پوکرا
صبح جو اِندر لعل مون کي بس تائين ڇڏڻ آيو. بسن جي هڪ ڊگھي قطار هئي مختلف ڪمپنين جون بسون هيون، ڪي، اي سي واريون ته ڪي نان اي سي، اسان به گولڊن بس سروس جي بسن وٽ پهچي کين پنهنجي ٽڪيٽ ڏيکاري. هنن هڪ پريان بيٺل بس ڏانهن اشارو ڪيو. مون پنهنجو سامان همراهه کي ڏنو جنهن بس ۾ رکيو. مون اندر لعل کان موڪلايو پر هن چيو ته بس جي وڃڻ تائين هو انتظار ڪندو.
بس ۾ آهستي آهستي ماڻهو ويهندا ويا، مونکي دريءَ جي ڀر واري سيٽ هئي. مون سان هڪ نوجوان همراه اچي ويٺو جيڪو موبائيل تي ڪنن ۾ ايئر فون وجھي گانا ٻڌي رهيو هو. مون دريءَ مان اِندر لعل کان موڪلايو. بس آهستي آهستي چرڻ شروع ڪيو. شهر جي مختلف علائقن مان گذرندي 20 منٽن کان پوءِ هڪ هنڌ تي بس بيٺي، جتان کيس ڪي مسافر کڻڻا هيا ۽ لڳي پيو ته اهو شهر جو آخري اسٽاپ آهي. ايئن ئي هيو ٿوري دير کان پوءِ بس شهر مان نڪتي ته منظر ئي تبديل ٿي ويا ۽ مون هڪ ڊگھو ساهه کنيو.
شهر کان نڪتاسين ته اسان جي بس رڳو هيٺاهين ڏانهن سفر ڪري رهي هئي ۽ رستو جابلو هجڻ ڪري ورن وڪڙن وارو هو. رستو ڪو ايڏو ڪشادو ڪونه هو، رڳو ٻن گاڏين جي هلڻ جيترو ئي هو جنهن تي ٽريفڪ ٻنهي پاسن کان هلي رهي هئي. هڪ هنڌ ٽرڪ خراب ٿي پئي ته گاڏين کي گھڻي دير انتظار ڪرڻو پيو ۽ نيٺ ڪنهن نه ڪنهن طرح ان خراب ٽرڪ کي اهڙي هنڌ بيهاريائون ته جيئن ٻي ٽريفڪ روان دوان ٿي سگھي. صبح جو ٽائيم هو، گرمي ته هئي پر پهاڙن ۽ وڻن تي لائيٽ شيڊ جي ڪري، اس ڀلي لڳي رهي هئي. بس وارن هر مسافر کي اخبار ۽ پاڻيءَ جي هڪ ننڍي بوتل ڏني هئي. منهنجي ڀر واري جوان، بس هلڻ سان چپس جو چاٻو شروع ڪري ڏنو هو جيڪو آخر تائين ختم نه ٿيو ۽ هن ڪنن ۾ موبائيل جو هيڊ فون وجھي ڇڏيو هو.
رستي تي رش گھڻي هئي اها به ٽرڪن جي، بسون يا ڪارون گھٽ هيون. مون پاسي واري همراهه کان پڇيو ته ايڏيون ٽرڪون هن رستي سان ڇو آهن؟ هن پنهنجي ڪنن مان ايئرفون ڪڍي، آڱر ڪنن ۾ وجھي، ڪنن کي ڌوڻيو ۽ انهن کي ٻڌڻ جي لائق بڻائي پوءِ مون کان پڇيو ته ڇا پيو پڇان. مون پنهنجو سوال ورجايو. جنهن تي هن ٻڌايو ته هي رستو ترائي واري پاسي وڃي ٿو جتان وري انڊيا سان ملي ٿو ۽ هي ٽرڪون سڀ اتان سامان کڻي کٽمنڊو پهچائين ٿيون ۽ هن ٻڌايو ته اهو سلسلو چوويهه ڪلاڪ هلندو رهي ٿو. هن وري پنهنجي ڪنن کي هيڊفون سان پُر ڪري ڇڏيو. مون وري ٿوري دير کان پوءِ هن کان پڇيو ته هن روڊ جو نالو ڇا آهي؟ پنهنجي ڪنن مان ايئرفون ڪڍي، اڱر ڪنن ۾ وجھي، ڪنن کي ڌوڻيو ۽ انهن کي ٻڌڻ جي لائق بڻائي پوءِ مون کان پڇيو ته ڇا پيو پڇان. مون کي هن جي اها حرڪت مزو ڏئي رهي هئي. هن ٻڌايو ته ان هاءِ وي جو نالو پرٿوي هاءِ وي آهي جيڪو بادشاهه پرٿوي نارائڻ جي نالي سان منسوب آهي. هونئن هي روڊ چائنا جي مدد سان 1974ع ۾ ٺهي راس ٿيو. ان ٻڌائڻ کان پوءِ گھڻي دير تائين هن پنهنجي ڪنن ۾ فون نه وڌا ته متان مان ڪو وري سوال ڪري سندس ميوزڪ جي مزي ۾ مخل ٿيان. ان وقت منهنجي ذهن ۾ ڪو سوال به ڪو نه هو، انڪري مرڪي هن ڏانهن ڏٺم ته ڄڻ کيس سگنل ملي ويو هن وات ۾ چپس وجھندي ڪنن ۾ ايئر فون وڌا. ٿوري دير کان پوءِ مونکي آنڌ مانڌ ٿي ته يار بارڊر ملي ٿو انڊيا سان ۽ وري ٺهرائي ڏي ٿو چائنا، جيڪي هڪٻئي کي ڏٺي نه وڻن! مون، هن کي وڌيڪ تنگ نه پئي ڪرڻ چاهيو. نيٺ مون کان رهيو نه ٿيو. مون هن ڏانهن منهن ڪري رڳو وات چوريو، ڇو جو خبر هئي ته هو آواز ته هونئن ئي نه ٿو ٻڌي، ٻيهر ته ضرور پڇندو. سو ايئن ئي ٿيو پنهنجي ڪنن مان ايئرفون ڪڍي، اڱر ڪنن ۾ وجھي، ڪنن کي ڌوڻيو ۽ انهن کي ٻڌڻ جي لائق بڻائي پوءِ مون کان پڇيو ته ڇا پيو پڇان. مون کانئنس پڇيو ته انڊيا سان ملائڻ وارو رستو چائنا ڇو ٺهرائي ڏيندو؟ هن ڪنهن ماهر انٽرويو ڏيندڙ جيان چيو،گڊ ڪوسئچن. پوءِ ٻڌايائين ته اڳتي هڪ هنڌ هي رستو مڙي وڃي ٿو ۽ پوکرا، ترائي ۽ انڊيا تائين ٻيو رستو مهيندرا هاءِ وي آهي. ڳوٽ ڀڃڻ تي مون خوش ٿي ساڻس هٿ ملايو ۽ هن وڏو ساهه کڻي ڪنن ۾ ايئر فون وڌا ۽ مان دري ڏي منهن ڪري مرڪندو رهيس. اصل ۾ مون کي هڪ ڳالهه ياد اچي وئي ته اسانجي آفيس ۾ هڪ ٻوڙي همراهه ٻڌڻ واري مشين ورتي. هن سان سندس ڪليگ ۽ دوست هن جي نه ٻڌڻ ڪري مذاق ڪندا هيا ۽ گار گند به ڪڍندا هيا، هڪ ڏينهن جيئن هو آفيس آيو ۽ جيئن ئي هنن کيس گار ڏني ته هن هڪل ڪري هنن کي موٽائي گار ڏني ۽ ڪن ۾ وڌل مشين ڏانهن اشارو ڪري چيائين:
“هي ڏسو... جو .... وٺي آيو آهيان”
سڀئي چپ ٿي ويا پر کين مزو نه پئي آيو جو هن سان مذاق نه پئي ڪري سگھيا، هڪ ٻه ڏينهن گذريو ته سندس دوستن هڪ ٽل سوچي. جيئن ئي اهو همراه سندن ڪچهري ۾ آيو ته هو سڀ بي آواز رڳو چپ چوري پاڻ ۾ ڳالهائڻ لڳا. هن همراهه ڏٺو ته سندس دوست ڳالهائين ته پيا پر کيس آواز نه ٿو اچي ته هن ڪن مان، ايئرفون ڪڍي، مون سان گڏ ويٺل همراه جيان پهريان ته ڪنن ۾ اڱر وجھي ڪن صاف ڪيا جڏهن اڃان به کيس آواز ٻڌاڻ ۾ نه آيو ته هن مشين کي هٿ سان ڌڪ هڻي وري ڪن ۾ وڌائين ته نتيجو تڏهن به ٻُڙي. جنهن تي دوستن اشاري ۾ پڇيس ته ڇا آهي؟ جواب ۾ ڪاوڙ ۾ چيائين مشين خراب ٿي پئي آهي آواز ئي نه ٿو اچي، وڌيڪ ڊاڪٽر تي ڇُوهه ڇنڊڻ لڳو :
”حراميءَ کي چيم به ته چائنا واري مشين نه ڏي، شام ٿيڻ ڏيو ته وڃي منهن تي ٿو هڻانس. ”دوست اندر ئي اندر ۾ کلندي هن سان سُر ملائيندا رهيا.
رستي ۾ بس جي هڪ پاسي تي ته جبل هيا ٻي پاسي کاهي هئي، اسان جي بس کاٻي پاسي يعني جبلن واري پاسي هئي (هتي به ٽريفڪ جو نظام پاڪستان جيان آهي، کاٻي تي هلڻ وارو) ۽ جيڪي بسون هيٺاهين کان مٿي پيون آيون انهن جي پاسي کاهي هئي ۽ ٻي پاسي گاڏيون. انڪري به هيٺ وڃڻ وارا مسافر ڪنهن حد تائين مطمئن هيا. ڪلاڪ، ڏيڍ جي اڀي لاهي کان پوءِ هڪ هنڌ بس بيهاري وئي جتي ٻيون به بسون بيٺيون هيون. اتي هرڪو لٿو جن همراهن يا ماين بس ۾ ورن وڪڙن جي ڪري ٿيلهي ۾ الٽي ڪئي هئي انهن به اتي ٻاهر وڃي انهن کي ڦٽو ڪيو. اتي ٽين جي ڀتين ۽ ڇتين وارو ٽوائلٽ به هيو هڪ مردن لاءِ ۽ ٻيو عورتن لاءِ. ٻاهرين حالت ئي هن جي اندرين حالت جو احوال ٻڌائي رهي هئي، تنهنڪري مون ته ڪنهن وڻ جي اوٽ ورتي. پاسي ۾ ڪجھه جوس، بوتلن، بيئر ۽ چپس وغيره جا دڪان هيا جتان ماڻهو خريداري ڪري رهيا هيا. پندرهن منٽن جي وقفي کان پوءِ بس وري پنهنجو سفر جاري رکيو. مونسان گڏ ويٺل همراهه پنهنجو سامان کڻي پوئين خالي سيٽ تي وڃي ويٺو، شايد سمهڻ ۽ آرام ڪرڻ جي خيال کان يا وري الائي مون کان تنگ ٿي. بهرحال مون کي به خلاصي سيٽ ملي وئي.
هتان کان رستو ايڏو اڀي لاهي وارو نه هو جيئن اڳ هو، مونکي لڳو ته ان هنڌ تي ڊرائيور رڳو پهرين يا ٻي گيئر ۾ ئي گاڏي هلائي سگھندا هوندا. صبح جي ڪري اڳ ۾ اي سي ڪم ڪري رهي هئي پر هاڻي جيئن سج چڙهيو ته اي سي به جواب ڏيڻ شروع ڪيو، ساڳو ئي حال لاڙڪاڻي واري روٽ تي هلندڙن بسن وارو، رڳو پيو فين هلي نيٺ ماڻهو چئي چئي ٿڪجي پيا جنهن ڪري مجبورن دريون کولڻيون پيون جتان هوا ته آئي پئي پر ڪا خاص ٿڌي ڪو نه هئي انڪري گرمي لڳي رهي هئي. ڪنهن ڪنهن وقت سفر ۾ اک به لڳي پئي وئي. اسان واري بس ۾ گھڻائي نيپالي مسافرن جي هئي رڳو هڪ جوڙو ڪو يوروپين، هڪ جپاني ڇوڪرو ۽ ٻيو مان ٻاهريون هيس.
هاڻي اسان سان گڏ سفر ۾ ندي به هئي جنهنجي پاڻي جو رنگ اسان جي ندين جي پاڻيءَ کان مختلف هو ۽ ان جو رنگ ٿاڌل(بادامين واري) جهڙو هو. منظر تبديل ٿي ويا هيا. هاڻي ڪنهن حد تائين منظر سوات ۽ ڪاغان جهڙا هيا. ٿڌ اوتري نه هئي. پر چڱي خاصي گرمي هئي. ڇاڪاڻ جو اسان هاڻي هيٺاهين طرف وڃي رهيا هياسين ۽ پوکرا کٽمنڊو کان هيٺ آهي. ٿوري دير لاءِ ننڊ اچي وئي تقريبن يارهين وڳي اسانجي بس اچي هڪ هنڌ بيٺي. جتي اسان کي ٻڌايو ويو ته 30 منٽن جو اسٽاپ آهي ناشتو وغيره ڪري وٺو. اتي رڳو هڪ ريسٽورنٽ هيو پر هيو خوبصورت جڳهه تي، بالڪل نديءَ جي ڪناري سان وڻن جي وچ ۾، ٻاهر وڻن هيٺان به ويهڻ جو بندوبست هو ته اندر به، پر گھڻن ماڻهن ٻاهر ويهڻ کي ترجيح پئي ڏني. مان به اندر ويس ته جيئن کائڻ لاءِ ڪجھه وٺي سگھجي. اتي ڪافي کاڌا ٺهيل هيا، جن ۾ چانور، ڀاڄيون، ڪڪڙ، دال وغيره هئي. اهڙن هنڌن تي ماڻهو گھڻين مشڪلاتن کان آزاد ٿيو پئي جو ڪنهن به ٻوليءَ ۾ نالن مان کاڌي جي باري ۾ ڌُڪو لڳائڻ ڏکيو آهي. سو سامهون پيل کاڌن مان، مون دال ۽ ماني ورتي ته جنهن سان گڏ هنن ٿوري سبزي به ڏني. مان ٻاهر اچي ڪا ويهڻ لاءِ جڳهه ڏسڻ لڳس ته هڪ هنڌ مونکي خالي ڪرسي نظر آئي. اتي ٻيا نوجوان بڪشو به پنهنجي مخصوص ڊريس ۾ ويٺا هيا. ساڻن هڪ ڇوڪري به هئي شايد ڪنهن هڪ جوان جي دوست هئي. هنن مون کي جو ڏٺو ته هي پنهنجي لاءِ رڳو دال ماني وٺي آيو آهي ته هنن پنهنجي مختلف کاڌن مان کائڻ جي آفر ڪئي جيڪا مون مهربانيءَ سان موٽائي. هنن مونکان انڊيا ۾ رهڻ واري هنڌ جي باري ۾ پڇيو ته مون کين ٻڌايو ته مان پاڪستان جو آهيان. کانئن پڇڻ تي معلوم ٿيو ته هو ٻڌمت جي تعليم انڊيا جي شهر ديرادون ۾ پرائي رهيا آهن، هاڻي هو ويڪيشن تي پنهنجي گھر آيا آهن. سندن گھر پوکرا جي پاسي ۾ ڪنهن ڳوٺ ۾ هو. هنن مونکي چيو ته پوکرا جي ڀرسان به ٻڌن جي تعليم گاهه آهي جيڪا ضرور گھمڻ وڃان. اسان جي پريان ويٺل ٽيبل تي جپاني ڇوڪري سان هڪ نيپالي ڇوڪِري ويٺي هئي، جيڪا کيس ٻڌائي رهي هئي ته هن نديءَ جو نالو تِرشُولي ندي آهي. پر مونکي لڳو ته جپاني ڇوڪرو کيس نظر انداز ڪري پنهنجي فوٽوگرافي ۾ لڳل هو. مونکي افسوس ٿيو ته اهڙي حسين هنڌ تي حُسن جي توهين ٿي رهي آهي. ته مون اتان ويٺي ويٺي ان ڇوڪريءَ کان پڇيو ته “ان نديءَ جو نالو اوهان ڇا ٻڌايو؟”
ته هن وراڻيو “ترشولي“،
مون چيو مطلب، جنهن تي هُن آڱوٺي ۽ آڱرين جي مدد سان ڪجھه سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي. مون کي سمجھه ۾ نه آيو ته ٻڌ بڪشن پڇيو ته مان هندو آهيان يا مسلمان؟ مسلمان. مون کين ٻڌايو ته ان تي چوڻ لڳا پوءِ توکي خبر نه هوندي. اها ڇوڪري اٿي مون وٽ آئي ۽ پنهنجي هٿ ۾ منهنجو هٿ ۾ وٺي ريسٽورنٽ اندر وٺي وئي ۽ شوا جي لڳل فوٽوءَ ۾ هن کي هٿ ۾ پڪڙيل ترشول جي باري ۾ چيائين ته :
”هماليا ۾ ويهي جڏهن شوا ترشول زمين ۾ هنيو ته اتان ٽي چشما نڪتا جن مان هي ندي آهي ”تِرشُولي“.
مون کيس داد ڏيندي چيو :”ايئن سمجھاءِ نه فقيرياڻي!“.
مونکان پڇيائين: ”توکي شوا جي باري ۾ خبر آهي؟ ”مون کيس وراڻيو ته ٿوري ٿوري. جنهن تي هن چيو:
”ته پوءِ تون ان وقت ڇو نه سمجهو جڏهن مون توکي نالو ٻڌايو ترشُولي“. جنهن تي مون کيس چيو ته اسان ترشول چوندا آهيان (پيش کان بغير)، سو انڪري نه سمجھي سگھيس.
مون مرڪي کيس چيو ته ”ٻيو جيستائين مون کي ڪوئي سختيءَ سان نه سمجھائيندو آهي ته سمجھه ۾ نه ايندو آهي جيئن هاڻي تون ڪاوڙ ۾ منهنجو هٿ پڪڙي هن تصوير جي آڏو آڻي مونکي باتصوير سمجھايو.“
هن مرڪي چيو ”ڪاوڙ ۾ ڪٿي هيس“
”الائي سٽڪو ته منهنجي ٻانهن کي ايئن ڏنئي جيئن ماسترياڻي پنهنجي شاگرد کي بورڊ آڏو آڻي سمجھائيندي آهي“
”يو آر وِٽي“
”نه نه مان صحيح ٿو چوان“
هن کلندي ۽ ريسٽورنٽ کان ٻاهر نڪرندي چيو ته: ”توهان صحيح سڃاتو، مان ماسترياڻي آهيان، موڪل تي گھر پوکرا پئي وڃان“
”صدقو“ منهنجي وات مان بي اختيار نڪتو.
ڪنهن به خوبصورت شئي کي ڏسڻ، ڪنهن خوبصورت آواز يا شاعري کي ٻڌڻ سان يا وري ڪو خوبصورت منظر ڏسڻ سان منهنجي اندران امالڪ اهو آواز نڪرندو آهي “صدقو“. ان تي منهنجي هڪ سنگتياڻي به ڪاوڙجي پئي هئي جڏهن هن ڪنهن خوبصورت ڇوڪريءَ جو نالو کنيو هو ته مونکان اوچتو نڪري ويو هو
“صدقو“
جنهن تي هن خار ۾ چيو هو ”هر ڏائڻ تان صدقو وڃڻ صحيح ناهي، صدقي جي معنا جي خبر ٿي، تون ڇو ٿين ان بلا تان صدقي“
ريسٽورنٽ مان نڪري، پسمنظر ۾ ندي ۽ پهاڙ نظر ايندڙ وڻ هيٺيان بيهي هُن پڇيو:
”وات يو سي“
”نٿنگ جسٽ آءِ واز ايڪسٽائيڊ“
”ايڪسٽائيڊ ابائوت وات“
”ابائوٽ پوکرا“
مان ڳالهه لنوائي ويس. پر هن جي مرڪ مان لڳو ته هوءَ ”صدقو“ جو مطلب سمجھي چڪي هئي. منهنجي من اندر به چڻنگايون تيليون ٻرڻ لڳيون هيون.
بس ۾ ويهڻ وقت مون دعا گھري
”ميري خدا، مجهي اتنا تو معتبر ڪر دي
مين جس مڪان مين رهتا هون اس ڪو گھر ڪردي“.
سڀ مسافر بس ۾ ويٺا، مون سمجھو ته هاڻي منهنجو پاسو به ڀريل هوندو پر ايئن نه ٿيو هوءَ وڃي ساڳي هنڌ تي ويٺي. بس، زندگيءَ جيان ڪڏهن آهستي، ڪڏهن تيز هلندي رهي. مان به ڪڏهن گھيرٽ ۾ ته ڪڏهن سجاڳ، ڪڏهن گرمي پئي جاڳايو ته ڪڏهن جھاڪن. هتي مون کي نديءَ جي ڪناري سان مختلف هنڌن تي پاڪستاني ٻولي ۾ بجري يا واري لاءِ ٺهيل “دِڪا” نظر آيا، جيڪي نديءَ مان پٿر ڪڍي ان کي ڪريش ڪري رهيا هيا ته وري ڪٿي نديءَ مان واري، عمارتن ٺاهڻ لاءِ ڪڍي پئي وئي. مون کي نديءَ مان پٿر يا واري ڪڍي ان کي ڪرش ڪري ڪم آڻڻ وارو ڪم بنسبت ٽڪرين يا پهاڙين کي ڪٽي ڪوري، ڊائناميٽ سان اڏائي، پٿر ڪڍي ڀور ڀور ڪري انهن کي عمارتي ڪم ۾ ڪتب آڻڻ کان بهتر لڳو. ڇو جو نديءَ جي کوٽائي خود نديءَ لاءِ بهتر آهي. اونهي ٿيندي ته ٻوڏ گھٽ ايندي. هونئن ان نديءَ ۾ ڪجھه وقت اڳ پاڻي وڌي وڃڻ ڪري، نيپال ۾ ٻوڏ به آئي هئي ۽ ڪيترا ماڻهو بي گھر ٿيا هيا، مئا هئا. پر مونکي ڪٿي سنڌ جيان ٻوڏ متاثرين جي ڪا به ڪيمپ نظر نه آئي.
هڪ ڳالهه مون محسوس ڪئي ته مسافر پاڻ ۾ ڳالهائي گھٽ رهيا هيا، نه ته جيئن اسان وٽ ٻه ڄڻا ويجھو ويٺي به پاڻ ۾ ايتري وڏي آواز سان ڳالهائيندا آهن جو پوءِ سندن سڄي بڪواس پوري بس کي ٻڌڻي پوندي آهي. مصيبت اها آهي ته جي چئه ته چوندا ته اسان پنهنجي سيٽ تي ويهي پاڻ ۾ ٿا ڳالهايون توکي ڇا آهي. بهرحال بس ۾ خاموشي هئي. جيڪڏهن ڪنهن کي ميوزڪ ٻڌڻي هئي ته پنهنجي ڪن ۾ هيڊ فون وجھي موبائل تان يا ايم پي 4 تان گانا ٻڌي رهيا هيا. خير ڪڏهن ڪڏهن ان شور ۽ بس ۾ گانن جو مزو به پنهنجو آهي ۽ خاص طور تي جڏهن رات جو سفر هجي. مونکي ياد آهي ته تفتان ۽ ڪوئيٽا جي وچ ۾ بس ۾ سفر ڪري رهيو هيس. تفتان، مان سلوواڪيا مان ٽرين ذريعي ۽ بس وسيلي سفر ڪندي، هنگري، رومانيا، بلغاريا، ترڪي ۽ ايران ڪراس ڪري پهتو هيس. اهو 1990ع جو زمانو هو، ان وقت هاڻي جيان اي سي بسون نه هلنديون هيون. رڳو فورڊ جون ڪُمي ٽائيپ بسون ۽ هفتي ۾ ٻه دفعا پاڪستان ريلوي جي ٽرين هلندي هئي. سو جنهن ڏينهن مان پهتو هيس ته ان ڏينهن ٽرين ڪونه هئي. مون بس ۾ سفر ئي شروع ڪيو، بارڊر تي مونکي ٻه سوئزرلينڊ جا ٽوئرسٽ به مليا هيا، جيڪي ڪوئيٽا گھمڻ کانپوءِ مون وٽ لاڙڪاڻي، موهن جو دڙو ۽ ڪوٽ ڏجي به گھمڻ آيا هيا.(هاڻي ته ٻاهريان سياح پاڪستان ۾ ڳولهيو نه ٿا لڀن). سو بس ۾ پهريان ته اسان ٽئي ڄڻا مٿي وڃي ويٺا هياسين اهڙي نموني سفر ڪرڻ ڪري هنن کي ته ڏاڍو مزو اچي رهيو هو پر برپٽ، بيابان مان هلندي مون کي به ڏاڍو مزو اچي رهيو هو. رات جو هيٺ لهي اچي بس ۾ اندر ويٺاسين جيڪا سٿي پئي هئي سيٽن جي وچ ۾ به ماڻهو ويٺا هيا ۽ انهن سان گڏ ٻڪريون به هيون. سو مون ڳالهه پئي ڪئي ته چانڊوڪي هجي چوطرف ڪجھه به نظر نه پئي آيو رڳو اسان جي بس سفر ڪري رهي هئي ۽ ان وقت بس ۾ لتا جا گانا تمام گھڻو لطف ڏئي رهيا هيا. تنهنڪري ڪڏهن ڪڏهن گوڙ شور به ضروري آهي.
ڪلاڪ ڏيڍ جي سفر کان پوءِ وري اچي بس هڪ ريسٽورنٽ تي بيٺي جنهني کي هاءِ وي ريسٽورنٽ پئي سڏيو ويو ۽ بورڊ تي جڳهه جو نالو گونادي يا گوناري لکيل هو، انگريزي ۾ ته ڊي لکيل هئي انڪري پڪ نه هئي ته د آهي يا ر. بهرحال اهو ريسٽورنٽ سٺو ۽ وڏو ٺهيل هو. هيٺ نيپالي کاڌو پئي مليو ته مٿي وري انڊين ۽ ڪانٽينينٽل، مون کي بک ڪو نه هئي جو ڪجھه وقت اڳ ۾ ته ماني کاڌي هئي. انڪري مان پنهنجو وقت فوٽوگرافيءَ ۾ گذارڻ لڳس ۽ ٽنگون به ساهڻ لڳس. اتي هڪ تلاءَ ۾ ڪنول جي گل جو فوٽو ڪڍي رهيو هيس ته پويان آواز آيو:
”دو يو لائيڪ ڪمل“
”ييس ويري مچ“
مون مڙي ڏٺو ته“صدقو” بيٺو هو.
”اسين هن کي پسند ڪرڻ سان گڏ مانُ به ڏيندا آهيون جو اسان جي هندو مذهب ۾ ديوتائن سان ڪنهن نه ڪنهن نموني اهو گل جڙيل رهي ٿو. ڀڳوت گيتا ۾ آهي ته ماڻهوءَ کي به ڪنول جيان ٿيڻ کپي، جيئن ڪنول گندي پاڻي کان مٿاهون هوندو آهي ۽ پاڻي کي نه ڇهندو آهي اهڙي ريت انسان کي به گناهن جي ڇهاءَ کان پري رهڻ کپي“
”اسان وٽ به ڪنول خوبصورتي جي علامت آهي ۽ اسان جي شاعري ۾ به ان جو ذڪر گھڻو ملي ٿو. پر اسانجي هڪ شاعر ٻي نموني ان کي پيش ڪيو آهي ته
”هن سَر جي گدلي سينور ۾ هي نيل ڪنول به ته ڏوهي آهي“ يا وري اسان جي عظيم شاعر چيو آهي ”ڪنول پاڙون پاتار ۾، ....“ انکان علاوه به اسان جي شاعري ۽ ادب جي ٻين صنفن ۾ ان کي وڌيڪ اهميت آهي“
”نيپالي ادب ۾ به ايئن آهي، پر اتفاق سان مون کي هن وقت ڪو حوالو ياد نه ٿو اچي“
”ڪا ڳالهه ناهي، باقي اسان ڪنول جي گل، پتي کان وٺي ان جي پاڙ به کائيندا آهيون“
”اسان وٽ به ڪنهن حد تائين ايئن آهي”پوءِ هن ٻڌايو ته هو بِهه به کائن ٿا.
مون پنهنجو نالو کيس ٻڌايو ته هن هٿ ملائيندي چيو ”الپنا“
مون جواب ۾ کيس چيو ته ”مائٽن نالو چونڊي رکيو اٿو“
”توهان کي الپنا جي معنا جي ڄاڻ آهي؟“
”منهنجي حساب سان ته ان جي معنا “خوبصورت” ٿيندي“ هن جي مک تي مرڪ تري آئي.
”جي بالڪل“
بس هارن ڏيڻ شروع ڪيو. مسافر بس ۾ ويهڻ شروع ٿي ويا هيا، مان به بس ۾ وڃي ويٺس، بس ۾ پنهنجي سيٽ تي ويٺس ته ٿوري دير ۾ الپنا اتان گذري جنهن چيو ته هو پنهنجو سامان کڻي مون وٽ اچي ٿي، مون پنهنجي دعا مڪان سي گھر بنادي واري جي ايتري جلدي قبوليت ڏسي پنهنجو پاڻ کي پهتل محسوس ڪرڻ لڳس.
الپنا، منهنجي سيٽ تي اچي ويٺي لڳو ته ڄڻ پاروتي ديوي ڪيلاش پربت تان هلي اچي پاڻ سان اتان جي جابلو گلن، پهاڙي جھرڻن، چوٽين جي عظمت کڻي مون سان ويٺي آهي. ٻاهر جا منظر به ڄڻ هڪدم بدلجي ويا. مون الپنا کان پڇيو ته :
”توهان جو جپاني دوست ته ناراض نه ٿيندو.“
تنهن تي هن چيو ”ڪهڙو دوست هو ته مون سان رڳو بس ۾ ويٺو هو. اڪيلو سمجھي مان کيس هتان جي باري ۾ ٻڌائي رهي هيس پر لڳي ٿو ته هن جي دلچپسي انسانن کان وڌيڪ پهاڙن ۾ آهي. يا اهو به ٿي سگھي ٿو ته مان هن سان ڳالهيون ڪري کيس ڪنهن ڏچي ۾ نه وجھان. انڪري لنوائيندو هجي“
”ٿي سگھي ٿو“
”پر توهان هتان جي هر ڳالهه ۾ دلچسپي وٺو ٿا“
”خاص ڪري زنده ۽ خوبصورت انسانن ۾“ مون ٽهڪ ڏيندي چيو ته هن به کلي ڏنو.
الپنا، مون کان پڇيو ته پوکرا ۾ ڪٿي رهندس جنهن تي مون چيو ته مون کي ڪا خبر ناهي اتي وڃي جاچ ڪندس ڇو جو مون کي ليڪ جي ڀرسان رهڻو آهي جنهن تي هن وراڻيو ته ليڪ جي ڀرسان ته کوڙ هوٽل آهن. پنهنجي لاءِ ٻڌايائين ته هو پوکرا شهر کان ٿورو ٻاهر ويٺل آهي. وري پڇيائين ته مون ڪنهن کي گائيڊ لاءِ چيو آهي ته مون ننهنڪر ڪئي جنهن تي به ان چيو ته نئين ماڻهو کي گائيڊ ڪرڻ ضروري آهي جو ٿوري وقت ۾ چڱيون جڳهون گھمي سگھي ٿو. چيائين ته سندس هڪ سهيلي آهي جيڪا گائيڊ طور تي به ڪم ڪندي آهي، ان جو نمبر هن وقت ساڻ ڪونهي گھر وڃي اتان ڳالهائي ٻڌائينديس. مون کيس چيو ته توکي گائيڊ ٿيڻ ۾ ڪهڙو اعتراض آهي؟
”مان ڪا پروفيشنل گائيڊ ناهيان، انڪري انهن جڳهن جي باري ۾ تفصيل سان نه ٻڌائي سگھنديس“
”مان به ڪو پروفيشنل ٽوئرسٽ ناهيان“ انتي هوءَ کلي ويٺي ته سندس ڊمپل وڌيڪ گھرا ٿي ويا. مون کيس چيو ته:
”اها ڪا وڏي ڳالهه ناهي“
”چڱو اتي پهچي توکي ٻڌايان ٿي“
ڳالهين ڳالهين ۾ هن ٻڌايو ته هتان جي ماڻهن جي آمدني ٿوري آهي هتي وچون طبقو تمام گھٽ آهي يا ته ماڻهو امير آهن يا وري غريب. انڪري هتان جا گھڻا مرد ٻاهرين ملڪن ۾ ڪم ڪرڻ وڃن ٿا جتي به اهي ٻين کان گھٽ پگھار تي ڪم ڪن ٿا. تنهنڪري هتي اهڙيون کوڙ ڪمپنيون آهن جيڪي ٻاهرين ملڪن ڏانهن ماڻهن کي موڪلن ٿيون. مونکي پي آءِ اي جي جهاز ۾ ايتري تعداد ۾ نيپالين جو نظر اچڻ جو مطلب سمجھه ۾ اچي ويو. پي آءِ اي جي دوستن به ٻڌايو ته هتي اسان جي ڪمپني مقابلي ۾ ٻين کان بهتر آهي. ڪرايو به گھٽ اٿس ۽ هن جا گلف جي ملڪن سان ڪراچي مان فلائيٽس به آهن جنهنڪري گھڻو ڪري فلائٽس فل ملن ٿيون.
رستي ۾ ننڍا ننڍا واها نظر آيا جن جو پاڻي به جوهي جي دلن جهڙي مٽيءَ جهڙو هو. مون الپنا کان پڇيو ته هي نالا ترشولي نديءَ مان نڪتل آهن. هن جواب ۾ وراڻيو نه اهي سيتي ندي مان آهن، سيتي جو مطلب آهي سفيد، پاڻي جي رنگ ڪري ان کي ان نالي سان سڏيو ويندو آهي. هاڻي آثارن مان لڳي پيو ته منزل جي ويجھو آهيون. الپنا ٻڌايو ته هوءَ ايندڙ اسٽاپ تي لهي ويندي، جو اتان سندس ڳوٺ لاءِ بس ملندي، 20 منٽن کان پوءِ پوکرا جو بس اسٽاپ به اچي ويندو.
هوءَ موڪلائڻ لڳي ته مون کيس چيو ته:
”ڪو نان پروفيشنل گائيڊ هجي ته منهنجي لاءِ هٿ ڪجان“
هن کلي مون کي ڀاڪر پاتو.
بس پوکرا جي اڏي تي پهتي، اڏو هڪ ميدان ٽائيپ هو ۽ ان هنڌ تي مختلف هوٽلن وارا پنهنجا نالن ۽ ڪي وري مسافرن جي نالي وارا پلي ڪارڊ کڻي بيٺا هيا مون انهن طرف نهاريو ئي ڪونه جو مون کي خبر هئي ته منهنجي انتظار ۾ ڪوئي نه هوندو. بس مان سامان اڃان ڪڍان ئي پيو ته هڪ جوان منهنجي ڀرسان آيو ۽ پڇيائين ته:
”توهان کي هوٽل جي ضرورت آهي؟“
مون چيو ”آهي ته سهي پر، مونکي ليڪ تي رهڻو آهي ۽ مان پاڻ وڃي ڏسي ڳولهي پوءِ هوٽل پسند ڪندس“
”هن چيو ته ليڪ جي ڪناري سان صرف هڪ فائيو اسٽار هوٽل آهي، باقي ٻيا هوٽل ڪناري سان ٺهيل روڊ ڪراس ڪرڻ کان پوءِ ئي آهن. اسانجو هوٽل به اهڙي هنڌ تي آهي، اوهان مون سان منهنجي گاڏي ۾ هلو، جي هوٽل پسند هجي ته رهجو نه ته ٽيڪسي سمجھي اسان کي ڪرايو ڏجو“
مون کي هن جي اها راءِ سٺي لڳي. ساڻس گڏ گاڏي ۾ ويهي رهيس. ٿوري جھٽ کان پوءِ روڊ شروع ٿيو ان جي کاٻي پاسي ڦيوا ليڪ ۽ ساڄي پاسي دڪان، رسٽورنٽ ۽ هوٽل هيا. ڏهن منٽن جي پنڌ کان پوءِ ديپڪ وارن جي هوٽل تي لٿاسين. روڊ ڪراس ڪرڻ سان ليڪ هئي سڀ کان پهريائين هوٽل جو ننڍو باغيچو ۽ ريسٽورنٽ هيو. ننڍي بلڊنگ ٺهيل هئي ٻه ماڙ جنهن جي هر ماڙ تي چار ڪمرا هيا. مونکي ٻي ماڙ تي ڪمرو ڏيکاريائون جنهن جي اڳيان ٻاهر ويهڻ لاءِ آڳر هيو، ڪمرو ۽ باٿ روم به صاف سٿرو ۽ ان ۾ اسپلٽ لڳل هو. مون کي وڻيو. قيمت پڇا ڪيم 1500 روپيا ٻڌايائين، مون پڪائي ڪئي ته 300 گھٽ ڪيائين. مون اهو ڪمرو ورتو. ڇو جو ٽيرس ۾ بيهڻ سان هڪ طرف ليڪ پئي نظر آئي ته ٻي ڀر وري پهاڙ نظر اچي رهيا هيا. ڪمري ۾ ٻنهي طرفن کان وڏيون شيشي جون دريون ۽ انهن مٿان اڇا ريشمي پردا هيا. مطلب ته صفائي، لوڪيشن ۽ سجاوٽ ۾ مون کي وڻيو، ٿوري دير ۾ هڪ ڳيرو اچي ڪمري جي سامهون واري ڀت تي ويٺو.
سڀ کان پهريائين ته وهنجي سهنجي آرام ڪيو، پر ٿڪ هوندي به ننڊ نه پئي آئي. مون نيپال ۾ اچي هڪ ڳالهه محسوس ڪئي ته مونکي ننڊ گھٽ پئي آئي. هڪ ته جڳهه تبديل ٿيڻ جي ڪري ٻيو وري هتي صبح جي روشني جلدي پکڙجي وڃي ٿي، ان ڪري به جاڳ ٿيو پئي. تنهن ڪري ٿڪ ته ڄڻ لهي ئي نه ٿو. ڪلاڪ ڏيڍ جي رليڪس ٿيڻ کان پوءِ ڪيميرا واري بيگ ڪلهي ۾ وجھي، پاسپورٽ ۽ ٻيون شيون ڪمري ۾ رکيل سيف ڊپازٽ ۾ رکي ٻاهر نڪري پيس. سڀ کان پهريان ته ڍنڍ تي هليو ويس، جنهنجو پاڻي ڏاڍو سانت، ڪناري تي گھاٽا ساوا وڻ، چوڌاريون پهاڙيون به وڻن ڪري سايون، انهن جا پاڻيءَ ۾ پوندڙ عڪس گھڻو دل لڀائيندڙ هيا. ليڪ جو ڪنارو وٺي اڳتي وڌندو ويس هڪ هنڌ پتڻ تي ٻيڙيون بيٺل هيون جيڪي سياحن لاءِ هونديون پر شام ٿي وڃڻ ڪري بند ڪيون ويون هيون انهن جا رکوالا صفائي وغيره ڪري رهيا هيا.
اڳتي ڍنڍ جي وچ تي ننڍو ٻيٽ نظر اچي رهيو هو جنهن تي ريسٽورنٽ ٺهيل هو ۽ ڪناري تي بيٺل ٻيڙي گراهڪن کي اتي ڇڏي ۽ کڻي پئي آئي. واڪ وارو رستو به ڪناري سان ٺهيل هو جنهن جي ڀر ۾ پيل بينچن يا وڻن هيٺيان رکيل بينچن تي پريمي پيار ڪري رهيا هيا. بهرحال هڪ خوبصورت منظر هو، جيستائين اوندهه نه ٿي اتي موجود هيس. اتان اٿي پنڌ ئي پنڌ فوٽ پاٿ وٺي اڳتي نڪري ويس، ڇو جو مون کي محسوس ٿيو ته اسان وارو هوٽل يا ته شروعات ۾ هو يا پڇاڙي ۾ هو. اڳتي مختلف دڪان ۽ ريسٽورنٽ هيا. مونکي سٺو لڳي رهيو هو. آسمان تي ڪار ا ڪارا ڪڪر ٺهي آيا هيا ۽ ڪنهن به وقت برسات پوڻ جو امڪان هو انڪري هڪ ريسٽورنٽ جي ڏاڪڻ چڙهي مٿي ويهي رهيس جتان ريسٽورنٽ به نظر پئي آيو ته پريان ليڪ ۽ پهاڙ به پئي نظر آيا. ٿور ي دير ۾ تيز برسات شروع ٿي وئي. ماڻهن دڪانن جي ڇپرن ۾ پناهه وٺڻ شروع ڪئي. منهنجي سرشاري کي اڃان سرور ملي ويو. ان ئي وقت موبائيل جي گھنٽي وڳي، کنيم ته الپنا هئي. پڇا ڪيائين ته ڪٿي آهين، مون کيس ٻڌايو ته هنڌ ته الائي ڪهڙو آهي پر منظر خوبصورت آهي کيس پوري منظرڪشي ڪري ٻڌائي ته چيائين: ”پوکرا جي مان به آهيان پر اهڙو منظر ته مون ڪٿي ڏٺو ئي ناهي.“
مون چيو ته ان ۾ ڪجھه موسم، ڪجھه ڪيف ۽ ڪجھه تنهنجي خوشبوءِ جو آهي جيڪا مون سان چُهٽي پئي آهي. ٻئي طرف وري کِل وسيلي جھرڻن جي موسيقي شروع ٿي وئي. چيائين ته هوءَ مون وٽ صبحاڻي صبح جو پهچندي ته پوءِ گڏجي اتان جا ٻيا هنڌ گهمنداسين. مان پرجوش نموني کيس چيو ته ضرور ۽ هن کي پنهنجي هوٽل جي لوڪيشن ٻڌائي.
اونداهي ٿيڻ شروع ٿي وئي هئي، برسات ڪنهن وقت زور گھٽايو پئي ته وري ڪنهن وقت وڌايو پئي. ٿوري دير کان پوءِ پريان ميوزڪ جو آواز ٻڌڻ ۾ پئي آيو مون بيري کان پڇيو ته اهو ڇا جو ۽ ڪٿي آواز آهي؟ جنهن تي هن وراڻيو ته اهو پريان نديءَ جي ڀرسان ريسٽورنٽ آهي جتي ڪلچرل ڊانس وغيره ٿيندي آهي. ٿوري دير کانپوءِ منهنجا قدم ان ريسٽورنٽ ڏانهن کڄي رهيا هيا. ريسٽورنٽ نديءَ جي ڪناري تي باغيچي جي وچ ۾ هو. ان کان اڳ ۾ لانڍي نما هال ۾ ٽيبلون ۽ ڪرسيون رکيل هيون برسات جي ڪري ماڻهو اتي ويٺا هيا، ڪي گھڻا ماڻهو ڪونه هيا. مان به ان ڇاپري جي ٻاهران واري پاسي کان ٿي ويٺس، سامهون هڪ ننڍي اسٽيج ٺهيل هئي جنهن ۾ فنڪارن جو ٽولو نيپالي ڊريس ۾ هو. هڪ همراهه مائيڪ کڻي تعارف ڪرايو ته ڪهڙو گيت ڳايو ويندو سچ اهو آهي ته اها نيپالي لهجي واري انگريزي ٺپ سمجھه ۾ نه آئي. پر جڏهن به نيپالي ڇوڪريون اسٽيج ته اچي ڊانس ڪرڻ لڳيون ته سمجھه ۾ اچي ويو. سندن ڊريس به ڪنهن حد تائين ٿرين جهڙي هئي ۽ جيڪو لوڪ گيت ڳايو پئي ويو ته ان جي ڌن به اوپري نه پئي لڳي. تمام سٺي ڊانس هئي. مزو اچي ويو. ان کان پوءِ وري هڪڙي ڇوڪري جنهن کي ڪرتو ۽ چوڙي دار پاجامو پيل هو ان غزل ٻڌايو، آواز ان جو ايڏو سٺو ڪونه هو. هارمونيم تي جيڪو همراهه هو، اهو سڀني جو استاد لڳي پيو. کيس اڇي پينٽ شرٽ پاتل هئي ۽ ڪلين شيو هو، مونکي ڪنهن حد تائين پراڻي بنگالي اداڪار رحمان جهڙو لڳو، شايد شبنم جي پهرين فلم ۾ هيرو به اهو هو، ان فلم جو نالو شايد درشن هو. اسٽيج جي ڀرسان هڪ دٻو رکيل هو جنهن تي ٽِپ لکيل هو مطلب هو ته جيڪڏهن فنڪارن کي ڪو داد پيسن ذريعي ڏيڻ چاهي ته ان دٻي ۾ وجھي. مون به بيري کي سڏي کيس ان دٻي ۾ وجھڻ لاءِ پيسا ڏنا. پهرين ٻوهڻي ئي شايد مون ڪرائي. انجو اندازو اهو ٿيو جو هو مون ڏانهن ڏسي رهيا هيا. وري سي ڊي تي ڪو لوڪ گيت هلايائون جنهن تي پڻ ڇوڪرين ۽ ڇوڪرن ڊانس ڪئي. ان مان هڪ ڇوڪري ۽ ڇوڪريءَ جا اسٽيپس سٺا هيا. باقي ٻيا شامل باجا هيا. جڏهن رحمان واندو ٿيو ته مون بيري کي چيو ته ان کي مون ڏانهن موڪلي. هو مون وٽ آيو مون کيس ڪجھه پيڻ جي صلاح ڪئي هن پهريائين ته ننهڪر ڪئي پر منهنجي زور ڀرڻ تي وهسڪي لاءِ چيو. مون کانئنس معلومات ورتي ته اها ڪهڙا گيت آهن، گھٽ ۾ گھٽ انهن جو تعارف ته انگريزيءَ ۾ ٻڌائن جنهن تي هن چيو ته سندس اصل ڪمپيئر اڄ نه آيو آهي ۽ ٻين جي انگريزي مڙئي پوري ساري آهي. انڪري کين اها مشڪلات پيش اچي رهي آهي. گانو پورو ٿيڻ وارو هو هن مون کان موڪلايو. اهڙي ريت مختلف گانا ۽ ڊانس تمام ڀرپور ۽ جاندار نموني پيش ڪيون ويون، هنن هڪ ٻه هندي غزل ۽ گيت به ڳايا. هر 15 منٽن کان پوءِ منهنجي طرفان بيرو ٽپ باڪس ۾ ٽپ وجھي رهيو هو. وچ ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر مون وٽ اداڪار رحمان آيو، مون هن لاءِ وهسڪي جو آرڊر ڏنو. مون کان پڇڻ لڳو ته شو ڪيئن آهي مون تعريف ڪئي. هن کي مون چيو ته مون کي معنا سمجھائي يا وري پروگرام پوري ٿيڻ کان پوءِ مون کي ٽائيم ڏي. جنهن تي هن حامي ڀري ته پروگرام پوري ٿيڻ کان پوءِ گڏجي ويهون ٿا. مون کي پنهنجي پويان سنڌيءَ ۾ڳالهائڻ جو آواز آيو، مون ڏٺو ته هڪ ٿلهو همراه پنهنجي گھر واري سان گڏ هو. مون کي اهي کٽمنڊو به نظر آيا هيا. هو پاڻ ۾ ڳالهائي رهيا هيا ته هي صحيح پروگرام آهي نه، جنهن ۾ فيملي انجواءِ ڪري سگھي ٿي نه ته ٻيا پروگرام ته الائي ڇا آهن. مون هنن ڏانهن ڏسڻ کان بغير پٺيرو ئي پڇيو ته سائين ڪٿان جا؟ مون سمجھيو ته چوندا انڊيا جا، ڇو جو سندن لهجو هندو ڀائرن جهڙو هو. همراهه ٻڌايو ته “شهدادڪوٽ“،
هن وري مونکان پڇيو ”توهان ڪٿان جا؟“
”لاڙڪاڻو“
”سائين ڇا ڪندا آهيو؟“
”انجنيئر آهيان آن فارم واٽر مينيجمينٽ ۾“
الائي ڇو مون کي ياد اچي ويو ته اسانجي دوستن جو هڪ دوست به ان ڊپارٽمينٽ ۾ آهي. مون کانئنس پڇيو:
”سائين بِي اِي ڪٿان؟“
”مهراڻ مان“ مونکي پڪ ٿي ته هي اهو ساڳو شخص آهي.
”سائين سر سيد هاسٽل ۾ رهندا هيا؟“
”جي“
”سائين ٺارومل ته ناهيو؟“
هن کان دانهن نڪري وئي. هن جي شريمتي جي چهري تي به فخر جون ريکائون نظر آيون ته منهنجو مڙس ملڪان ملڪ مشهور آهي. مون کيس ٻڌايو ته اسانجو دوست نديم گل عباسي به ان هاسٽل ۾ رهندو هو ۽ توهان سان هن جي گھڻي حجت هوندي هئي. ٺارومل پنهنجي ذهن تي گھڻو زور ڏنو پر ڏسن پتن باوجود، مونکي سڃاڻي نه سگھيو. ٿوري دير کان پوءِ هو به روانا ٿي ويا ڇو جو پروگرام ختم ٿي ويو هو. هتي به يارهين وڳي ريسٽورنٽ بند ڪيا پئي ويا. آهستي آهستي ماڻهو روانا ٿي ويا.
مون بيري کي سڏي پڇيو ته ”ڇا وڃڻ ضروري آهي ڇا؟“. ته هن چيو :
”توهان کي جيڪي شيون کپن ته اهي وٺو، ڇو جو پوءِ اسان ٻاهريون در بند ڪنداسين اوهان ڍنڍ ڪناري باغيچي ۾ ويهي سگھو ٿا“.
مون رحمان کي سڏيو ته هنن سڀني کي جيڪو کپي تي ٻڌائي ته جيئن وٺي ڇڏيو. هن چيو ته بس هڪ وهسڪيءَ جي بوتل وٺو سڀ پيئندا. مون ٻه گھرايون.
سڄو ثقافتي ٽولو ۽ مان وڃي ليڪ ڪناري رکيل ڪرسين تي هڪ گول جي صورت ۾ ويٺاسين. رحمان هارمونيم کڻي پنهنجي آڏو رکي. هر هڪ سپ ڀريو، پوءِ سنگيت جي شروعات ٿي. هنن سڀني گڏجي هڪ لوڪ گيت ٻڌايو. مون کي ٽرانسليٽ ڪري ٻڌائڻ واري هڪ ڇوڪري هئي جيڪا ڊانس ۾ سٺي هئي مون سندس ڊانس جي تعريف ڪئي ته هو شرم ٻوٽي بڻجي وئي. هن مون کي اهو ضرور چيو ته لوڪ گيتن جو هڪ پس منظر ٿيندو آهي، لفظن جي پويان هڪ گھرو مطلب هوندو آهي پر ترجمي ڪرڻ سان اهو روح مريو پوي. هن پوءِ ان جو ترجمو ٻڌايو
Kukura lai kuti kuti biralo lai suri
(ڪتي لاءِ گُلر، گُلر لاءِ ٻلي، ميائون ، ميائون
اسانجو پيار چوواٽي تي انتظار ٿو ڪري)
Resham phi-ri-ri, Resham phi-ri-ri,
Udera jau ki dan-dama-bhanjyang Resham phi-ri-ri.
(جيئن ريشمي رومال هوا ۾ آزاديءَ سان اڏامي ٿو
تيئن مان به پهاڙين جي مٿان اڏامڻ چاهيان ٿي )
Ek nale bunduk, dui nale bunduk, mirga lai take ko.
Mirga lai mailey take ko hoeina maya lai dau key ko.
(هڪ نالي بندوق، ٻه نالي بندوق هرڻ جي نشاني تي
اها هرڻ تي نه پر منهنجي پيار جي نشاني تي آهي)
Resham phi-ri-ri, Resham phi-ri-ri,
Udera jau ki dan-dama-bhanjyang Resham phi-ri-ri
Resham phi-ri-ri, Resham phi-ri-ri,
Udera jau ki dan-dama-bhanjyang Resham phi-ri-ri.
Sano ma sano gaiko bachho bhirai ma, Ram, Ram
Chodreh jauna sakena mailey, baru maya songhai jaum
(وَڇڙي منهنجي پهاڙي اڀي چوٽيءَ تي خطري ۾
مان انکي اتي ڇڏي نه ٿي سگھان، هل ته منهنجا سڄڻ گڏ هلون)
Resham phi-ri-ri, Resham phi-ri-ri,
Udera jau ki dan-dama-bhanjyang Resham phi-ri-ri.
Resham firiri Udera......resham firiri
Kukura lai....suri
timro hamro.....kuri
هوءَ هر هر چوندي رهي ته ان جو مطلب اهو لفظي نه ڪجھه ٻيو آهي. مون کيس چيو ته دنيا ۾ اهو هر ٻوليءَ جو الميو آهي ته ان کي ان روح سان ڪنهن ٻي بوليءَ ۾ ترجمو نه ٿو ڪري سگھجي پر تون وري به گھڻي ڪوشش ڪئي. مون کيس اهو به چيو ته هونئن گاني ٻڌڻ وقت لفظ سمجھه ۾ نه ٿا اچن پر جڏهن انهن کي تحت اللفظ پڙهجي ٿو ته پوءِ ڪافي لفظ سمجھه ۾ اچن ٿا. جيئن ڪتي، اڊيرا، اڪ نالي، دونالي بندوق، چڌر جائون، سڪينا وغيره.
نيپالي گانن کان پوءِ هنن هندي گيت ڳائڻ شروع ڪيا. پهريائين ته هنن جگجيت جو غزل ڳايو:
تم ڪو ديکا تو يي خيال آيا
زندگي ڌوپ تم گھنا سايا
پوءِ رڳو ڪشور ڪمار ۽ مڪيش جا گانن جا دور به هلندا رهيا. انهن ۾ ڪي جلد ئي مست ٿي سن باٿ لاءِ رکيل پلاسٽڪ جي لائونجن تي سمهي پيا.
منهنجي ترجمي واري دوست پنهنجو نالو ڀاگيشري ٻڌايو جنهن تي مون کانئس پڇيو اهو نالو اٿس يا ڳائڻ ۽ ڊانس جي شوق جي ڪري پاڻ تي اهو نالو رکيو اٿائين، ڇو جو اهو ته راڳ جو نالو آهي. جواب ۾ هن چيو ته منهنجي پيءُ ماءُ اهو نالو رکيو آهي.
”ڀاڳيشري راڳ خبر ٿي ڪڏهن ڳائبو آهي؟“ مون هن کان پڇيو ته چيائين
”رات جو دير سان، جيئن هاڻي رات جو پهر آهي“
”ڀلا، انجو روح يا مقصد ڇا آهي؟“
”ها، عورت جي جذبن جي نمائندگي ڪري ٿو جيڪا پنهنجي محبوب سان وصل جي لاءِ بيتاب آهي“
”توکي ان راڳ ۾ ڪجھه ڳائڻ ايندو آهي؟“
”نه نه، مونکي ڪو راڳ نه ايندو آهي، باقي ڪجھه جھونگاريندي آهيان“
”فقيرياڻي پوءِ خدا جي ڏني مان اسان کي به ڪجھه ٻڌاءِ“
هن گھڻي ننهن ننهن ڪئي، نيٺ هن هڪ غزل ٻڌايو
وه عشق جو هم سي روٺ گيا
اب اس ڪا حال بتائين ڪيا
وه عشق جو هم سي روٺ گيا
اب اس ڪا حال بتائين ڪيا
ڪوئي مهر نهين، ڪوئي قهر نهين
ڦر سچا شعر سنائين ڪيا
وه عشق جو هم سي روٺ گيا
اب اس ڪا حال بتائين ڪيا
هوءَ غزل ڳائي رهي هئي ۽ سندس نظرون مون سان ملي رهيون هيون ته ڪڏهن وري ڦيوا جي پاڻيءَ ڏانهن نهاري رهي هئي. هن مونکان پڇيو ته اهو هندي غزل مون ٻڌو آهي ته مون وراڻيو:
” اهو هندي نه پر اردو غزل آهي مون کي فريده خانم جي آواز ۾ وڻندو آهي پر ان کان وڌيڪ مونکي پنهنجي هڪ سهيليءَ جي آواز ۾ گھڻو وڻندو هو ٻيو وري اڄ تون به سٺو ڳايو آهي. باقي مونکي راڳ جي خبر نه پوندي آهي پر لڳي ٿو ته اهو راڳ ڀيروي ۾ آهي“
هن جي نيڻن ۾ هڪ چمڪ، هڪ احساس يا ايئن چئجي ته احساسن جا آبي پکي هيا جيڪي هن جي اکين جي ڍنڍ تي تري رهيا هيا. مون سندس نيڻن ۾ نهاريو ته الائي ڇو شمشير ياد اچي ويو
تنهنجي نيڻن ۾ جو نهاري ويو
ڄڻ ته سنڌو جي ٻي ڪناري ويو
ان وقت مونکي لڳو ته اتي شمشير سنڌوءَ کي استعاري طور ڪم آندو آهي نه ته ٻي ڀر، ڪجھه ٻيو آهي. هونئن اهي تير، اهي ڀالا جيڪي نظرن جا هجن يا نخرن جا اهي ئي منزلون طئي ڪرائن ٿا. منزل به اها جيڪا ٻي منزل جو ڏس ڏي ٿي. پوءِ آهي سفر ۽ رڳو سفر، پاڪ سنڌوءَ مانسرور ڍنڍ کان نڪري، لداخ مان ٿيندي ايڏو سفر طئي ڪري جڏهن سمنڊ سان جنگ جوٽي سمنڊ ۾ گم ٿي پنهنجي سفر جي پڄاڻي ڪري ٿو. هتي ذڪر ان سنڌوءَ جو آهي. اهي سنڌو هر ماڻهوءَ جي زندگي ۾ آهن.
مون کي لڳو ته ڦيوا ليڪ به هڪ دريا آهي جيڪو پاڻ سان الائي ڪيترا دريا گڏ کڻي هلي ٿو ڪي يادن جي دريا ڪي پيار جا دريا ۽ ڪي وري محبت ڪندڙ جي ڇڏيل داستانن جا دريا. ڀاڳيشري ۽ مان به ان ڏينهن گھڻن داستان جو گواهه ڦيوا کي بڻايو. صبح جو ٻين وڳي اتان واپس ڪمري تي آيس.
ٻن ٽن ڪلاڪن جي ننڊ کانپوءِ وري جاڳ ٿي وئي، هوٽل مان نڪري ڦيوا تي آيس اتي ڪي ماڻهو واڪ لاءِ اچي رهيا هيا ته ڪي وري عبادت ڪري رهيا ۽ ڪي جوان فشنگ ڪري رهيا هيا. هڪ ننڍي بتيلي ۾ چپوءَ سان هڪليندي هڪ فارينر نظر آئي جيڪا ايڪسرسائيز جي خيال کان بوٽنگ(روئنگ) ڪري رهي هئي. مان مٿي ۾ گھڻو سور ۽ لوندڙيون ڌنوندي محسوس ڪري رهيو هيس، سوچيم ته گھٽ ننڊ جي ڪري آهي. پر ٿوري دير کان پوءِ نڪ تي هٿ لڳائڻ سان احساس ٿيو ته نڪهير به اچي رهي آهي. ان ڳالهه مون کي پريشان ڪيو ته اهو سڀ ڪجھه هاءِ بلڊ پريشر جي ڪري ته ناهي. ڪجھه وقت کان مون کي اها شڪايت رهي ٿي اصل ۾ مون کي ڪا به شڪايت نه رهي پر ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن سبب ڪري بلڊ پريشر چيڪ ڪرائيندو هيس ته اهو هاءَ هوندو هو. انڪري مون هوميوپيٿي جو ڪجھه دوائون شروع ڪيون هيون.
ڪمري تي اچي تياري ڪرڻ لڳس اڄ مون هڪ ٽيڪسي ڪرائي تي ڪئي هئي جنهن تي مون کي پوکرا جا مشهور هنڌ ڏسڻا هيا. ٿوري دير ۾ در تي ٺڪ ٺڪ ٿي، در کليو ته حسن جي ديوي اڇي ڊريس ۾ هٿ ۾ چمپا جا گل کنيو بيٺي هئي. مون پنهنجون ٻانهون کوليون ته ٻانهون هٻڪارجي ويون.
”ويلڪم ماءِ گائيڊ“ مون الپنا کي ڀليڪار ڪندي چيو
”نو نو، ڊونٽ سي لائيڪ دس، سي ويلڪم ماءِ فرينڊ“
”اوڪي ويلڪم ماءِ فرينڊ“
ايتري دير ۾ ديپڪ به آيو جنهن ٻڌايو ته گاڏي اچي وئي آهي. اسان ٻئي گاڏي ۾ ويٺاسين ته ڊرائيور چيو ته ڪٿي هلڻو آهي مون کيس چيو:
”هوٽل واري اڳ ۾ توهان کي ٻڌايو آهي ته ڪٿي ڪٿي هلڻو آهي انڪري توهان پاڻ طئي ڪيو ته پهريان ڪٿي ۽ آخر ۾ ڪٿي؟“
”ييس سر“ گاڏي پوکرا جي رستن تي هلڻ لڳي.
اسانجي گاڏي هڪ مندر جي آڏو بيٺي. ڊرائيور چيو ته اوهان ٿي اچو.
مندر مٿي هو، اسان ڏاڪا چڙهندا وڃي رهيا هياسين مان پنهنجو پاڻ کي پوئتي رکيو جو هندن جي ريتن رسمن جي مون کي ڪا گھڻي خبر نه هئي. الپنا، اڳتي هلي رهي هئي. اتي ئي گيندي جا گل، ڪي وري ٺهيل ٺڪيل ٿالهيون وڪڻي رهيا هيا، جن ۾ عبادت ۾ استعمال ٿيندڙ گھڻيون شيون پيل هيون. هڪ عورت اهڙي ٿالهي الپنا جي طرف وڌائي ته هن مون ڏانهن ڏٺو. مون کيس ڪنڌ جي هلڪي اشاري سان هاڪار ڪئي. مندر ۾ اندر الپنا آرتي وارا سڀ انگ پورا ڪيا. پوءِ منهنجي آڏو اچي هن ٿالهي ۾ رکيل سيندور/رنگ مان آڱر ٻوڙي منهنجي پيشانيءَ تي لڳائي ۽ هڪ پتاشو منهنجي وات ۾ وڌو. خبر ناهي ڇو اهو سڀ ڪجھه سٺو لڳي رهيو هو ۽ هن جي چهري تي به انڊ لٺ جا رنگ لهي چڙهي رهيا هيا. هونئن ان نشان جي ڪري منهنجي عجيب ڪيفيت ٿي وئي ڇو جو لڳو ته اها جڳهه روشني ڏئي رهي آهي. مونکي احساس ٿيو ته واقعي به پيشانيءَ جي ان نقطي تي ڪجھه آهي. ڇو جو ٽين اک به اتي ڏيکاري ويندي آهي، ٻيو اسان جون مائرون به ٻارن جي پيشانيءَ تي سُرمي سان ٽڪو ضرور ڪڍنديون هيون.
ٻاهر نڪرڻ سان وري مونکي نڪهير آئي. جنهن تي الپنا پريشان ٿي وئي. مون کيس چيو ته گرميءَ جي ڪري آهي. پر حقيقت ۾ مان به پريشان ٿي ويس. مان زندگي ۾ گھٽ بيمار ٿيندو آهيان. جڏهن پاڪستان ۾ ويدن اهو ٻڌايو ته مونکي هاءِ بلڊ پريشر آهي ته پريشاني به ٿي ته هن جوانيءَ (51 سالن ۾) مون کي بيماري ٿي آهي. خير، هن کي دلاسو ته ڏنم پر مونکي پاڻ پريشاني ٿي. مندر تان هيٺ لهي الپنا ڊرائيور کي چيو ته ته ڪنهن ڊاڪٽر وٽ هلي، هو اتان ئي هڪ گھٽيءَ ۾ اسان جي محلي جي ننڍين ڪلينڪن جيان تي هليو. جتي هڪ ڪمپائونڊر ويٺل هو جنهن ٻڌايو ته ڊاڪٽر ڪونهي. مون کيس پنهنجو عارضو ٻڌايو هن بلڊ پريشر چيڪ ڪيو ته 190 ۽ 110 هو. هن چيو ته ڊاڪٽر ڪونهي هو مونکي رڳو اهڙي دوا ڏئي سگھي ٿو جيڪا پيشاب آڻي ته جيئن پريشر گھٽجي. جڏهن مون کيس نڪهير جو ٻڌايو ته هن چيو ته ڪنهن اسپتال وڃو. ان وچ ۾ مان هوميوپيٿي جي دوا جيڪا منهنجي ڪيميرا واري بيگ ۾ رکيل هئي اها پيئندو رهيس. هڪ اسپتال پهتاسين اها به خانگي هئي بلڊ پريشر وغيره چيڪ ڪيو ويو ته ٿورو گھٽ هو پر هنن چيو ته هنن وٽ به ڊاڪٽر دير سان ايندو. ته ٽيڪسي وارو وري هڪ ٻي ڪلينڪ تي وٺِي هليو اها ايريا، حيدرآباد جي صدر جهڙي هئي جتي ڊاڪٽرن ۽ ميڊيڪل اسٽورن جي جمعا بازار لڳل هئي. هڪ ميڊڪيل اسٽور تي وياسين هنن ڪنهن کي فون ڪئي ۽ ٻڌايائون ته ڊاڪٽر 15 منٽن ۾ ايندو. جيڪو 20منٽن کان پوءِ آيو. هن منهنجو بلڊپريشر چيڪ ڪيو جيڪو 180 ۽ 100 تائين اچي چڪو هو. هن مون کي ٻڌايو ته اهو ٿڪ جي ڪري، اوچائي جي ڪري يا گرميءَ جي ڪري به ٿي سگھي ٿو.
هن وڌيڪ چيو ته: ”اهو فزيڪل ريزن جي ڪري نه ٿو لڳي. انڪري مان توهان جي اِي سِي جِي به نه ٿو ڪيان.“
ڊاڪٽر نوجوان هو. هن ٻڌايو ته هو آمريڪا ۾ پڙهي آيو آهي ۽ سندس ڪافي دوست پاڪستاني آهن. الپنا هن کان پڇيو ته”هي پنهنجي ٽوئر ته برقرار رکي سگھي ٿو نه؟“ جنهن تي ڊاڪٽر چيو:
”بلڊ پريشر جون دوائون کائيندو رهي بس ڪو مسئلو ناهي سڄي دنيا ائين ٿي هلي“
هن کان موڪلائي، دوا وٺي ٻاهر نڪتاسي. ڊرائيور پڇيو: ”سر هوٽل“ مون چيو نه پروگرام تحت اڳتي هلو. اسان اتان ٿي هڪ هنڌ آياسين جنهن جي گيٽ تي لکيل هو ”سيتي رور گورج، ڪي آءِ سنگھه پول“. سچي ڳالهه اها آهي ته گورج جي مون کي خبر نه هئي پوءَ مون موبائيل واري ڊڪشنري ۾ ڏٺو ته انجي معنا هئي ته ٻن جبلن جي وچ ۾ سوڙهي ماٿري ۾ وهندڙ چشمو. هتي به ايئن هو، اسان کي هيٺ جبلن جي وچ مان پاڻي ڪرڻ جو آواز پئي آيو پر ڪٿي ڪٿي نظر پئي آيو. اتي هڪ ٽنيل مان پاڻي پئي آيو جيڪو ڪجھه مفاصلو طئي ڪري. وري ٽنيل ۾ پئي ويو. پاڻي اهو ئي جوهي جهڙو جنهن ڪري ان کي سيتي يا سفيد سڏيو پئي ويو. گھمڻ لاءِ لوهي پل ٺهيل هئي اتي هندوستان جا ڪجھه سياح به نظر آيا.
اتان نڪرڻ سان ڊرائيور ٻڌايو ته سامهون ئي گورکا ميوزيم آهي اها ڏسي وٺو. اسان ٻئي ان طرف وڌياسين. ميوزيم اندر گورکن جي زندگي جي باري ۾ خاص طور تي انهن جي انگريزن جي فوج ۾ ڪيل خدمتن تي فوٽو ۽ هٿيار پيل هيا. انگريزن ۽ گورکن جي وچ ۾ 1814ع ۾ جنگ لڳي جنهن ۾ هو ڏاڍي جوانمردي سان وڙهيا، سندن نعرو هوندو هو ”جي مها ڪالي، آيو گورکالي“، هنن جي ان بهادري سان وڙهڻ انگريزن کي متاثر ڪيو ۽ پوءِ هنن انڊين آرميءَ ۾ گورکن کي ڀرتي ڪيو جيڪي پوءِ هر محاذ تي وڙهندا رهيا. ايستائين جو جنرل ڊائر جي حڪم تي جليانوالا باغ ۾ عام شهرين تي گوليون هلايون، اها ٻي ڳالهه آهي ته ان ۾ سک، پٺاڻ، بلوچ ۽ سنڌ رائفلز جا جوان به شريڪ هيا.
ٽيڪسي ڊرائيور جيڪو پاڻ به گورکو هو ان ٻڌايو ته هن وقت به هتان جا ماڻهو انگريزن جي فوج ۾ شامل آهن ۽ اتي انهن کي شهريت به ڏني وڃي ٿي. اسانجي ٽيڪسي هاڻي پوکرا شهر جي جي ايئرپورٽ واري پاسي وڃي رهي هئي جتي پهاڙي ميوزيم آهي. ميوزيم خوبصورت ۽ هڪ ڪشادي هنڌ تي هئي. چوڌاري ساوڪ ۾ گھريل هئي ۽ ان کان علاوه ميوزيم جي بلڊنگ به سٺي ٺهيل هئي. ان ميوزيم ۾ دنيا جي مختلف ملڪن ۾ پهاڙي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي جي باري ۾ معلومات هئي. ان کان علاوه نيپال جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، جبل تي چڙهڻ ۾ استعمال ٿيندڙ اوزار، مختلف چوٽين جا فوٽو لڳل هيا. ان ميوزم جي ٻاهران ٺهيل ريسٽورٽ به ڌاڍو سٺو ٺهيل هو، جنهن ۾ ڪافي پيڻ جو پنهنجو هڪ مزو هو. الپنا مون کان اڳتي جو پروگرام پڇيو، مون کيس چيو ته:
“هونئن ته منهنجو پروگرام هتان چتاون جنگل ۽ پوءِ لُبيني وڃڻو هو جو اتي گوتم ٻڌ جو شهر ڪپل وستو ڏسڻو هو. پر صبح ئي هوٽل واري بڌايو ته ان طرف زوردار برساتون پئجي رهيون آهن، انڪري اوڏانهن وڃڻ جو پروگرام ڪينسل ٿو ڪيان“
”ته ڇا توهان هتان وڃڻ ٿا چاهيو ڇا؟“ سندس منهن لهي ويو هو.
”ها، هتي جي لاءِ ٻه اڍائي ڏينهن کوڙ هيا“
”يا ڪو ٻيو سبب آهي؟ توهان بلڊ پريشر جي ڪري ته پريشان نه ٿي آهيو؟“
”ها ڪجھه ايئن به آهي“
”پريشان ڇو ٿا ٿيو، مان توهان سان گڏ آهيان؟“
”مهرباني، پر هتان پاڪستان لاءِ ٻه فلائٽون آهن، هڪڙي پرينهن ويندي، ٻي وري ٽن ڏينهن کان پوءِ، انڪري مان پرينهن واري ۾ واپس وڃڻ چاهيان ٿو“
”توهان جي مرضي“ ائين چئي هوءَ خاموش ٿي وئي.
ٽيڪسي واري اسان کي هوٽل تي ڇڏيو. مون ديپڪ کي چيو ته هو سڀاڻي. کٽمنڊو وڃڻ جي لاءِ ڪا فلائيٽ بوڪ ڪرائي“
اسان ڪمري تي آياسين تڏهن به الپنا خاموش ئي رهي. مون کانئنس پڇيو ته ناراض آهين ڇا؟ جنهن تي هن وراڻيو ناراض ته نه پر اداس ضرور آهيان.
ٻاهر تيز برسات شروع ٿي چڪي هئي دري جي سنهن پردن مان شيشن تي بارش جا ڦڙا نظرا چي رهيا هيا.
ديپڪ ٿوري دير ۾ اچي ٻڌايو ته رڳو هڪ سيٽ ملي رهي آهي، ان ڪري بوڪ ڪرائڻ هاڻي ضروري آهي نه ته پوءِ اها به نه ملندي. مون کيس بوڪ ڪرائڻ لاءِ چيو.
الپنا اٿي بيٺي، چيائين ته :
”مان وڃان ٿي“
”ڇو؟“
”پوءِ ڳوٺ جي بس نه ملندي“
”تون رڳو ايتري ٽائيم لاءِ آئي هئينءَ ڇا؟“
”نه، پر تو وٽ به ٽائيم ڪونهي، ته پوءِ رهي ڇا ڪيان؟” سندس اکين ۾ ميگھه مهار شروع ٿي چڪو هو.
مون کيس پرچائيندي چيو: ”سمجھڻ جي ڪوشش ڪر، باقي اڄ شام ته مان آهيان هتي، شام جو گڏجي ڊنر ڪيون پوءِ سڀاڻي تون وڃجان“
هو ڪجھه دير خاموش رهي ۽ دريءَ کان ٻاهر برسات ڏسندي رهي.
برسات جي ڍري ٿيڻ سان الپنا چيو: ”اچ ته ڦيوا تي هلون“
اسان ٻئي ڄڻا هوٽل مان نڪري روڊ ڪراس ڪري، ڦيوا جو ڪنارو ڏئي واڪ ڪري رهيا هياسين ته هُن پڇيو
”تنهنجو جُوڻ بدلجڻ واري ڳالهه ۾ ڪيترو يقين آهي؟“
”ڪو گھڻو نه پر، سائنس جو شاگرد هجڻ جي ناتي مادي جي تبديل ٿيڻ واري نظرئي ته مادو نه ڪڏهن پيدا ڪري سگھجي نه ان کي ختم ڪري سگھجي ٿو پر ان جي شڪل کي تبديل ڪري سگھجي ٿو، ۾ يقين آهي“
”ڀلا، ان ۾ ڪيترو يقين اٿي ته ڪي ماڻهو پهرين نظر ۾ سٺا ۽ پنهنجا لڳندا آهن، ڪي وري پهرين نظر ۾ زهر لڳندا آهن“
”ها ايئن ته هر ڪنهن سان ٿئي ٿو، ڇو جو هر ماڻهو جي پنهنجي هڪ ميگنيٽڪ فيلڊ ٿئي ٿي، جنهن مان نڪرندڙ ڪرڻا جي اڳلي سان ميچ ڪن ٿا ته هو هڪٻئي لاءِ مثبت سوچ رکن ٿا نه ته ان جي ابتڙ آهي“
هوءَ اوچتو ريلنگ جي سهاري بيهي رهي، سندس پس منظر ۾ پاڻي ۽ وچ ۾ ٻيٽ جي وڻن جا عڪس پاڻي ۾ پئجي رهيا هيا، مون ڏانهن منهن ڪري، منهنجين اکين ۾ گھوريندي هن چيو:
”ڪنهن زماني ۾ مونکي انهن ڳالهين ۾ گھڻي دلچسپي هوندي هئي، مان رياضتون ڪندي هيس، منهنجي خيالن ۾ کوڙ واقعا ۽ لقاءَ جنم وٺندا هيا. هڪ ڏينهن مان لمبيني وئي هيس، توکي ته خبر آهي ته اتي جي گھٽين ۾ هڪ عجيب احساس جنم وٺندا آهن. مونکي لڳو هو ته ان هنڌ تي مان اڪيلي نه آهيان مونسان گڏ ٻيو به هڪ همسفر آهي پر جيڪو نظر نه اچي رهيو هو. اتي اشوڪا جي ٺهرايل ٿنڀي وٽ ته مون کي پنهنجي ڪياڙي تي هن جي ساهن جو احساس به ٿيو مڙي ڏٺم ته ڪوئي ڪو نه هو. اتي مون کي هڪ ساڌو مليو، جنهن جون جٽائون پاڻ ۾ ملي ويو هيون اهي وار گھٽ وگ يا ٽوپي وڌيڪ لڳي رهيا هيا. مون سندس چرڻ ڇهيا ته هن پنهنجون اکيون کوليون. سندس اکيون ڳاڙهيون لعل هجن پر انهن ۾ هڪ عجيب چمڪ، هڪ زندگي هئي. هن مون کان پڇيو ”ڏسندينءَ ڇا؟“
مان ته پهريائين ڊڄي ويس ۽ خبر نه پئي ته هو ڇا جي باري ۾ پيو پڇي. پوءِ وري هن پڇيو:
”ڏسندينءَ؟“ مون وري حيراني مان هن ڏٺو ته هن پنهنجي سوال کي واضح ڪندي چيو
”ان کي ڏسندينءَ ڇا جيڪو توسان گڏ گڏ هلي رهيو آهي؟“
منهنجي جسم مان ڄڻ ساهه ڇڏائجي پيو هجي. هن مونکي هٿ سان سڏيو، مان ڊڄندي ڊڄندي هن وٽ ويس ته هن پنهنجي ڳچيءَ مان هڪ مالها لاهي، ان جي پتلي ۾ ڏسڻ لاءِ چيو. ان ۾ مون ڏٺو ته ڪجھه نظر نه آيو، هن پڇيو ته نظر آيو ته مون انڪار ڪيو ته هن منهنجي مٿي تي هٿ رکي چيو ته :
”هاڻي ڏس!“ مون ڏٺو ته هن ڀيري مون کي اتي هڪ ڌنڌلي تصوير نظر آئي جيڪا پوءِ چٽي ٿيندي وئي، هڪ بڪشو نظر آيو، مخصوص ڊريس ۾ ڏاڙهي، مٿو ڪوڙيل، منهن تي هڪ مُرڪ، مون پنهنجي ذهن تي زور ڏنو ته ڇا ڪڏهن اهڙي شڪل واري ماڻهو سان ملي آهيان؟مونکي ڪو به جواب نه سجھيو. ان ڏينهن کان پوءِ اهو بڪشو منهنجي خيالن ۾ نظر ايندو هو. خوابن ۾ ايندو هو ۽ هو مونکي سڏيندو هو. هڪ ڀيري مون کي خواب ۾ نظر آيو ته ترشولي ڪناري هڪ وڏي وڻ هيٺيان هن سان بيٺي آهيان. جڏهن ان ڏينهن توکي مون ترشولي ڪناري ڏٺو، ۽ توکي هٿ کان وٺي ريسٽورنٽ ۾ ترشول جي تصوير ڏيکارڻ وئي هيس ته ان وقت تائين مونکي ڪو احساس نه هو پر جڏهن تون مون سان ڳالهايو ۽ مان غور سان توکي ڏٺو ته منهنجي تصور ۾ ساڳو بڪشو اچي ويو. فرق رڳو اهو هو جو توکي وار، مڇون هيون ۽ جينز ۽ ٽي شرٽ پهريل هئين. منهنجي حيرت جي حد نه رهي گھر وڃي ته تنهنجي ۽ ان بڪشو جي تصوير هڪٻئي جي مٿان اوور ليپ ٿيڻ لڳيون.
انڪري مون کي گھڻي خوشي ٿي هئي ۽ لڳو ته مون کي اهو ساٿي يا رهبر مليو آهي جنهن جي تلاش مون کي صدين کان هئي. انڪري ئي توسان ملڻ لاءِ هتي هلي آيس ۽ اهو سوچيو هو ته توسان رهنديس ۽ توساڻ رهاڻيون ڪنديس پر تون ته وڃڻ جو پروگرام ٺاهي ڇڏيو آهي، پر خير آهي، ان ۾ به ڪا منشا هوندي“.
ايئن چئي هو وري هلڻ لڳي. مونکي هن جي ڳالهين حيرت ۾ وجھي ڇڏيو ۽ سوچن ۾ اڳتي وڌي رهيو هيس ته اڳتي ٻيڙيون بيٺل نظر آيون. هن چيو ”هل ته بَراهي مندر گھمي اچون“.
هڪ ٻيڙيءَ واري سان پيسا طئي ڪري ڍنڍ ۾ وڌڻ لڳاسين. پاڻي ڏاڍو ماٺو هو، ڀرپاسي جي وڻڪاري ڪري سائو لڳي رهيو هو. اسان هڪ ٻيٽ طرف وڃي رهيا هياسين ٻيٽ ويجھو ايندو ويو ڏاڍو خوبصورت هو، وڻن سان ٽمٽار، خاموش. جيڪي ياتري هيا اهي به خاموش هيا. مندر جي زيارت ڪئي سين، ننڍو مندر هو ان جو آرڪيٽيڪچر به نيپالين اسٽائل وارو هو. مون مندر ڏٺو، الپنا عبادت ڪئي ان کان پوءِ اسان هڪ شاهي وڻ هيٺيان اچي ويٺاسين. هن ٻڌايو ته هو اڪثر ڪري هن مندر ۾ اچي عبادت ڪندي هئي ۽ ميڊيٽيشن به هن هنڌ تي ڪندي هئي هوءَ خيالن ۾ گم ٿي وئي. مون کانئنس ان مندر جي باري ۾ پڇيو ته ڪنهن ٺهرايو ۽ ڪنهنجي نالي سان آهي؟ هوءَ ته ڄڻ ڪا آتي ويٺي ئي هن تفصيل سان ٻڌائڻ شروع ڪيو ته:
”ڪنهن زماني ۾ هڪ ڳوٺ ”پانچاسي“ ۾ ٻه ديوتا بَراهه ۽ ڀاير رهندا هئا. ماڻهو انهن ٻنهي جي پوڄا ڪندا هيا، انهن جو پاڻ ۾ هڪ ڀيري بحث ٿي پيو ته هنن مان وڌيڪ طاقتور ڪير آهي؟ نيٺ هنن پنهنجين پنهنجين شڪتين جي وسيلي هڪٻئي کي چِت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اها جنگ سالن تائين هلي، جيڪا آخر ۾ ڀاير کٽي ويو. براهه کي پنهنجي شڪست تي شرمساري ٿي ۽ هو اتان لڏي ”ماٿم“ هليو ويو. جتي هڪ هنڌ پاڻي جي تلاءَ جي وچ ۾ هڪ دڙي تي مندر ٺاهي رهڻ لڳو، ڪجھه وقت کان پوءِ هڪ سنت به پنهنجي گھر واريءَ سان اتي اچي رهڻ لڳو ۽ براهه جي عبادت ڪرڻ لڳو. ان سنت وٽ هڪ سنک هوندو هو جيڪو ٻين عام سنکن بجاءِ کاٻي طرف کلڻ جي ساڄي طرف کلندو هو. هن کي داهن سنک يعني ساڄو سنک چيو ويوندو هو. اهو سنک برهه ديوتا جي عبادت وقت وڄندو رهندو هو ۽ ڪنهن ڏينهن عبادت ۾ وقفو پئجي ويندو هو ته اهو سنک مختلف آواز ڪڍندو هو جنهنڪري اهو سنت ڊڄندو هو ته اهو آواز ڪنهن مصيبت ڏانهن اشارو ٿو ڪري انڪري هو پنهنجي عبادت ۾ خلل نه وجھندو هو. ڪنهن به حادثي کان بغير ڪافي ڏينهن گذري ويا ان سنک کي چورائڻ لاءِ ٻه ڦورو تيار ٿيا، هونئن ته ان ڳوٺ جا ماڻهو ان سنت جي عز ت ڪندا هيا ۽ هن کي پوڄا پاٺ لاءِ گھرائيندا هيا. پر سنت اتي وڃڻ کانپوءِ عبادت جي ٽائيم تي واپس اچڻ نه وساريندو هو.
هڪڙي ڀيري ڳوٺ ۾ هڪ وڏي عبادت ”ياگا“ جو بندوبست ڪيو ويو سنت جيئن ئي اوڏانهن ويو ته اهي ٻئي ڦورو هن جي گھرواري وٽ آيا ۽ ان کي چيائون ته اسان کي سنت، سنک کڻي اچڻ لاءِ موڪليو آهي. پهريان ته هن جي گھر واري حيران ٿي ته هو ڪڏهن به اهو سنک کڻي ڳوٺ ۾ پوڄا تي نه ويو آهي پر پوءِ اهو سوچي ته شايد اڄ وڏي عبادت آهي انڪري کيس ضرورت پئي هجي. هُن اهو سنک کڻي انهن ڦورن کي ڏنو. شام جو واپسيءَ تي جڏهن سنت کي سنک نه لڌو ته هن زال کان پڇيو، جنهن کيس سربستي ڳالهه ٻڌائي. ان ڳالهه ٻڌڻ کانپوءِ سنت کي يقين ٿي ويو ته ڪانه ڪا مصيبت اچڻ واري آهي انڪري هن کائڻ پيڻ ڇڏي ڏنو ۽ پورن 21 ڏينهن کانپوءِ مري ويو. زال جڏهن اهو ڏٺو ته هن به ايئن ڪيو ۽ هو به وڃي سرڳواسي مڙس سان ملي.
انهن پنهنجن عبادت گذارن جي مرڻ تي ديوتا براهه پريشان ٿيو، انکان علاوهه ڳوٺ جي گندگيءَ جي ڪري تلاءُ به خراب ٿيڻ لڳو انڪري هن ان جڳهه کي ڇڏڻ جو سوچيو ۽ ان خيال کان پنهنجو روپ مٽائي هڪ ساڌو بنجي پوکرا طرف آيو، اهو هن کي وڻيو ۽ سوچيائين ته اتي رهندو ۽ مندر به ٺاهيندو. هڪ ڏينهن هو ڳوٺ ۾ گھمي رهيو هو ته اوندهه ٿيڻ شروع ٿي هن ٻن ٽن گھرن ۾ وڃي اجھو ڳولهڻ چاهيو پر ڪنهن به هن کي سر لڪائڻ جي جڳهه نه ڏني جنهن تي هو گھڻو حيران ٿيو نيٺ هڪ مهربان ٻڍيءَ کيس ماني به ڏني ۽ رهڻ لاءِ به چيو، هو ان مائي مان متاثر ٿيو ۽ پوڙهيءَ کي چيائين ته:
”هن ڳوٺ ۾ ماڻهن لاءِ ڪا به عزت ڪونهي، نه ئي وري ڪو اخلاق يا مذهب کي اهميت ڏين ٿا، انڪري هي ڳوٺ تباهه ٿي ويندو. سڀاڻي ڏينهن جي ڏهين حصي ۾ چشمو هڪ وڏي ڍنڍ ۾ تبديل ٿي ويندو ۽ سڀاڻي شام تائين سڄو ڳوٺ پاڻيءَ جي اندر هوندو. تنهنڪري ڳوٺاڻن کي ٻڌائي ڇڏ، جيڪو تنهنجي ڳالهه مڃي ان کي ساڻ وٺي هتان لڏي وڃ.“ ايئن چئي ساڌو سمهي پيو.
صبح سان اٿي مائي ڏٺو ته سنت وڃي چڪو هو ۽ ٻهاري ڏيندي کيس حيرت ٿي ٿه جيتري ماني هن کي ڏني هئانين ان ئي ماپ جي سون مان ٺهيل ماني پئي هئي. کيس يقين ٿي ويو ته سنت ڪا معمولي ڳالهه ڪو نه هو انڪري ڳوٺ ۾ گھر گھر وڃي هن ماڻهن کي ڳوٺ ٻڏڻ جي باري ۾ ٻڌايو پر ڪنهن به هن جي ڳالهه تي ڌيان نه ڏنو اٽلو هن تي ٺٺوليون ڪيون. مائيءَ پنهنجو سامان کنيو ۽ اتان لڏي وئي. سنت چواڻي شام تائين ڳوٺ پاڻي ۾ ٻڏي ويو رڳو وچ تي هڪ دڙو بچيو جنهن تي براهه ديوتا مندر ٺاهي رهڻ لڳو. هڪ سڱ واري وڏي مڇي سدائين ديوتا سان گڏ گھمندي هئي. هڪ مهاڻي انکي ماري وڌو، جيئن ته اها مڇي هن جو روپ هئي، انڪري ديوتا تي هن کي ڪاوڙ آئي ۽ مهاڻن کي پاراتو ڏيندي چيائين ته جيئن مان هڪ هنڌ نه ٿو رهي سگھان تيئن اوهان به ڪٿي آرام سان رهي نه سگھندئو، انڪري اهو سمجھيو ويندو آهي ته مهاڻا ان بد دعا جي ڪري هڪ هنڌ نه رهي سگھندا آهن. ديوتا اتان وڃڻ جو سوچي ڇڏيو ۽ پنهنجي ڌيءُ براهي کي چيائين ته هوءَ سندس جاءِ تي رهي ۽ مندر جي مالڪي ڪندي رهي. پوءِ اتي اها رهڻ لڳي ۽ هاڻي به خاص موقعن تي اها مڇي جيڪا براهه ديوتا جو پنر جنم سمجھي ويندي آهي اها نظر ايندي آهي. انڪري چوندا آهن ته ڦيوا ليڪ ۾ وهنجڻ سان مڪتي ملي ويندي.“
مون هڪ ڳالهه محسوس ڪئي هئي ته نيپال ۾ ”و“ جي جڳهه تي ”ب“ استعمال ٿئي ٿو، جيئن وشنو ٿيو بشنو، وديا ٿيو بديا، وستالا ٿيو بستالا وغيره، انڪري براهه نالو ٻڌي منهنجي ذهن ۾ هڪ هندو نالو آيو ”وراها“ يا ”وراهه“ اچي ويو، جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته اهو وشنو جو ٽيون اوتار آهي، ان کان پهريان ٻه اوتار متسيا (مڇي) يا ڪُوما(ڪڇون) وانگر هي به جانور جي شڪل ۾ آهي، هن جي شڪل سوئر يا مِرون واري آهي. هڪ روايت آهي ته هڪ ديو، هرن يڪشا، ڌرتي (ڀُوديوي) کي چوري ڪري وڃي پاڻي جي هيٺِان لڪايو هو ته وشنوءَ، وراها جو روپ ڌاري، ان ديو کي ماري ڇڏيو ۽ ڌرتيءَ کي سمنڊ مان مٿي کڻي آيو.
”هو ڏس اڄ به اها براهه واري مڇي نظر اچي ٿي“ مون مذاق مان پاڻي ڏانهن اشارو ڪندي کيس چيو.
الپنا ڇرڪ ڀري، ان طرف ڏٺو ۽ مرڪي ڏنائين ۽ چيائين اهو مڇيءَ جو سڱ نه پر ڪاٺي آهي. اسان پوءِ اتي ڪافي دير ويٺا رهياسي.
اوندهه ٿيڻ تي اسان اتان واپس آياسين ۽ ڀرسان ئي هڪ ٻي ننڍي ٻيٽ تي ريسٽونٽ ٺهيل هيو، جنهن تي تي وڃڻ جو سوچيو ته ڪناري تي هڪ باوردي خلاصي اسان جي لاءِ ٻيڙي ڪاهي آيو، اسان ٻيڙيءَ مان هيٺ پير ڌريو ته وڻن جي جھڳٽن ۾ لڪل بتين جي روشني اسان جو آڌر ڀاءُ ڪيو. ريسٽورنٽ جو ماحول ڪافي خوبصورت هيو اندر به ٽيبلون پيل هيون پر اسان ڪناري سان رکيل ڪرسين تي ويٺاسين، جتان پاڻي ۾ شهر جي روشنيءَ جا پوندڙ اولڙا نظر اچي رهيا هيا. ريسٽورنٽ ۾ اسان کان علاوهه گھڻائي يوروپين ٽوئرسٽن جي هئي ڇو جو گھڻو ڪري جرمن زبان جي گفتگو ٻڌڻ ۾ اچي رهي هئي. مون الپنا کان پڇيو ته هوءَ ڪڏهن جرمني يا ڪنهن يورپين ملڪ وئي آهي؟
جنهن تي هن جواب ڏنو ته هو اڃان ڪنهن ٻاهرين ملڪ نه وئي آهي باقي نيپال جا گھڻو ڪري سڀ گھمڻ لائق هنڌ گھمي چڪي آهي. هن ٻڌايو ته هوءَ مائونٽينرنگ به ڪندي آهي ۽ ٻه سال اڳ هوءَ چوٽي سر ڪرڻ واري هڪ مهم ۾ به شامل هئي. پر بيس ڪيمپ تائين پهچڻ کان پوءِ کين واپس اچڻو پيو جو موسم مسلسل خراب هئي اڳتي وڌڻ ۾ کين خطرا هيا. ان ڀيري حادثا به ڪافي ٿيا هيا. هن وري مونکان پڇيو
”ڪڏهن گلائيڊنگ ڪئي ٿي؟“
”نه“
”هتي پوکرا ۾ ٿيندي آهي، سڀاڻي توکي نه وڃڻو هجي ها ته منهنجو پروگرام گلائيڊنگ تي هلڻ جو هو. اهو به عجيب آهي ماڻهو ڪنهن پکي جيان هوا ۾ اڏامي ٿو ۽ آسمان ۽ زمين جي وچ تي رهڻ ۾ هڪ عجيب احساس آهي. ان کي ٻڌائي نه ٿو سگھجي رڳو محسوس ڪري سگھجي ٿو.“
مان کيس ڏسي رهيو هيس، اهو سوچي ته ايتري ننڍي ملاقات ۾ هن ڪيڏا نه پروگرام ٺاهي رکيا هيا ڪيڏو نه ويجھو محسوس ڪرڻ لڳي هئي. پوءِ مان پنهنجو پاڻ کي ئي سمجھائڻ لڳس ته شايد هن جون اهي ساڌوءَ واريون ڳالهيون صحيح هجن تنهنڪري ئي هوءَ مونکي پنهنجي ويجھو وڌيڪ محسوس ڪرڻ لڳي هئي.
رات ٺرندي وئي، ڳهرجندي وئي، بند ٿيل هوا گھلڻ لڳي هئي.
صبح جو هوٽل وارو اٿارڻ آيو. ٻڌايائين ته ايئرپورٽ تي هلڻ لاءِ گاڏي به تيار بيٺي آهي. اسان تيار ٿي هيٺ آياسين، ايئرپورٽ ڪو گھڻو پري ڪو نه هو. اسانجي گاڏي، پوکرا شهر کي ڇڏيندي وڃي رهي هئي. الپنا چيو ته پهريائين مون کي ايئرپورٽ تي ڇڏي، پوءِ هوءَ بس تي ويندي. موڪلائڻ مهل الپنا جا نيڻ پُسيل هيا، هن چيو:
”توکي شايد هي سڀ ڪجھه، منهنجو مطلب آهي، توکي پنهنجو ويجھو سمجھڻ. عجيب لڳندو هجي پر اهو منهنجي وس ۾ ناهي، بس مون کان ٿي ٿو وڃي، وري ڳالهين کي ورجائينديس پر حقيقت اها آهي ته تون مون سان اڳ واري جنم ۾ مليل آهين“
مون کيس چيو :”مان تنهنجن جذبن جو احترام ٿو ڪيان ۽ ڪڏهن به انهن کي اجايو يا ڏيکاءُ نه ٿو سمجھان پر ظاهر آهي، اسان جا رستا پنهنجا پنهنجا آهن، اسان کي پنهنجن پنهنجن ماڳن تائين پهچڻو آهي، پر ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته تنهنجي انهن احساسن جي پنهنجي اهميت آهي، جيڪا شايد منهنجي پوري زندگيءَ ۾ مونکي نيپال جي ياد ڏياريندي رهندي، شايد ايئن ئي ٿيڻو هو ته جيئن، مان نيپال کي ايترو جلد وساري نه سگھان“
ايئرپورٽ اچي ويو، الپنا به گاڏي مان لهڻ جي ڪئي، مون کيس منع ڪئي، پنهنجو ننڍڙو رُڪ سيڪ کڻي، وڏا وڏا قدم ڀريندو ٽرمينل ۾ داخل ٿيس. ٽرمينل ۾ مختلف پرائيويٽ ڪمپنين جا ڪائونٽر هيا، منهنجي ٽڪيٽ اگني ڪمپني جي هئي. هتي نيپال ۾ ڪافي ڪمپنيون آهن جيڪي نيپال جي مختلف هنڌن ڏانهن پنهنجا جهاز هلائن ٿيون. ڪائونٽر تان بورڊنگ ڪارڊ ورتو ۽ جهاز جي ٽائيم ٿيڻ جو هڪ هنڌ ويهي انتظار ڪرڻ لڳس. اوچتو آواز آيو :
”سائين! توهان به واپس پيا وڃو ڇا؟“
مون ڪنڌ کڻي ڏٺو ته ذاڪر حسين اڄڻ هو، جيڪو پاڪستان مان آيل پنهنجن دوستن سان هتي آيو هو، هن ٻڌايو ته هو به ساڳي فلائيٽ ۾. واپس وڃي رهيا آهن. جهاز ننڍو هو، جهاز ۾ هڪ پاسي ٻن سيٽن واري لائين هئي ته ٻي پاسي هڪ واري، بورڊنگ ڪارڊ تي سيٽ نمبر به ڪو نه هيا، انڪري ”جيڪو اڳي سو تڳي“ جي بنياد تي جنهن کي جتي وڻيو پئي اتي ويٺو پئي. مون کي ٻن واري سيٽ ملي جنهن تي هڪ ماءُ پنهنجي ننڍڙي کير پياڪ ٻار سان ويٺي هئي. ننڍي جهاز هجڻ ڪري جهاز ۾ شور وڌيڪ هيو، شروع شروع ۾ ايئر هوسٽيس ڪپهه کڻي آئي جيڪا مسافرن کنئي پئي، مونکي سمجھه ۾ نه آيو ته ڇا جي لاءِ آهي. ٿوري دير کان پوءِ ڏٺم ته ڀرسان ويٺل عورت ڪپهه پنهنجن ۽ ننڍڙي ٻار جي ڪنن ۾ به وڌي. رستي ۾ مختلف پهاڙي چوٽين جا نظارا نظر اچي رهيا هيا پر مان ٻي طرف ويٺل هيس. ان وقت مونکي سمجھه ۾ آيو ته ٽوئرسٽ تڪڙ ۾ چڙهي سنگل سيٽن تي ڇو ويهي رهيا هيا، هاڻي ڏٺم ته سڀ پنهنجين ڪيمرائن سان ڪلڪ ڪلڪ ڪري رهيا هيا. مون به نيٺ ڪيميرا کڻي ان طرف وڃي هڪ ٻه فوٽو ڪڍيو. ٽيهن چاليهن منٽن کانپوءِ، کٽمنڊو ايئرپورٽ جي ڊوميسٽڪ ايئرپورٽ تي لينڊ ڪيو. ڊوميسٽڪ ٽرمينل عجيب هو، نه ڪا گھڻي سيڪيورٽي نه ٻيو ڪجھه، لڳي پيو ته ڪنهن بس اسٽيشن تي پهتا آهيون. اسان جو سامان به اسان واري بس جي پويان ٽرالي ۾ هڻي اسان سان گڏ ئي ٻاهر پڌر تي رکيائون ته هر ڪو پنهنجو سامان سڃاڻي کڻي.