بختاپور
بهرحال، نيپال اچڻ کان اڳ مون هتان جي گھمڻ جي جڳهن جي باري ۾ معلومات پئي ڪٺي ڪئي. ادا بدر ابڙي جو سفرنامو گھڻو اڳ پڙهيو هو پر پوءِ گھڻي ڪوشش جي باوجود ڪٿان نه ملي سگھيو ته کيس فون ڪئي جنهن تي هُن وراڻيو
“مون وٽ پنهنجي رڪارڊ جي ڪاپي پئي آهي جي پڙهي واپس ڪيو ته اوهان کي ڏيان.”
مون واپس ڪرڻ جو واعدو ڪيو(اها ٻي ڳالهه آهي ته واپسيءَ کان پوءِ اڃان کيس سندس ڪتاب موٽائي نه ڏنو آهي، پر مون کيس فون ڪري اهو ضرور ٻڌايو ته نيپال جي پنهنجي رڪارڊ ڪيل وڊيو کي ايڊٽ ڪرڻ کانپوءِ ڊي وي ڊي سميت ڪتاب واپس ڪبو). سو مون ڳالهه پئي ڪئي ته بدر ابڙي جي سفرنامي ۾ بختاپور جو جهڙي سهڻي ۽ من موهيندڙ طريقي سان ذڪر ٿيل آهي ان مونکي وڌيڪ بختاپور جو ديوانو ڪري وڌو. پر نه رڳو بختاپور پر نيپال جي باري ۾ بدر ابڙي صاحب جو لکيل ڪتاب تمام دلچسپ ۽ معلوماتي آهي.
بختاپور ۾ داخل ٿيڻ جا مختلف هنڌ آهن، اسان ذري گھٽ بختاپور جو طواف ڪرڻ کانپوءِ هڪ هنڌ گھٽيءَ ۾ گاڏي پارڪ ڪئي جتان بختاپور جي درٻار اسڪوائر ۾ داخل ٿيڻ جي گيٽ ٺهيل هئي. سچ اهو آهي ته جڏهن اسان اتي گھمي رهيا هياسين ته مونکي ڪجھه لمحن لاءِ اهو محسوس ٿيو ته روهڙي يا شڪارپور ۾ آهيان. ان ئي نموني سرن جون ٺهيل ماڙيون، انهن ۾ لڳل ڪاٺ جي اڪر جون دريون، دروازا، ڇاپرا، گھڻين جڳهن ۾ ته اڃان تائين ماڻهو رهن ٿا. سڀ کان سٺي ڳالهه اها لڳي ته دڪان به پراڻي نموني وارا هيا. انهن جو دروازو ڪو فوٽ ڏيڍ جي ويڪر ۽ 7 يا اٺن فوٽن جي اٺن ڏهن تاڪن تي مشتمل هيو، جيڪي، واري واري سان چانئٺ ۾ ڦٻائي لڳايا پيا وڃن. اسان وٽ، اهڙن درن وارا دڪان به اڻلڀ ٿي ويا آهن وري به ننگرپارڪر جي بازار ۾ ڪجھه اهڙا دڪان آهن. مونکي محسوس ٿيو ته ڪجھه گھڙين لاءِ وقت ڄمي ويو آهي ۽ مان پراڻي سنڌ پيو گھمان.
ان وقت ٽپهريءَ جي نماز جو وقت ٿي ويو هو ۽ اتي ڪا مسجد به ويجھي هئي جن جي دوستن کي اڳ ڄاڻ هئي انڪري ٻه ٽي دوست ته اوڏانهن هليا ويا باقي، مان، ذاڪر حسين ۽ بشنو، ٽڪيٽون ورتيون. ٽڪيٽ گھر جي دري ۽ ان جي چوڌاري لڳل ڪاٺ تي اُڪر جو ڪم ئي سهڻو لڳي رهيو هو ۽ مون سوچيو ته هونئن اهڙن هنڌن تي جيڪي به جڳهون، اسٽال يا ريسٽورنٽ ٺاهيا وڃن ته اهي اهڙي نموني هجن ته جيئن ان هنڌ جي تهذيب جو حصو لڳن نه ڪي اوپرا اوپرا لڳن. مثال طور موهن جي دڙي تي ٺهيل هينڊي ڪرافٽس جا دڪان، ميوزيم جو ٽڪيٽ گھر يا کائڻ پيڻ جا اسٽال به جھونپڙي يا لانڍ جيان نه ته گھٽ ۾ گھٽ موهن جي دڙي ۾ استعمال ٿيل سرن جهڙا ته ٺهيل هجن ته ڪيڏا نه سٺا لڳن. نه ڪي هاڻي وانگر سيمينٽ مان ٺهيل هجن. وري به ميوزيم سرن جي ٺهيل هجڻ ڪري خوبصورت لڳي ٿي. ٻيو ته ڇڏيو ٿائلينڊ جي هڪ ٻيٽ ڪوهه سموئي جي ايئرپورٽ تي ارائيول ۽ دپارچر لائونج به لانڍي جيان ٺهيل آهن ۽ سياح ان ٻيٽ تي لهڻ سان ئي سحر ۾ جڪڙجي وڃي ٿو.
ٽڪيٽون وٺي اسان گيٽ کان اندر داخل ٿياسين، گيٽ به ڪاٺ جي ٺهيل هئي جنهن تي هندو ديوتائن جا نقش به اڪريل هيا. هي هڪ ڪشادو پڌر يا چونڪ هو جنهن کي درٻار اسڪوائر يا لائيڪو به چيو وڃي ٿو. هن جي ٻنهي طرفن ۽ ڪجھه وچ تي پراڻيون عمارتون ٺهيل هيون. چون ٿا ته اهو اڳ ۾ وڌيڪ ڳتيل هوندو هو پر 1934 ع جي زلزلي جي ڪري ڪجھه عمارتون ڊهي پيون. هي چونڪ جتامترا ملَ جي دور ۾ ٺهيل آهي.
مون تفصيل سان هڪ هڪ مندر، بت، گيلري ڏٺي، ڇو جو ڪنهن به ماڻهو جو روز روز ته هن طرف اچڻ نه ٿو ٿئي. گيٽ مان اندر داخل ٿيڻ سان کاٻي طرف پهريائين شينهن جا ٻه وڏا پٿر جا بت نظر اچن ٿا ۽ ٿوري ئي فاصلي تي نيشنل آرٽ گيلري آهي جنهن ۾ خاص طور تي هندو مذهب سان لاڳاپيل تصويرون يا ايئن چئجي ته ديوين ۽ ديوتائن جون تصويرون آهن جن کي ڏسي يا انهن جي باري ۾ پڙهي ماڻهو وڏي ڄاڻ حاصل ڪري سگھي ٿو پر حقيقت اها آهي ته مان سرسري طور تي انهن جو جائزو ورتو ڇو جو ٽائيم گھٽ ۽ مقابلو سخت هو. مان اڃان اهو ڏسي ئي رهيو هيس ته بشنو ۽ اڄڻ جيڪي اڳتي نڪري ويا هيا موٽي مون وٽ آيا ۽ چيائون ته:
”اهو سڀ ڪجهه پوءِ ٿا ڏسون پهريائين هلي محلات ڏسي وٺون جو اهو پنجين وڳي بند ٿيڻ وارو آهي ماڻهن جو وڃڻ هاڻي ئي بند ڪري ڇڏيو اٿائون پر اسان بيٺل پهريدارن کان اجازت ورتي آهي ته پري کان آيا آهيون انڪري ڏسي وٺون سو پهريائين اهو هلي ڏسون پوءِ باقي رهيل هنڌ گھمون ٿا.“
ان محلات کي پنجونجاهه درين وارو محلات سڏيو وڃي ٿو، جيڪو 1769ع تائين محلات طور ڪتب ايندو هو، اها عمارت بادشاه يڪشي مالا 1427ع ۾ ٺهرائي ۽ سترهين صديءَ ۾ بادشاهه ڀپيندرا ان جي مرمت ڪرائي. محل جي اڏاوت فن جو هڪ لازوال مثال آهي، سڄو محل پڪين سرن جو ٺهيل آهي ۽ ان تي وري دريون ۽ گيلريون ڪاٺ جون آهن پر اهي به شاندار اڪر واريون، جن کي ڏسي ڪجھه گھڙين لاءِ ته ماڻهو پنهنجو پاڻ کي وساري ويهي ٿو. هر هڪ دريءَ کي ٻانهيون آهن جن تي اڪر ٿيل آهي ۽ دريءَ جي مٿان ونگ آهن جن تي وري ڪجھه مذهبي تصويرون ٺهيل آهن باقي وچ تي ڪن درين ۾ اٺ ڪنڊا ستارا ته ڪن ۾ وري چوڪور ٺهيل هيا. هتي مون هڪ ڳالهه محسوس ڪئي ته هنن جي پراڻن ماڳن يا سڪن تي اٺ ڪنڊو ستارو ٺهيل آهي جنهنکي ڊيوڊ اسٽار سڏيو ويندو آهي ۽ هن وقت اسرائيل جي جھنڊي ۾ به ٺهيل آهي. مونکي ان جي باري ۾ ڄاڻ نه ملي ته ان جو مقصد ڇا آهي. ايئن ئي ننڍي هوندي هڪ دفعي حيران ٿيو هيس، جڏهن پاڙي جي هڪ پوڙهي هندوءَ جي وِڃڻي تي سواستيڪا جو نشان جيڪو هٽلر استعمال ڪندو هو اهو ٺهيل ڏٺو هو، مون سمجھيو هو ته ڪنهن ٻار شرارت ڪري ان جي وڃڻي تي ٺاهيو آهي نه ته ڪٿي هي پُرامن پوڙهو هندو، ڪٿي هٽلر جو نشان، پر پوءِ مون کي خبر پئي ته اهو ته هندن جو پراڻو نشان آهي ۽ موهن جي دڙي جي هڪ مهر تي به ٺهيل آهي. اهو نشان پوءِ هٽلر آرين جي نشاني طور استعمال ڪيو هو، جڏهن ته هندو مذهب ۾ شڪتي کي اڀارڻ لاءِ اها علامت استعمال ٿيندي آهي يا وري ٻي معنا مٿانهون هجڻ به اٿس. هڪ نظر ۾ درين تي ٺهيل ڪاٺ جو ڪم ڪڏهن ڪڏهن اجرڪ ٺاهڻ ۾ استعمال ٿيندڙ ٺپي جهڙو لڳو جنهن تي به ڪاٺ مان اهڙيون ڊزائنون ٺهيل هونديون آهن.
محل وٽ هڪ ڪراڙي مائي ۽ ان سان گڏ هڪ نوجوان ڇوڪرو پاڻ ۾ ڊائلاگ هڻي رهيا هيا ۽ هڪ همراهه مائيڪ کڻي انهن کي رڪارڊ ڪري رهيو هو. اسان کي ته گفتگو سمجھه ۾ نه آئي پوءِ بشنوءَ ٻڌايو ته اها ڊرامي جي رڪارڊنگ هڪ ريڊيو اسٽيشن وارا ڪري رهيا هيا. ان محلات ۾ هڪ تلاءُ به هو جنهن کي ناگا پوکري يا نانگ وارو تلاءُ سڏيو پئي ويو. تلاءَ جي ٻنهي پاسن کان ڌاتوءَ جا ٺهيل ٻه وڏا ڪاريهر نانگ هيا جن مان پاڻي نڪرندو آهي. ان کان علاوه تالاب جي چوڌاري ڪناري سان پٿر مان نانگ ٺهيل آهي جيڪو سڄي تلاءَ کي وڪوڙي بيٺو هو. تلاءِ جي اندر چوڌاري ڏاڪا به هيا.
محل ۾ وڃڻ لاءِ هڪ گولڊن گيٽ آهي جنهن کي سن ڍوڪا به چيو وڃي ٿو. ٿي سگھي ٿو ته مان غلط به هجان پر ڍوڪا نيپاليءَ ۾ گيٽ کي چيو وڃي ٿو. جيئن ته اسان بند ٿيڻ جي خوف کان پهريائين اندر هليا وياسين ان ڪري واپس اچي پوءِ ان گيٽ کي تفصيل سان ڏٺو. اها گيٽ پتل جي آهي جنهن تي ڏاڍو نفيس ڪم ٿيل آهي ۽ نانگ ۽ مختلف ڏند ڪٿائي ڪردار اڪريل آهن. اها گيٽ بادشاه رنجيت مالا ٺهرائي هئي. گيٽ جي مٿان وشنو جي سواري طور ڪم ايندڙ گرڙ پکي ٺهيل آهي (مون عوامي آواز ۾ ڇپجندڙ پنهنجي سفرنامي جي ٽين قسط ۾ ڪراچيءَ جي هندو دوستن کان پڇي، ان پکيءَ جو نالو ”گرور“ لکيو هو، اردوءَ ۾ ان کي گرودا لکن ٿا. پر جيئن ئي قسط ڇپي ته ٿر مان مانواري نند لعل ايس ايم ايس ڪيو ته اهو گُرڙ پکي آهي، انڪري هاڻي انکي گرڙ ٿو لکان. نند لعل صاحب جي مهرباني). هونئن ته گرڙ پکيءَ کي هڪ سختگير ۽ مضبوط پکي ڏيکاريو ويندو آهي، پر هن گيٽ تي ٺهيل اهو پکي ڪنهن حد تائين ڪيوپٽس جهڙو نظر اچي رهيو هو. ان کان پوءِ مرڪز تي تاليجو ديويءَ جي تصوير آهي جنهن جي ٻنهي پاسن کان مون کي لڳو ته جمنا ۽ گنگا جي تصويرون اڪريل آهن ۽ تاليجو جي بالڪل پيرن ۾ هڪ پاسي تي گرڙ پکي نظر آيو باقي ٻي جي باري ۾ خبر نه پئي. وري ان جي چوڌاري ٻانهين تي گڻيش ۽ ڪالي ماتا ٺهيل آهن. ان کان علاوه سٺي سنئوڻ ۽ خوشقسمتيءَ لاءِ گلدستا به ٺهيل آهن. اهڙا ئي گلدستا وري ان گيٽ جي ٻنهي پاسي جي سرن واري ڀتين تي به ٺهيل آهن. ڀت تي ان گلدستن جي مٿان وري هڪ تختِي وانگر ٺهيل آهي جنهن تي ڪو اسڪرپٽ لکيل آهي ڇا جي باري ۾ آهي ان جي باري ۾ ڪا خبر نه پئي.
مون اڳ به ذڪر ڪيو آهي ته هنن هنڌن جو مزو تڏهن ٿو اچي جڏهن انهن هنڌن يا ان هنڌ تي ٺهيل تصويرن يا بتن جي ٿوري ڄاڻ هجي ٿي نه ته ماڻهو لَس گھمي وڃي ٿو. مون کي وري اهڙن هنڌن تي ٿوري دير لڳندي آهي. ڪوشش ڪندو آهيان ته اڳ ٿوري ڄاڻ هجي نه ته وري اتان جي ملندڙ بروشر يا گائيڊ يا دوستن کان معلومات وٺندو آهيان. پر ان هوندي به ڪي ڳالهيون اهڙيون هونديون آهن جن جي معلومات نه ملي سگھندي آهي جيئن ان گولڊن گيٽ جي ٻنهي پاسن کان لڳل تختي تي لکيل عبارت جي خبر نه پئجي سگھي.
گيٽ مان نڪرڻ سان سامهون هڪ وڏو ٿنڀو نظر اچي ٿو جنهن جي مٿان بادشاهه بپندرا جو مجسمو لڳل آهي اهو 1699 ۾ ٺاهيو ويو هو. جنهنجون نظرون گولڊن گيٽ تي لڳل آهن. اهو بادشاهه تعميرات جو وڏو شوقين هو. سندس ٺهرايل ڪافي جڳهون آهن جيڪي کٽمنڊو، پتن ۽ بختاپور ۾ ملن ٿيون. اهڙي قسم جو مجسمو پتن واري علائقي ۾ به ٺهيل آهي. ان ٿنڀي جي ڀرسان وري هڪ وڏو گھنڊ لڳل آهي. جنهنکي ڀونڪڻ وارو گھنڊ به سڏيو ويندو آهي هاڻي ان کي صبح جو تاليجو ديويءَ جي عبادت وقت وڄايو ويندو آهي. اصل ۾ ان تي اهو نالو انڪري پيو جڏهن اهو گھنڊ وڄندو هو ته آسپاس جا ڪتا به ان سان گڏ ڀونڪڻ لڳندا هيا جنهنڪري هڪ روايت مطابق ان تي اهو نالو پيو. اهو گھنڊ رنجيت مالا 1737ع ۾ ٺهرايو.
گھنڊ سان لڳو لڳ هڪ مندر ٺهيل هو جنهن کي ڏسي مون کي لڳو ته شايد ڪرشن جو مندر آهي ڇو جو اهڙي قسم جو مندر پتن ۾ به هو ان جو آرڪيٽيڪچر به اهڙو آهي پر جڏهن ان تي اڪريل تصويرون ڏٺيون ته دُرگا ديوي جون هيون جيڪا ڪاوڙ واري منهن سان بيٺل نظر آئي. ان مندر کي هتي وشتالا يا بپتالا مندر چون ٿا جيڪو درگا جو ئي نالو آهي. هي مندر به سينڊ اسٽون مان ٺهيل آهي ۽ ان جا به ٽي پرت يا ٽي پلنٿس آهن. مٿيون حصو ڪيلاش پربت کي علامتي طور تي ظاهر ڪري ٿو.
بختاپور گھمندي مون کي اهو شدت سان احساس ٿيو ته مون وٽ ٽائيم گهٽ آهي ۽ ڏسڻ جي لاءِ جڳهون کوڙ آهن. انڪري مان ڪجھه تڪڙ تڪڙ ۾ فوٽو به ڪڍڻ شروع ڪيا جو سج لهڻ وارو هو.
سِج لهڻ وارو هو، ٽائيم به گھٽ هو ۽ مون کي فوٽو به ڪڍڻا هيا پر بختاپور جي ان مندر تي ٺهيل درگا ديويءَ جي تصوير ڏسي مون کي محسوس ٿيو ته هوءَ ڪنهن زندهه انسان جيان مرڪي رهي آهي ۽ ان مُرڪ جي پويان، فخر، محبت ۽ ميٺاج به نظر آيو، جڏهن مون چوڌاري نظر ڊوڙائي ته گھمندڙ ديويون جيڪي خوبصورتيءَ ۾ ڪنهن به طرح گهٽ نه هيون پر سندن مُرڪ ۾ اها ڳالهه نه هئي. شايد ان مرڪ کي حاصل ڪرڻ ۾ جيڪو وقت يا رياضت گھربل آهي، اهو هر هڪ جو ڪم ناهي. انڪري ئي مونکي درگا جي باري ۾هندو ميٿالاجي ۾ پڙهيل ڳالهيون ياد اچي ويون.
جيئن عيسائيت ۾ ٽمورتي آهي، پيءُ، پٽ ۽ پاڪ روح، جيڪي اصل ۾ جدا جدا هوندي به گڏ آهن. اهڙي ريت هندو مذهب ۾ به ٽمورتي آهي جيڪا، برهما، وشنو ۽ شوا تي مشتمل آهي. جنهن ۾ برهما تخليقڪار، ته وشنو وري محافظ ۽ شوا وري تباه ڪندڙ يا تبديل ڪندڙ (پُنر جنمڏيندڙ) آهي. شوا جي گهر واري پاروتي يا پاربتي آهي. پاروتي پنهنجي مڙس سان هميشه گڏ رهڻ واري هڪ زال طور نظر اچي ٿي، ڪٿي اهي پنهنجو پاڻ ۾ محبت ڪندي نظر اچن ٿا ته وري ڪڏهن ڪيلاش پربت تي ويهي بحث ڪندي نظر اچن ٿا ته وري ڪڏهن انهن ۾ جھيڙو ٿيندي نظر اچي ٿو. هڪ دفعي شِو هن کي ڪاري رنگ هجڻ جي ڪر “ڪاري” سڏيو ته هوءَ ڪاوڙجي جھنگلن ۾ هلي وئي جتي وڃي هن گھڻيون رياضتون ڪيون ته برهما ظاهر ٿي هن کي فيض عطا ڪيو، جنهن سان هن جو رنگ سونهري ٿي ويو. انڪري کيس ڪڏهن ڪڏهن “گوريءَ” جي نالي سان به ياد ڪيو ويندو آهي. هڪ پُراڻ ۾ وري هن جي وجود جي باري ۾ لکيل آهي ته ڪيلاش پربت تي برهما، شوا سان ملڻ ويو ته هُن کانئنس پڇيو ته “جلدي ٻڌاءِ ته تون هتي ڇو آيو آهين” جنهن تي برهما جواب ڏنس ته “هڪ وڏي اونداهيءَ، ديوتائن کي سخت پريشان ڪيو آهي، هاڻي مان انهن جي شڪايت ٻڌي تو وٽ آيو آهيان” برهما غور سان شوا کي ڏٺو، شوا وري پنهنجي خيال جي طاقت سان وشنوءَ کي به گھرائي ورتو. ٽئي ديوتا هڪٻئي کي نهاريندا رهيا سندن چمڪندڙن اکين جي شعاعن جي ميلاپ مان هڪ خوبصورت نيري آسماني رنگ واري عورت جي پياري پياري صورت جنم ورتو. جنهن کي قيمتي موتين وارا هار پهريل هيا. هوءَ شرميلي انداز ۾ جھڪي برهما، شوا ۽ وشنو کي پُرنام ڪري، حيا کان ڳاڙهي ٿي پاسو وٺي هڪ طرف بيهي رهي. پڇيو ويو ته تون ڪير آهين؟ ۽ تون سفيد، ڳاڙهي ۽ ڪاري رنگ سان ڇو پنهنجو پاڻ کي سينگاريو آهي؟ ته هن جواب ڏنو ته توهانجي تيز نظرن جي ئي پيداوار آهيان ڇا توهان پنهنجن طاقتن کان بي خبر آهيو؟ ان تي برهما، هن جي تعريف ڪندي چيو ته تون ٽنهي زمانن، ماضي، حال ۽ مستقبل جي ديوي ٿيندينءَ. ڪائنات کي قائم ۽ محفوظ رکڻ واري ٿيندينءَ. ماڻهو مختلف نالن سان تنهنجي پوڄا ڪندا ۽ تون پوڄارين جي خواهشن جي پورائي جو سبب بڻجندينءَ. پر اي ديوي! جن رنگن جي ڪري تون ٻين کان ممتاز ٿي آهين انهن جي مطابق تون ٽن حصن ۾ ورهائجي وڃ. هن ائين ئي ڪيو. هن جو سفيد حصو سرسوتي ٿي ويو، پياري من موهڻي صورت واري، جنهن جو برهما جي تخليق ۾ به هڪجيترو حصو آهي. ڳاڙهو حصو لڪشميءَ جو، جيڪا وشنوءَ جي محبوبا آهي ۽ هن سان ملي ڪائنات جي حفاظت ڪري ٿي. هن جو ٽيون ۽ ڪارو حصو پاروتي بڻجي ويو جنهنکي شوا جي قوت به حاصل هئي. ان جو ڪارو حصو سونهري ڪيئن بڻجي ويو اهو اڳ ۾ به ذڪر ڪيل آهي.
ڪن ٻين هنڌن تي اهو به ذڪر ٿيل آهي ته شوا جي پهرين گھر واري اوما هئي. پاروتي ان جو ٻيون جنم آهي. روايت آهي ته اوما جي پيءُ، هڪ ڀيري ديوتائن لاءِ هڪ قرباني جي دعوت جو اهتمام ڪيو پر هن پنهنجي ناٺي شوا کي نه ٻڌايو. اها خبر جڏهن اوما کي پئي ته هو ناراض ٿي ۽ پاڻ کي باهه ۾ ساڙي ڇڏيو. انڪري کيس ستي به چيو ويندو آهي. اها خبر جڏهن شوا کي پئي ته هو ديوانو ٿي ويو. هن جون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون هُن پنهنجي محبوبا کي مخاطب ٿي چيو:
”اٿ، اٿ منهنجي محبوبه ستي، اُٿ مان آهيان تنهنجو شنڪر، تنهنجو پنهنجو شنڪر، تنهنجو مڙس! تون مون سان گڏ آهين ته مان قادر مطلق به آهيان، شين جو خالق به آهيان، ۽ هر طرح جي خوشين ورهائڻ وارو به آهيان. اي منهنجي طاقت، منهنجي شان و شوڪت! هاڻي تون مون کي ڇڏي وئين آهين ته مان هڪ بي روح لاش آهيان، بي حس و حرڪت، بي طاقت ۽ بي قوت. مان ڪجھه به ته نه ٿو ڪري سگھان منهنجي جان!. تون مون کي ڇو ڇڏي وئينءَ. انهن مسڪرائيندڙ چپن سان ڪجھه ته چئه، ان پيار وارين نظرن سان مٺي امرت جا ڪجھه ڳوڙها ئي ڇلڪاءِ. ڳالهاءِ منهنجي روح جا آواز ڳالهاءِ! پنهنجن پيار وارن لفظن جي برسات سان منهنجي سڪل سڙيل دل جي ڪجھه ته اڃ لاهه. غم ۾ ٻڏل روح تنهنجين پيار ڀرين ڳالهين جي بارش جو منتظر آهي. پهريان جڏهن تون مونکي پري کان ايندو ڏسندي هئينءَ ته تنهنجو ڪوئل جهڙو آواز منهنجو آڌرڀاءُ ڪندو هو پر اڄ مان تنهنجي ايترو ويجھو آهيان ته تون ڳالهائين به نه ٿي! تون ڇو پنهنجي دلبر، پنهنجي چاهڻ واري کان ناراض ٿي وئين آهين؟ ڏس مان ڪيترو روئان ٿو، ڪيترو بيحال آهيان تنهنجي غم ۾! اي منهنجي دل ۽ جان جي مالڪ، اٿ اي ڪائنات جي ماءُ، اٿ اي حسينا، تون ته مري ئي نه ٿي سگھين. اي منهنجي وفادار زال، هاڻي تون منهنجو احترام ڇو نه ٿي ڪرين؟ منهنجي راهن ۾ پنهنجيون اکيون ڇو نه ٿي وڇائين؟ ڳالهاءِ، ڳالهاءِ، شاديءَ رات جيڪو تون مون سان ساٿ ڏيڻ جو قسم کنيو هو، انکي تون ڇو ٽوڙي ڇڏيو؟“.
بهرحال شوا پنهنجا حال برا ڪري ڇڏيا، لاش کي پنهنجي جسم سان چهٽائي دنيا آسمان هڪ ڪري ڇڏيائين. جڏهن ديوتائن اها حالت ڏٺي ته هو وشنو کي وٺي آيا جنهن بي هوش شوا جي مٿي کي پنهنجي جھوليءَ ۾ رکيو ۽ هن جي اها حالت ڏسي زار و قطار روئڻ لڳو. پوءِ هن چيو: ”او شِوا هوش ۾ اچو، ٻڌو مان توهان کي ڇا چئي رهيو آهيان، توهانکي پنهنجي ستي ضرور واپس ملندي ڇو جو شوا ۽ ستي هڪ ٻئي کان الڳ ٿي نه ٿا سگهن بالڪل ان طرح جيئن پاڻي کان ٿڌاڻ، باهه کان گرمي، زمين کان خوشبو، جيئن سج کان چمڪ الڳ ٿي نه ٿي سگھي.“
اهو ٻڌي شوا آهستي آهستي اکيون کوليون. اکين ۾ ڳوڙها چمڪي رهيا هيا، هن ڏڪندڙ آواز ۾ پڇيو ته توهان ڪير آهيو، توهانجا ساٿي ڪير آهن؟ مان ڪير آهيان، منهنجا ساٿي ڪٿي آهن؟. اهڙين بي ربط ڳالهين تي وشنو به روئي پيو. شوا ته روئيندو ئي رهيو، گھڻي دير کان پوءِ وشنوءَ، شوا کي خاموش ڪرايو ۽ هو ان جي واعدي سان خوش ٿي ويو. هن خيالن ئي خيالن ۾ ڏٺو ته ان جي ستي هڪ رٿ ۾ ويٺي آهي جنهن جي خدمت ۾ کوڙ خدمتگار حاضر آهن، هوءَ زيور ۽ شاهي لباس پهريل آهي ۽ هن جي منهن تي معصوم مرڪ آهي. شوا جي جدائي جو غم ڪنهن حد تائين گھٽجي ويو. پوءِ جڏهن ستيءَ هن سان ڳالهايو ته هو باغ و بهار ٿي پيو. ستيءَ چيس:”ثابت قدم رهو. اي مها ديو، منهنجي روح جا آقا ۽ مالڪ! مان وجود جي جنهن به روپ ۾ هونديس توکان ڪڏهن به جدا نه ٿينديس. هاڻي مان هماوت جي ڌيءُ بڻجي پيدا ٿي آهيان ته جيئن تنهنجي زال بڻجي سگھان. تنهنڪري منهنجي جدائي جو غم هرگز نه ڪريو“. اهو چئي ستي غائب ٿي وئي.
ستي هماوت ۽ مينا جي گھر جنم ورتو. هوءَ گھڻي خوبصورت هئي. آهستي آهستي جوانيءَ طرف وڌڻ لڳي ته کيس آسمانن مان آواز آيو ته هوءَ شوا کي حاصل ڪرڻ لاءِ رياضت ڪري پر هن ان گھمنڊ ۾ ته منهنجي اڳلي جنم ۾ جيڪو مرڻ وقت ديوانو ٿي ويو هو اهو مون کي پنهنجو ڪيئن نه ڪندو! انڪري ان حڪم کي ٽاري ڇڏيائين ۽ پوءِ ايئن ئي ٿيو کيس ڪافي تڪليفون آيون جنهنکان پوءِ وري به کيس رياضتون ڪرڻيون پيون.
پاروتي کي هڪ خوبصورت عورت جي شڪل ۾ ڏيکاريو ويندو آهي، هن جا ڪي وڌيڪ هٿ يا ٻيا عضوا ناهن پر جڏهن اها درگا يا ڪاليءَ جي روپ ۾ ظاهر ٿئي ٿي ته پوءِ کيس واڌو عضوا نظر اچن ٿا. ان کان علاوه درگا کي وري 14 مختلف شڪلين ۽ نالن سان به ياد ڪيو وڃي ٿو.
منهنجن خيالن جو سلسلو تڏهن ٽٽو جڏهن هڪ پوڙهي نيپالي عورت جنهن کي ساڙهي نما ڊريس پاتل هئي ۽ سندس ڪلهن مٿان چادر رکيل هئي. وار اڻڀا ۽ چهري تي گھنجن جو انبار کنيو، پنهنجي جوان جماڻ ڏوهٽيءَ يا پوٽيءَ سان ڏاڪا چڙهي رهي هئي ته منهنجي نظر درگا جي خوبصورت چهري ۽ ان پوڙهي جي چهري جي وچ ۾ ڦري گھري رهي هئي. مون سوچيو ته سونهن ڪاڏي وڃي ٿي؟ سونهن کي بقا ڇو ڪونهي؟ ڇا سونهن کي فنا ٿيڻ کان بچڻ لاءِ ديوي ٿيڻ لازمي آهي! پر اهڙو امرت ملي ته ڪٿان ملي؟ اهڙو ڏس ملي ته ڪٿان ملي؟هڪ عجيب احساسَ منهنجي من اندر ۾ گھر ڪري ويا. مان پوڙهي جي چهري تان نظرون هٽائي لهندڙ سج کي ڏسڻ لڳس!
منهنجو من الائي ڇو بي سبب بيقرار ٿي ويو، مان ڳورن قدمن سان ٻين مندرن کي ڏسڻ کان اڳ هڪ مندر جي ٿلهي تي ويهي پنهنجي آڏو گهمندڙ ڦرندڙ ماڻهن کي ڏسڻ لڳس، جن ۾ گھڻائي نيپالي نوجوان ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي هئي جيڪي پاڻ ۾ ڪچهري ڪرڻ لاءِ اهڙن هنڌن تي اچن ٿا. اڪثر ڪري اهي سڀ پينٽ شرٽ پاتل هيا، انهن مان ڪنهن کي به نيپالي ڊريس پاتل نظر نه آئي، نيپالي ڊريس گھڻو ڪري اڌڙوٽ مرد ۽ عورتون پائن ٿيون. مان جڏهن اها ڀيٽ سنڌي نوجوانن سان ڪئي ته مون کي لڳو ته اسان پنهنجي ڊريس سان وڌيڪ محبت ڪيون ٿا ۽ سٿڻ قميص کان وٺي ٽوپي يا اجرڪ پهريون ٿا. نوڪرين وارا به گھڻا دوست ڀلي آفيس ٽائيم ۾ ڊريس ڪوڊ واري پينٽ شرٽ پائيندا هجن پر شام جو يا تقريبن ۾ هو شلوار قميص پائڻ کي ترجيح ڏين ٿا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪجھه سالن کان اسان وٽ ثقافتي ڏهاڙو ملهائڻ ڪري، ماڻهن ۽ خاص ڪري نوجوانن ۾ جيڪي وڏن شهرن جهڙوڪ ڪراچي يا حيدرآباد ۾ رهن ٿا، انهن کي پنهنجي ثقافت تي ناز ڪرڻ ۽ انهن کي پنهنجو ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. اڳ ۾ جيڪي جوان پينٽ شرٽ پائڻ ۾ فخر ۽ سنڌي ڊريس پائڻ کان گھٻرائيندا هيا، هاڻي انهن ڏهاڙن جي ڪري فخر سان پنهنجي ڊريس پائڻ ٿا.
بختاپور جي درٻار اسڪوائر ۾ ٻيا به اهڃاڻ، مندر ۽ عمارتون هيون پر اسان وارا دوست رڳو منهنجي انتظار ۾ بيٺا هيا انڪري کين وڌيڪ تڪليف ڏيڻ مناسب نه سمجهيم. لڪشمي ديوي ۽ شوا جي مندرن کي پري کان پُرنام ڪيم. چون ٿا ته هن هنڌ ٺهيل شوا جو مندر، اصل ۾ ڀاڳمتي نديءَ تي ٺهيل مندر جو نقل آهي. پشوپتي، جانورن جو خدا آهي ۽ اهو شوا جو ئي هڪ نالو آهي. اصلي مندر، کٽمنڊو ايئرپورٽ جي ويجھو آهي، ڪنهن به طرف ايندي ويندي اهو مندر نظر ايندو آهي پر ان طرف وڃي نه سگهيس ڇو جو ان مندر ۾ رڳو هندن کي داخل ٿيڻ جي اجازت آهي. مون نه پئي چاهيو ته دوکو ڪري اندر داخل ٿيان. اهو مندر، هندن جي متبرڪ تيرٿن مان هڪ آهي، جنهن تي دنيا مان ۽ خاص طور تي هندوستان جا هندو حاضري ڀرين ٿا. هونئن پشوپتي جي شڪل واري مهر موهن جي دڙي مان به ملي آهي.
پر هاڻي اسان وٽ پشو پتي جهڙي خاصيت رکڻ وارا يا جانورن جي حفاظت وارا ڪٿي ٿا ملن. ها اسلام ڪوٽ ٿر ۾ سنت نيڻون مل جو آشرم جانورن جي لاءِ آهي. جتي مون ڏٺو ته جهڙي ريت انسانن کي کاڌو پئي کارايو ويو اهڙي ريت پکين ۽ جانورن جي سار سنڀال به لڌي پئي وئي. مان انهن ئي خيالن ۾ دوستن وٽ آيس ۽ بختاپور جي سحرانگيز ماحول مان نڪري روڊن تي پهتاسين ته اندازو ٿيو ته زندگي ڪيڏي نه ڇتڪتائي واري آهي.
گھر ۾ ٿوري دير آرام ڪرڻ کانپوءِ وري مان ويجھي علائقي ۾ گھمڻ نڪري ويس ۽ شام جو وري پنهنجي مخصوص ريسٽورنٽ تي ويٺس ته بيرو مون کي ڏسي ذري گھٽ ڊوڙندو مون وٽ آيو، چيائين: ”صاحب آپ ڪل نهين آيا“
”هان مين ڪهين گھومني گيا هوا ٿا“
پوءِ هيڏي هوڏي نهاري چيائين: ”صاحب وه آيا ٿا“
”ڪون”
”لڙڪي، جس ڪي ليي هم ني بولا ٿا“
”اڇا“
”مين نه اسي بٺائي رکا، پر آپ نهين آيا تو واپس ڀيج ديا“
”اوه معاف ڪيجئي گا، آپ ڪو زحمت هوئي“
”صاحب ڪل بلائون؟“
”نهين جي صبح ڪو مين کٽمنڊو سي باهر جا رها هون، واپس آجائون تو ڦر ديکين گي“
”اڇا سر“ هن ٿورو مايوس ٿيندي چيو.
اسان جي بابا جي طرف کان هڪڙي مائٽياڻي هوندي هئي جنهنکي ماسي حسنا سڏيندا هياسين. هوءَ رنگ جي صاف ۽ ڪنهن حد تائين سندس وار سونهري يا ڀورا هوندا هيا. جڏهن هو سگريٽ پيئندي هئي ته الائي ڇو اسان ننڍا ٻار اسڪول ۾ پڙهيل نظم جي آڌار تي هن کي وليم ورڊس ورٿ چوندا هياسين شايد انڪري جو ڏسڻ ۾ يوروپين لڳندي هئي. اها هڪڙي ڀيري مون وٽ آئي، ان وقت مان لاڙڪاڻي ۾ لطيف يونيورسٽي طرفان امتحانن ۾ ايڪسٽرنل ايگزمينر ٿي آيو هيس. ماسيءَ جو ننڍو پٽ به امتحان ڏئي رهيو هو. مان جيئن رائونڊ تي ويس ته ٻين سان گڏ هن کان به ڪاپيءِ وارو پنو يا عرف عام ۾ ڪارتوس پڪڙيو ته رات جو ماسي حسنا اچي نڪتي ۽ شڪايت ڪرڻ لڳي ته مون پنهنجي مائٽ جو خيال ڇو نه رکيو. مون کيس وضاحت ڏيندي چيو ته مون لاءِ اهو ممڪن نه هو ته مان ٻين کي پڪڙيان ۽ هن کي ڇڏي ڏيان ٻيو ڪهڙو مون کيس ڪاپي ڪيس ڪيو آهي. ته ماسيءَ چيو : ”پر ننڍڙو ته مائوس(مايوس) ٿي ويو نه جو مائٽ هوندي هو ڪاپي نه ٿو ڪري سگھي.“ مونکي مائوس وارو لفظ وڻيو هو.
سو اڄ مون کي بيرو مايوس کان وڌيڪ مائوس لڳو.
مون کيس آرڊر ڏنو. ڪافي دير اتي ويٺو رهيس ڀرسان واري ٽيبل تي ٻه نيپالي اسٽوڊنٽس پاڻ ۾ بحث ڪري رهيا مون کي سندن زبان ته سمجھه ۾ نه پئي آئي پر جيئن ته هر هر پارليامينٽ يا ڪميونسٽ جو لفظ ٻڌڻ ۾ پئي آيو، ٻيو ته هو جنهن گرمجوشيءَ سان بحث ڪري رهيا هيا ان مان اندازو لڳائي پيو سگھجي ته هو سياست تي بحث ڪري رهيا هيا. مونکي 70 ۽ 80 واري ڏهاڪي جا بحث ياد اچي ويا جيڪي اڪثر ڪري اسان جا جوان ڪندا هيا. جن ۾ سياست به هوندي هئي، ڪتاب تي به بحث ته وري عالمي مامرن تي به بحث شامل هوندو هو. مون، کانئن سندن ٽيبل تي ويهڻ جي اجازت ورتي جيڪا هنن خوشي سان ڏني. هڪٻئي جو تعارف ڪرايوسين، هو يونيورسٽيءَ جا شاگرد هيا. مون جڏهن کانئن سندن بحث جي باري ۾ پڇيو ته هنن ٻڌايو ته هو سياست تي بحث ڪري رهيا هيا، هنن مان هڪ ڄڻو ڪميونسٽ پارٽي جو هيو ته ٻيو وري ڪانگريس جو هو. سندن بحث جو موضوع وزير اعظم بابورام ڀٽاري هو. جيڪو ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر هو. ڪانگريس واري کي هن جي وزير اعظم ٿيڻ تي اعتراض هو ته هو روين ۾ جمهوري ناهي، انڪري ڪميونسٽ پارٽي کي جيڪڏهن ڪو وزير اعظم ڪرڻو ئي هو ته ڪنهن ٻي کي ڪن ها. پر ڪميونسٽ جو چوڻ هو ته هو جمهوري طريقي سان چونڊيل وزير اعظم آهي، انڪري اهو اعتراض اجايو آهي. هنن اهو به ٻڌايو ته هي پارليامينٽ، آئين ٺاهڻ لاءِ چونڊي وئي هئي پر مقرر وقت تي آئين ٺاهي نه سگھي. جنهنڪري وزير اعظم ڀٽاري، پارليمينٽ ڊاهي ڇڏي. پاڻ نگران حڪومت جو به وزير اعظم رهيو. ان مثال جي ڪري ڪانگريس وارو ڇوڪرو پنهنجي نقطي تي وڌيڪ زور ڏئي رهيو هو. مون کانئن وڌيڪ معلومات وٺڻ چاهي. هنن ٻڌايو ته پهرين جمهوري حڪومت 1991ع ۾ ٿي جنهن ۾ ڪانگريس پارٽي کٽي آئي ۽ وزير اعظم ڪوئرالا ٿيو پر 1994ع ۾ عدم اعتماد جي تحريڪ جي ڪري کيس اقتدار ڇڏڻو پيو جنهن کان پوءِ ڪميونسٽ حڪومت ۾ آيا پر اهي به ڪجھه مهينا ئي حڪومت ۾ رهيا. ڪميونسٽن 1996ع کان بغاوت شروع ڪئي جن ۾ سندن خاص مطالبا هيا ته ٻاهرين مداخلت، ٻاهريون پيسو بند ڪيو وڃي، ان کان علاوه ٻين ملڪن سان ٿيل معاهدا جيڪي نيپالي مفادن جي خلاف آهن انهنکي ٽوڙيو وڃي ۽ زمين جي ورهاست ڪئي وڃي. اهڙا 40 کن مطالبا هيا. گوريلا جنگ جي اڳواڻي پراچندا ڪري رهيو هو. هن وقت وارو وزير اعظم ڀٽاري به ساڳي پارٽي ۾ هو. پر هنن ٻنهي جو پاڻ ۾ اختلاف به رهيو. هونئن ڀٽاري بنيادي طور تي آرڪيٽڪچر آهي، هن يونيورسٽي تائين پنهنجي تعليم انڊيا مان حاصل ڪئي ۽ اتائين پي ايڇ ڊي به ڪيائين. 2006 ع ۾ ڪميونسٽن امن ٺاهه ڪيو. نيپال مان بادشاهت 2007ع ۾ ختم ٿي. ڪميونسٽن گڏيل حڪومت ٺاهي جنهنجو وزير اعظم پراچندا هو. ان وچم ٻه ٽي وزير اعظم تبديل ٿيا آخر ۾ ڀٽاري ٿيو. جنهن کي نيون اليڪشن ڪرائڻيون آهن. مون ڪميونسٽ دوست سريش کان سامهون نظر ايندڙ ڪيسينو جي باري ۾ پڇيو ته ڇا نيپال جهڙي غريب ملڪ لاءِ اهو هجڻ صحيح آهي. جنهن تي هن وراڻيو ته اهو نيپال ۾ ضرور آهي پر نيپالين لاءِ ناهي. ڪو به نيپالي اندر نه ٿو وڃي سگھي اهو ڪنهن ٻئي نه پر حڪومت پاڻ ڪيو آهي. اتي رڳو ٻاهريان ماڻهو وڃي سگھن ٿا. هونئن به هتي ٻين ڳالهين ۾ به نيپالين کي اهو سهولتون حاصل ناهن جيڪي سياحن کي آهن. شايد انڪري جو هو هتان جي ماڻهن جون عادتون خراب ڪرڻ نه ٿا چاهن. هنن مون کان پڇيو ته ڇو توهان وٽ ايئن ناهي ڇا؟ مون چيو نه اسان وٽ رجسٽرڊ ڪيسينو يا جوا گھر ڪونهي پر هونئن الائي ڪيترا آهن. ڪنهن زماني ۾ هڪڙو ٺهيو هو جيڪو شروع ئي نه ٿي سگھيو ۽ هاڻي ته اها بلڊنگ به ڊاهي وئي آهي. جنهن تي ڪانگريس واري همراهه چيو ته جيڪڏهن هڪ هنڌ رهي ها ته حڪومت کي گھٽ ۾ گھٽ ٽيڪس ته ملي ها. مون مرڪي ماٺ ڪئي. مونکي خبر آهي ته اسان وٽ رڳو صحي نموني جي ٽيڪس صرف نوڪري وارو ماڻهو ئي ڏي ٿو جنهنجي پگھار مان ڪٽي وڃي ٿي. باقي نه ته ڪارخانيدار هجن يا واپاري يا وري سياستدان اهي ته اهڙا ڪم ڪن ئي ڪو نه. بيرو ماني کڻي آيو مون هنن کي صلاح ڪئي پر هنن انڪار ڪيو انڪري مون هنن لاءِ بيئر گھرايو. مونکان حال احوال وٺڻ لڳا ته ڪڏهن آيو آهيان، ڪيترا ڏينهن اڃان اتي آهيان، ڪهڙا ڪهڙا هنڌ گھميا اٿم ۽ ڪٿي اڃان وڃڻو آهي. کين پنهنجا گھميل هنڌ ٻڌايا. اهو به ٻڌايم ته سڀاڻي پوکرا تياري آهي جتان وري پوءِ چتاون جي جنگهل ۾ هڪ ٻه ڏينهن رهبو ۽ اتان وري لمبيني جتي پراڻو ڪپل وستو موجود آهي اهو ضرور ڏسڻو آهي ته انهن گھٽين انهن هنڌن تي گوتم ٻڌ گھميو هوندو. اتان ئي هن جي خيالن ۾ تبديل آئي هوندي، اهو هنڌ اهو ماڳ، اهو شهر ڏسڻ ضروري آهي. اتي اشوڪا جو ٺهرايل ٿنڀو به موجود آهي. هنن مائونٽ ايورسٽ جي بيس ڪميپ تي وڃڻ جو پڇيو جنهن تي مون کين جواب ڏنو ته نه هن ڀيري اتي وڃڻ جو پروگرام ڪونهي. ماني کائي، هنن کان موڪلايو جو صبح جو منهنجي تياري پوکرا ڏانهن هئي.