڪاري طاقتن کي ڀڄائن ٿا! هونئن ته شايد مندرن ۾ اهو گھنڊ ان ڪري وڄايو ويندو آهي ته ناڪاري طاقتون ڀڄي وڃن پر درگاهن تي ڄڻ ڪنهن سواليءَ جي اچڻ جي صدا هوندي آهي. هتي جيستائين ماڻهوءِ کي نيپال جي تاريخ يا هندو مذهب جي باري ۾ ڄاڻ ناهي تيستائين انهن مندرن، انهن ٽاورن يا بتن مان مزو نه ٿو وٺي سگھي. مونکي به ڪا گھڻي خبر ناهي پر وري به ٿوري گھڻي ڄاڻ هئي جنهنڪري لطف اچي پيو. اتي جرمن ٽوئرسٽن جو هڪ ٽولو به هيو، جن کي گائيڊ جرمن ٻولي ۾ ٻڌائي رهيو هو. انهن سڀني مان هڪ جوان هڪ جوڙو بيزار بيزار نظر اچي رهيو هو ۽ ٻين کان الڳ ٿلڳ گھمي رهيو هو. هو ڪرشنا مندر جي سامهون فوٽوگرافي ڪري رهيا هيا ۽ مونکي به فوٽو گرافي ڪندي ڏسي هنن پنهنجي ڪيميرا ڏني ته سندن فوٽو ڪڍان. فوٽو ڪڍڻ کانپوءِ، هنن مون کان پڇيو ته انڊيا جو آهيان؟ جنهن تي مون کين ٻڌايو ته نه مان ته پاڪستان جو آهيان. جوابن مون به هنن کان پڇيو ته جرمنيءَ جي ڪهڙي شهر جا آهن؟ ته هنن موٽ ۾ وراڻيو ته هو جرمن نه پر چيڪ آهن، اتان هن ٽولي سان گڏجي آيا آهن پر هتي گائيڊ سڄي معلومات جرمن ۾ ٿو ٻڌائي جيڪا کين ڪا گھڻي سمجھه ۾ نه ٿي اچي. مون کين چيو ته اوهان کي سلاوڪ گائيڊ کپي ڇا؟ کلي پيا ته سونهري وارن ۽ نيرين اکين واري ڇوڪريءَ جي ڳٽن ۾ ڊمپل وڌيڪ گهرا ٿي ويا. هو سمجھن پيا ته مذاق ڪري رهيو آهيان. هنن چيو ته هتي ڪٿي ملندو چيڪ گائيڊ؟ مون ساڻن سندن ٻوليءَ ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو ته اڃان حيران ٿي ويا. کلڻ لڳا ۽ چوڻ لڳا ته هڪ پاڪستاني، نيپال ۾ سلوواڪ ٿو ڳالهائي اسان لاءِ اها حيرت جهڙي ڳالهه آهي. پوءِ مون کين سربستي ڳالهه ٻڌائي ته مان پي ايڇ ڊي چيڪوسلوواڪيا مان ڪئي آهي. پوءِ ته جيستائين هنن جي ٽولي وارا واندا ٿين تيستائين اسان پراگ ۽ نيپال جي سونهن جي باري ۾ ڳالهائيندا رهياسين. هنن مون کان اتي جي مندرن جي باري ۾ پڇيو مون کي جيتري معلومات هئي ته هنن کي ٻڌائي. ٻئي ڄڻا ننڍي ڊائريءَ ۾ نوٽس به وٺندا رهيا. لڳي پيو ته هنن کي به پنهنجي ٻولي وارو پوءِ ڀلي اهوڌاريو هجي مليو ته مزو اچي رهيو هو.
مون هنن کي مَل چوڪ جي ڏکڻ طرف گنگا ۽ جمنا جا ٺهيل بت ڏيکاريا، جن ۾ گنگا کي ڪُمي يا ڪڇونءَ تي بيٺل ڏيکاريل آهي ته وري جمنا هڪ ڏندڪٿائي واڳون تي بيٺل آهي. انهن بتن کي ڏسندي مون سوچيو ته ڇا سنڌونديءَ جي به ڪا ڏندڪٿائي شڪل، ڪو تصور يا ڪو بت هوندو؟ خير منهنجي نظر مان ته نه گذريو آهي پر يقينن موهن جي دڙي يا وري ان دور جي تهذيبن ۾ ضرور ڪا نه ڪا شڪل يا تصور سنڌونديءَ جو به هوندو. الائي ڇو پيترا(ڇوڪري) جي ذهن ۾ به اهڙي ڪا ڳالهه آئي ۽ هن هڪدم چيو ته جي ولتاوا(چيڪ ۾ وهندڙ ندي) انڊيا ۾ هجي ها ته ان جو به ڪو بُت ٺهيل هجي ها. هن جي ايئن چوڻ تي مان کلي ويٺس ۽ کين ٻڌايم ته مان به انڊس جي باري ۾ اهو ئي سوچي رهيو هيس. هونئن ته انڊس هتان جي آهي پر ان جي بت جي باري ۾ مون کي ڪا ڄاڻ ناهي ته آهي به يا نه! جنهن تي يوزف، (انگريزيءَ ۾ جوزف ۽ پاڻ وٽ يوسف) وراڻيو ته شايد سياحن جي سوچ ۾ هڪجهڙائي هوندي آهي. هنن مون کان هوٽل جي باري ۾ پڇيو مون کين ٻڌايو ته هوٽل نه پر هڪ دوست وٽ رهان ٿو. هو ٿامل جي هڪ هوٽل ۾ رهن پيا، شام جو پاڻ ۾ ملڻ جو واعدو ڪري موڪلايوسين.
مون هڪ ڳالهه محسوس ڪئي ته هتي ٻاهريان سياح ته گھمڻ اچن ٿا پر گھڻا نيپالي به هتي اچن ٿا. جن مان گھڻائي ته اهڙن ماڻهن جي لڳي جن کي ڪم ڪار گھٽ هجي پوءِ شغل جي لاءِ هتي اچي مختلف مندرن جي ڀتين، ٿلهن تي يا ڏاڪڻين تي ويهي پنهنجو ٽائيم پاس ڪن ٿا. پر ان کان علاوه ڪافي شاگرد به اسڪول يا ڪاليج مان ٿي هتي اچن ٿا ڪي ته جوڙن جي صورت ۾ به اهڙن هنڌن تي اچن ٿا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن پراڻي ديوار جي پاڇي يا ڪنهن پراڻي دري يا محراب مان اهڙو جوڙو نظر اچي ٿو ته آرٽ جي ان نموني ۾ اهي زندهه بت پيار جي طاقت سان جان وجھي ڇڏين ٿا.
ان کانپوءِ جيڪا عمارت پنهنجي اڏاوت جي ڪري سياحن جو ڌيان ڇڪرائي ٿي اها ڪرشنا مندر آهي. هي مندر 1620ع ۾ ٺاهڻ شروع ڪيو ويو ۽ 1637ع ۾ پورو ٿيو. ڏند ڪٿائن موجب، هڪ رات جو بادشاهه ناراسنگھا مَل کي خواب ۾ راڌا ۽ ڪرشنا محلات جي ٻاهريان خواب ۾ نظر آيا. بادشاهه ان ئي جڳهه تي مندر اڏڻ جو حڪم ڏنو. ڪجھه سالن کانپوءِ باڊشاهه جي ٻي ملڪ سان جنگ لڳي ۽ هن ڪرشنا جي مدد سان اها کٽي ورتي. انڪري پوءِ وري هن ان مندر جي هڪ ڪاپي/ريپليڪا سندري چوڪ ۾ به اڏائي. ڪرشنا مندر جو آرڪيٽيڪچر شڪارا، جيڪو چائنيز، تبتين ۽ نيپالي اسٽائيل جو مرڪب آهي. هن عمارت تي انڊين مغل آرڪيٽيڪچر جو به اثر نظر اچي ٿو. عام طور تي اسان يورپ جي ڪري مختلف آرڪيٽيڪچرن جي باري ۾ ٿوري گھڻي ڄاڻ رکون ٿا جن ۾ رومن به آهي، گريڪ به آهي گاٿڪ به آهي، رينيسنس به آهي، بارڪ به آهي ۽ ان کان علاوه ٻيا کوڙ قسم آهن. پر اسان پنهنجي علائقي جي آرڪيٽيڪچر جي باري ۾ گھٽ ڄاڻ رکون ٿا.
شڪارا آرڪيٽيڪچر يا طرز اڏاوت، اصل برصغير جي آهي. اهو به گھڻو ڪري اترين يا پهاڙي علائقن جي. شڪارا جي سنسڪرت ٻوليءَ ۾ معني به پهاڙ جي چوٽي واري آهي. هن طرز تعمير ۾ ٻه قسم آهن لاطينا شڪارا، جنهن ۾ ٻاهرين شڪل وڪڙن واري، يا گول هوندي آهي ۽ ان تي مختلف پرت يا سليبس رکيا ويندا آهن جيڪي آهستي آهستي سوڙها ٿي ويندا آهن، ۽ فماسانا شڪارا ۾ ٻاهرين شڪل ڪنڊن واري هوندي آهي ۽ مٿان گھنڊ جيان قبو هوندو آهي. ڪرشن مندر ان قسم جو آهي.
هن مندر جا ٽي طبق آهن، پهرين منزل ڪرشنا جي حوالي سان ته ٻي شوا جي نالي سان، ۽ ٽين وري لوڪيشور جي نالي سان منسوب آهي. مندر جي اندر رامائڻ جي حوالي سان تصويرون آهن.
مان به ٻين سياحن جيان فوٽوگرافي ڪري ڪجھه دير آرام ڪرڻ لاءِ ان مندر جي هڪ ونگ ۾ اچي ويٺس. مون جڏهن ڪرشن جي باري ۾ سوچيو ته کوڙ ساتريون ڳالهيون ذهن ۾ اچي ويون.
ڪرشن سان منهنجي واقفيت ننڍي هوندي هڪ گاني جي ڪري ٿي، ان وقت اسان کي فونو هوندو هو جنهن ۾ چاٻيءَ (هينڊل) جي ذريعي اسپرنگ ٽائيٽ ڪيو ويندو هو ۽ پوءِ رڪارڊ جي مٿان هڪ وريل پائيپ جي مهڙ ۾ سئيءَ کي ڦاسائي رڪارڊ تي رکيو ويندو هو. اها ڳالهه سٺ جي ڏهاڪي واري زماني جي آهي. مان سمجھان ٿو ته اهو گانو ڪندن لال سهگل عرف عام ڪي ايل سهگل جو هوندو هو ”مين نهين ماکن کايو...“ اهو گانو وڻندو ته هو پر پس منظر جي خبر نه هئي هڪ ڏينهن خبر ناهي بابا انيس انصاري ڪنهن کي سمجھائي رهيو هو ته اهو ڪرشن جي باري ۾ لکيل آهي. جيڪو چوري مکڻ کائي ويندو هو ۽ مايون وهنجڻ وينديون هيون ته انهن جا ڪپڙا چورائي وڻ تي چڙهي ويندو هو. ان کان علاوه جڏهن مايون کوهه تان دلا ڀرڻ وينديون هيون ته هي لڪي غليل سان انهن کي ڀڃندو هو ۽ پوءِ جڏهن اها دانهن وڌي وئي ته ماين کي پتل جا دلا ٺهرائي ڏنا ويا. ان کان علاوه جوانيءَ ۾ ڪرشنا تي مايون مرنديون هيون. هر ڪا سمجھندي هئي ته ڪرشن جو هن سان پيار آهي. انڪري ڪرشن کي پيار جو ديوتا به سمجھيو ويندو آهي پر سندس پيار راڌا سان هو. انڪري ڪرشن جي هڪ تصوير سدائين راڌا سان گڏ هوندي آهي ۽ هو من موجي هجڻ ڪري بانسري وڄائيندي نظر اچي ٿو. ڪرشن جو گوپال(گئو پال) نالو به آهي. هاڻي به نيپال ۾ ڪرشن جي جنم ڏينهن تي ميلي جهڙو ماحول ٿئي ٿو ۽ ڪنوارين، الهڙ ڇوڪرين کان وٺي پڪين ماين تائين رنگا برنگي لباس ۾ مندر تي اچي پوڄا به ڪن ٿيون ته پنهنجي پيار جي امر ٿيڻ جون دعائون به گھرن ٿيون.
انکان علاوه مهاڀارت ۽ ڀڳوت گيتا ۾ به سندس ذڪر ملي ٿو. خاص ڪري پانڊون ۽ ڪورن جي وچ ۾ جنگ لڳي جيڪا جوا ۾ ارجن جي گھر واري دروتي جي ڪري لڳي. ان جنگ ۾ ڪرشن پانڊون جي پاسي هو ۽ ارجن جو رٿبان هو انڪري سندس ڪافي بت ۽ تصويرون ان پوز ۾ ملن ٿيون جن ۾ هو رٿ تي سوار آهي ۽ اڳواڻي ڪري رهيو آهي.
جيئن ته پانڊو ۽ ڪورو پاڻ ۾ سوٽ هيا. هڪ موقعي تي ارجن جنگ ڪرڻ کان لنوايو پئي پر ڪرشن هڪ ڊگھو ڀاشڻ حقَ ۽ باطل جي جنگ تي ڏنو جيڪو ڀڳوت گيتا ۾ آهي. جنهنڪري ڪرشن هڪ طاقت جي به علامت آهي. ڪرشن، وشنو جو ڏهون اوتار آهي. مون کي ياد ٿو اچي سومناٿ مندر ۽ مسجد جي اختلاف وقت ايل ڪي آڏواڻيءَ به رٿ ياترا ڪئي هئي، جنهن ۾ هن جي گاڏي يا ٽرڪ کي رٿ جي شڪل ڏني وئي.
ان مندر جي سامهون هڪ ٽاور تي گرودا جو مجسمو ٺهيل آهي، اهو هڪ ڏند ڪٿائي پکي آهي جيڪو وشنو جي سواري لاءِ استعمال ٿيندو هو. گرودا، اڇي منهن سان هڪ طاقتور سونهري بدن وارو ماڻهو، جنهنکي ڳاڙها کنڀ، باز جهڙي چهنب ۽ مٿي تي تاج پاتل هوندو آهي يعني اڌ ماڻهو ۽ اڌ عقاب آهي. جيئن ئي گرودا پيدا ٿيو هو ته هن جو جسم وڌڻ لڳو ۽ ايترو وڌيو جو آسمان کي ڇهڻ لڳو. چون ٿا ته هن کي کائڻ لاءِ به گھڻو ڪجھه کپندو هو ۽ ڳوٺن جا ڳوٺ کائي ويندو هو. طاقتور هجڻ ڪري جيڪو به سندس آڏو ايندو هو، ان کي شڪست ڏيندو هو، وشنو سان به هن جو جھيڙو ٿيو پر پوءِ هن سان ٺاهه ٿيس، جنهنجي نتيجي ۾ وشنو وري هن کي لافاني ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي سواريءَ لاءِ به استعمال ڪرڻ لڳو.
ٿورو اڳتي وري هڪ ٻيو ٽاور آهي جنهن تي وري بادشاهه يوگندرا جو بت آهي جيڪو هٿ ٻڌي گوڏن ڀر ويٺل آهي سندس ڀر ۾ ڪنول جي گل تي سندس راڻي به آهي انهن ٻنهي جي مٿان ڪاريهر جي ڦڻ ڇانو ڪري بيٺل آهي. اهو ٽاور 1700ع ۾ ٺهيو.
نيپال ۾ پگوڊا به ڪثرت سان آهن، پاتن ۾ به پگوڊا آهن. انهن مان هڪ پنج منزله پگوڊا، ڪمبيشور هتان جي پراڻي ۾ پراڻي عمارت آهي. اهو مندر شِو جي نالي سان منسوب آهي. شروعات ۾ اهو ٻه منزله هيو ۽ 1392ع ۾ تعمير ٿيو پر پوءِ سترهين صديءَ ۾ شرينواسا مَل مٿيون ٽي منزلون ٺهرايون. شِو هندو مذهب ۾ وڏي اهميت رکي ٿو. هو تخليق ڪندڙ به آهي، ته تباهه ڪندڙ به ته سنڀاليندڙ به. اڪثر مندرن ۾ شِو لنگ جي پوڄا به ٿيندي آهي. شِو جا بت يا تصويرون گھڻو ڪري عبادت ڪندي ملن ٿيون. سندس جٽائن مان گنگا وهي نڪتي هئي. ان کان علاوه هن کي نيل ڪنٺ به چوندا آهن ڇو جو هن زهر پيتو هو.
ان ئي مندر جي ڏکڻ ۾ بگلامکي ديويءَ جو مقبرو آهي، جنهن تي وري ڪاٺ جو ڪم ٿيل آهي. ماڻهو هتي پنهنجي باس باسڻ ايندا آهن. سندري چوڪ وري ڪاٺ جي اڪر جنهن ۾ ديوتا ۽ ديوين جا بت ٺهيل آهن، ۽ پٿر جي اڪر جي ڪري تمام سهڻو لڳي ٿو.
مطلب ته هن هنڌ تي گھمندي ماڻهو ڪڏهن تاريخ جي گھٽين ۾ گم ٿي وڃي ٿو ته ڪڏهن وري پٿر جي اڪر، ڪاٺ جي اڪر، بتن جي حُسن کي ڏسي هڪ نئين جهان ۾ گم ٿي وڃي ٿو جتان واپس اچڻ ۾ گھڻو وقت لڳي ٿو. ايئن لڳي ٿو ته ماڻهو ڪنهن ٽائيم ٽنيل جي ذريعي ڪجھه صديون اڳ ڪنهن ٻي دور ۾ داخل ٿيو آهي.
ايئن ئي اتان جي حسناڪين جو مزو وٺندي گھمي رهيو هيس ۽ ان چوڪ جي ڀر پاسي وارين گھٽين ۾ به فوٽوگرافي ڪري رهيو هيس، ڇو جو گھٽين ۾ به مختلف هنڌن تي مندر ٺهيل هيا ته وري ڪٿي ڪا پراڻي عمارت ڪنهن خوبصورت ونگ يا ڪنهن خوبصورت اُڪر سان پئي نظر آئي. خبر ناهي، پراڻڻ شهرن جون گھٽيون سوڙهيون ڇو رکيون وينديو هيون؟ يا ته ان وقت گاڏين جي نه هجڻ ڪري يا موسم جي بچاءَ ڪري؟ جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ شڪارپور، روهڙي، لاڙڪاڻي جون گھٽيون به سوڙهيون ملنديون. هڪ هنڌ خالي حوض ٺهيل ڏٺم جنهن ۾ لڳل سرون ۽ نلڪن جو اسٽائيل ٻڌائي رهيو هو ته اهو به ڪنهن پراڻي دور جي نشاني آهي، ان حوض ۾ گھڻيون عورتون بيٺل هيون ۽ هنن پنهنجا دلا لائين ۾ رکي ڇڏيا هيا. مون ڪيميرا ڪڍي فوٽو ڪڍڻ شروع ڪيا پنهنجي پر ۾ اهي سوچي رهيو هيس ته هي ڪو مقدس پاڻي آهي جنهن جي لاءِ هي عورتون ايڏيون وڏيون لائينون ٺاهي بيٺيون آهن. فوٽو ڪڍي جڏهن واندو ٿيس ته ڀر ۾ بيٺل پراڻين شين وارا پنهنجو وکر وڪڻڻ لاءِ ڦري آيا. مون کانئن جان ڇڏائي ۽ انهن مان هڪ عورت جنهن کي انگريزي بهتر پئي آئي ان کان لائين ۾ بيٺل عورتن جي باري ۾ پڇيو ته هڻ جواب ڏنو ته ”اهو ڪو خاص پاڻي ڪونهي پر واٽر سپلاءِ جو پاڻي آهي جنهن جي لاءِ اهي سڀ لائينن ۾ بيٺيون آهن“. مون کي پوءِ اها خبر پئي ته هتي کٽمنڊو ۾ سڀني گھرن ۾ واٽر سپلاءِ ڪونه آهي جنهنڪري اهي گھٽي يا ٻاهرين هنڌن تي جتي واٽر سپلاءِ جا نلڪا لڳل آهن اتان پاڻي ڀري پنهنجي گھرن ڏانهن آڻن ٿا.
اڄ پنهنجي البم ۾ لڳل اهو فوٽو ڏسندي پنهنجي ڪم عقليءَ تي کِل آئي.