کٽمنڊو درٻار
جڏهن راڻو مل آيو ته سندس پنهنجائپ واري ملڻ جلڻ جي ڪري لڳو ته هن سان ڄڻ پراڻي ملاقات هجي. هو کٽمنڊو جي هڪ اسپتال ۾ نوڪري ڪري ٿو ان کان علاوه، پنهنجي تعليم کي به اڳتي وڌائي ٿو، نه رڳو اهو پر مختلف ڪانفرنسن ۾ ريسرچ آرٽيڪلز پڙهي ٿو. ڊاڪٽر صاحب سان نيپالين جي رهڻي ڪهڻي، معيشيت ۽ سياست جي باري ۾ ڪافي ڪچهري ٿي. هن نيپالي ٻوليءَ ۾ هندي، انگريزي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي هڪجهڙن لفظن جي باري ۾ به ڪم ڪيو آهي. جيڪو هتان جي ادبي ادارن ڇپائڻ کان لنوايو پئي ته هن اهو ڪتاب انڊيا جي هڪ اداري طرفان ڇپرايو آهي. گھڻي دير ڪچهري ڪرڻ کان پوءِ ڊاڪٽر صاحب موڪلايو ته اسپتال ۾ سندس رائونڊ هڻڻ جو ٽائيم ٿيڻ وارو آهي. آفيس مان اٿي گھر آياسين، جتي ٻن ٽن ڪلاڪن جي آرام کان پوءِ، شام جو اِندر لعل چيو:
”هلو ته کٽمنڊو درٻار ڏسي اچون، هتي کٽمنڊو ۾ اوهان جي گھمڻ لاءِ صرف اها جڳهه رهيل آهي“.
اسان گھر مان پنڌ نڪتاسين ۽ ٿامل جي بازار مان نڪري اڳتي وڌياسين، اها بازار، خيرپور جي مير علي بازار جيان هئي. جنهن ۾ رش به تمام گھڻي هئي اتان پاڻ بچائيندا هلندا رهياسين، بازار ڪافي وڏي هئي. نيٺ اسان هڪ هنڌ پهتاسين جتان قديم عمارتن جو سلسلو شروع ٿيو. هڪ مُک چوڪ تي پهتاسين، جتي به نيواري طرز جي مندرن اسان جو استقبال ڪيو. اهي مندر گھڻو ڪري 15کان 18 صديءَ جي وچ ڌاري ٺهيل آهن. بختاپور ۽ پتن وانگر هتي به مختلف ديوين ۽ ديوتائن جا مندر نظر آيا. ان حصي کي هنومان ڪامپليڪس به چيو وڃي ٿو. شاهي محلات جي مکيه دروازي تي هنومان جو بت به ٺهيل آهي. هنومان جو هندو مذهب ۾ اهم مقام آهي. چون ٿا ته هڪ حسين آسماني پري جيڪا پوءِ زمين تي رهڻ آئي اها اڪثر ڪري وارن ۾ گل سجائي، شوخ رنگ جا ريشمي وڳا پهري، پهاڙين جي چوٽين تي گھمندي رهندي هئي. هڪ ڏينهن اهڙا ئي خوبصورت ڪپڙا پهري هڪ پهاڙيءَ تي بيٺي هئي ته اتان هوا جي ديوتا ”وايو“، جو گذر ٿيو جنهن کي هوءَ ڏاڍي پياري لڳي ۽ هوا سان هن کي ڪتڪتايون ڪڍڻ لڳو. ديوتا هن جي لباس کي ٿورو هٽايو ته هو مست ٿي پيو ۽ هن جي پوري جسم کي هوا جي هلڪن هلڪن ٿپڪين سان مالش ڪرڻ لڳو. پوءِ هو سرشار ٿي ويا. جنهن تي هُن ديوتا کي چيو ته ”ڪنهن وفا شعار گھرواري کي هن ناپاڪ محبت داغدار ڪري ڇڏيو“ جنهن تي ديوتا کيس چيو: ”منهنجي محبت توکي گناهگار نه ڪيو آهي پر توکي ان مان هڪ طاقتور، داناءُ ۽ بي مثال صلاحيتن وارو هڪ پٽ پيدا ٿيندو“
جڏهن وقت پورو ٿيو ته کيس هڪ پٽ ڄميو جنهن سج کي ڏسڻ سان ڪنهن وڻ جو ميوو سمجھي پٽڻ چاهيو ته 900 ميلن تائين مٿي هليو ويو. هڪڙي موقعي تي اندرا هن تي تير هلايو ته هو زخمي ٿي جبل تي ڪري پيو جنهنڪري هن جا ڳِٽا ڦاٽي پيا، ان ڏينهن کان وٺي هن جو نالو هنومان يعني وڏين ڄاڙين وارو پئجي ويو. اهو ڏسي هن جو پيءُ وايو ديوتا ناراض ٿي ويو ۽ هوائون هلڻ بند ٿي ويون جنهن تي ٻيا ديوتا وايو ديوتا وٽ پهتا ته هو ڪجھه ڪري جنهن تي هُن کين ٻڌايو ته هن اهو سڀ ڪجھه پاڻ ڪيو آهي ڇو جو هو هنومان جي زخمي ٿيڻ تي ناراض آهي. برهما ساڻس واعدو ڪيو ته هنومان ڪڏهن به جنگ ۾ نه ماريو ويندو ۽ اندرا به واعدو ڪيو ته سندس تير هن کي ڪڏهن به زخمي نه ڪندو.
هنومان پوءِ رام جي وڏي خدمت ڪئي. اهڙي ريت لنڪا کي تباهه ڪرڻ ۽ ٻين جنگين ۽ ڪمن ۾ هن وڏي همت ڏيکاري. هن جي ڪري ڀولڙن جي به هندو ڌرم ۾ عزت ڪئي ويندي آهي.
ان درٻار ۾ هن جي بت رکڻ سان به اهو سمجھيو ويندو آهي ته هو ان جي حفاظت ڪندو رهندو آهي.
هڪ هنڌ ڪالا ڀيروا جو بت هو جنهن کي به ڪاليءَ وانگر گھڻا هٿ هيا، زبان ڳاڙهي هئي، جنهن کي مرد، عورتون ۽ ٻار ڀيٽا ڏئي رهيا هيا. ڀيروا، شوا جو روپ آهي، هڪ ڀيري، وشنوءَ، برهما کان پچيو ته هن ڪائنات جو مها تخليقڪار ڪير آهي ته برهما کيس چيو ته هو(وشنو)، هن(برهما) جي عبادت ڪري، ڇو جو هو ئي مها تخليقڪار آهي. ان ڳالهه شوا کي ڪاوڙائي وڌو ۽ ڪالا ڀيروا جو روپ ڌاري، هن ترار سان برهما جو هڪ مٿو ڪٽي ڇڏيو(ان کان پوءِ برهما جي چار مٿا آهن)، پر هڪدم کيس غلطي جو احساس ٿيو پر کيس ان جي سزا اها ڏني وئي جو سالن تائين هو پنهنجي هٿ ۾ اهو مٿو کڻي بکارين جيان رلندو رهيو جيستائين وڃي سندس اها سزا معاف نه ٿي.
جڳنناٿ (دنيا جي مالڪ) جو به هڪ مندر آهي جيڪو وشنو جو اوتار هو، پر ڪجھه هن کي وشنو جو مظهر به سمجھن ٿا. گھڻن اهو به امڪان ظاهر ڪيو آهي ته هي سنڌو ماٿريءَ جي پراڻن رهواسين جو ديوتا هو، جيڪو پوءِ هندو مذهب ۾ داخل ٿيو. هي ديوتا ٻڌن لاءِ به اهميت رکي ٿو. جڳنناٿ جي مندر ۾ کاجورا جيان جنسي عملن جون تصويرون به اڪريل آهن. جن جي لاءِ چيو وڃي ٿو ته سيڪس، پيار جو انداز آهي جيڪو مڪتي ڏانهن وٺي وڃي ٿو.
جيئن ته ٻيا گھڻو ڪري اهي مندر هيا جن جو ذڪر مان اڳ به ڪري آيو آهيان جيئن شِوا جو، تاليجو ديوي جو، بت به ڪي گرودا جا هيا ته ڪي وري ٻين ديوين ۽ ديوتائن جا، انڪري انهنکي ورجايان نه ٿو. پر هن هنڌ ٻه مختلف عمارتون نظر آيون. هڪ ته يوروپين آرڪيٽڪيچر ۾ ٺهيل هڪ اڇي رنگ جي عمارت هئي. جنهنکي گدي بيٺڪ پئي سڏيو ويو. اها عمارت، بادشاه پرٿوي بير بڪرم شاهه جي زماني جي وزير اعظم چندرا شمشير 1907ع ۾ ٺهرائي هئي. ان جي بالڪوني مان ان پوري درٻار جو منظر ڏسي سگھجي ٿو ڪنهن زماني ۾ بادشاهه اتي ويهي مختلف فيسٽيول ڏسندو هو ۽ هاڻي به وزير امراءَ اتي اچي نظارو پسيندا آهن. ٻي جنهن ڳالهه ڌيان ڇڪايو هو، اهو “ڪماري گھر” ان گھر ۾ جيئري ديوي رهي ٿي جنهن کي ڪماري سڏيو ويندو آهي. ڪماري ديوي، ننڍي ڇوڪري ٿئي ٿي ۽ جڏهن بلوغت کي پهچي ٿي ته ان جو اهو رتبو ختم ٿي وڃي ٿو. ڪماريءَ جي چونڊ، هڪ خاص قبيلي شاڪيا مان چونڊي وڃي ٿي. بزرگ ان قبيلي جي سوين ڇوڪرين جي جاچ ڪن ٿا ۽ جن ۾ سندن گھربل 32 روحاني علامتون ملن ٿيون ته انهن کي شارٽ لسٽ ڪيو وڃي ٿو. ديوين جي ان ننڍي گروپ کي هڪ اونداهي ڪمري ۾ رکيو وڃي ٿو جنهن ۾ تازو ڪپيل مينهن جو منڍيون رکيو وڃڻ ٿيون ۽ مختلف ماسڪ پاتل ماڻهو ڊانس ڪري انهن کي ڊيڄارڻ جي ڪوشش ڪن ٿا جيڪي نه ٿيون ڊڄڻ انهن جي چونڊ ڪئي وڃي ٿي ڇو جو ڪماري، درگا ديوي جو روپ ٿئي ٿي. آخر ۾ جيڪا ڪماري چونڊجي ٿي ان کي ان گھر ۾ منتقل ڪيو وڃي ٿو. جتي هن کي ڪماري هجڻ تائين رهڻو پئي ٿو رڳو ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن مذهبي ڏڻ جي موقعي يا ڪماري ياترا جي موقعي تي ان گھر مان نڪري ٿي. هن جو سڄو خرچ نيپالي حڪومت ڀريندي آهي. جڏهن رٽائر ٿيندي آهي ته هن کي پينشن به ملندي رهندي آهي انڪري جو هوءَ پوءِ سڄي عمر ڪنواري رهي ٿي. انڪري جو اها عام چوڻي آهي ته هوءَ جيڪڏهن ڪنهن سان شادي ڪندي ته اهو مرد مري ويندو.
ڪجھه دير فوٽوگرافي ڪرڻ کان پوءِ اسان واپسي ڪئي، هن ڀيري ان بازار جي بجاءِ ٻي پاسي کان ٽيڪسي ڪرائي گھر ڏانهن آياسين.