ڀٽي صاحب جو بنگلو
ڀٽن جي “سرداري پڳ” ميرپور وارن وٽ رهي آهي. جڏهن ته سياسي اثر رسوخ ۾ سر شاهنواز ڀٽو (ڳڙهي ڀٽو) کان پوءِ ڀٽو صاحب سڀني کان اڳتي نڪري ويو.
لاڙڪاڻي، ڪاليج ۾ پڙهڻ دوران، مون ڀٽو صاحب کي، ايوب خان جي زوال واري دور ۾، سندس بنگلي “المرتضى” آڏو بک هڙتال تي ويٺي ڏٺو. ٻئي نياڻيون سندس ڀر ۾ ويٺيون هيون. ۱۹۷۰ع واري اليڪشن ۾، ڀٽي صاحب تمام وڏي محنت ۽ طوفاني دوره ڪري موجوده پاڪستان ۾ وڏي ڪاميابي ماڻي. وڏا وڏا نالي وارا سياستدان، اليڪشن هارائي ويا. سنڌ ۽ پنجاب ۾، پ پ پ وڏي اڪثريت ماڻي. جڏهن ته سرحد ۽ بلوچستان ۾ مذهبي ۽ قومپرست جماعتون اڪثريت سان اليڪشن کٽي آيون.
اليڪشن دوران ڀٽو صاحب ۱۵ کان ۲۰ ڪلاڪ مسلسل گاڏين جي قافلي ۾ سفر ڪري، ماڻھن کي پنھنجو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو هو. ان وقت ايترا روڊ ڪو نه هئا. جتان گاڏين جو قافلو گذرندو هو، ڌڌڙ (مٽيءَ) جا ڪڪر آسمان تي ڇانئجي ويندا هئا. ڀٽي صاحب جو هر ڳوٺ ۽ واهڻ ۾ پھچڻ، ماڻھن لاءِ نئين ڳالهه هئي. هر هڪ ائين چوڻ لڳو؛ “ڀٽو صاحب پاڻ آيو آهي، ووٽ ته ڇا سر گهري ته اهو به حاضر آهي.” ائين سياست ۾ هُن قاضي ۽ کھڙن صاحبن جي، ڪمدارن، ڪاراون ۽ وڏيرن هٿان، ووٽ وٺڻ واري روايتن کي ڀور ڀور ڪري ڇڏيو. هر غريب ماڻھوءَ ۾ عزت ڀريو احساس جاڳيو. ائين ڀٽي صاحب ماڻھن کي ووٽ جي اهميت کان واقف ڪرايو هو.
۱۹۴۸-۴۹ع ۾ مان ۽ غلام حسين ڪٽپر، شام جو يا موڪل جي ڏينھن ڪتاب کڻي بنگلي جي ڇٻر تي ويھي پڙهندا هئاسين. مالھي ۽ ملازم، اسان کي ڪو نه روڪيندا هئا. صرف هڪ دفعو تاڪيد ڪيو هئائون ته گل ۽ پيوندي انبن مان انبڙيون نه پٽجو. ان وقت سنڌڙي، چورسو ۽ ٻيون جنسون عام ڪو نه هيون. صرف ديسي انب ٿيندا هئا، جيڪي هاڻي ختم ٿيڻ تي اچي پھتا آهن.
ڀٽي صاحب جي بنگلي جي اولھائين پاسي کان، سائين نور محمد ميراڻي جي گهر کان بلڪل سنھڙي گهٽي، ڏکڻ طرف “خدن ويراڳيءَ” جي گهر سان ڀٽي صاحب جي حويلي “گهر واري جاءِ” آهي. اُتي “بيگم شيرين ڀٽو صاحبه” رهندي هئي. ان رستي کي بنگلي جي بورچيخاني وارو رستو سڏبو آهي. اُهو رستو اتر طرف وڃي غلام سرور ناريجي جي گهر واري ويڪري رستي سان ملي ٿو. ڪٽپر صاحب ۽ مان اهو رستو اچڻ وڃڻ لاءِ استعمال ڪندا هئاسين.
هن وقت ڀٽي صاحب جي حويلي بند آهي. مان ۱۹۸۴-۸۵ع ۾، مرمت وغيره جي موقعي تي، اُها گهمي ڏٺي هئي. خانبھادر مرحوم جي رهائش واريون جايون ويران ۽ ڊٺل هيون. باقي ٻه جايون سيمينٽ جي دور جون ٺھيل هيون جن ۾ بيگم صاحبه رهندي هئي. هڪ جو مُنھن اولھه طرف ۽ ٻيءَ جاءِ جو منھن اوڀر طرف هيو. نمن ۽ ٻين وڻن ڪري ڇانورو هيو. حويليءَ جي ايراضي گهڻي هئي. اوڀر طرف ڪاٺ جو دروازو، بنگلي ۾ اچڻ وڃڻ لاءِ لڳل هيو. جيڪو اسان شروع کان بند ڏٺو. ممڪن آهي خانبھادر جي وقت ۾ استعمال ٿيندو هجي.
بنگلي کي ڏکڻ ۽ اتر ۾ ٻه ويرانڊا آهن. ڏکڻ ۾ اڱڻ کان پوءِ باغيچو هو. اتر ۾ گل، ٻوٽا، ڪونڊيون ۽ ڪٽيل ڇٻر جا ٻه ٻارا هوندا هئا. اسين اتي ويھي ڪچھري به ڪندا هئاسون ۽ امتحان جي تياري به ڪندا هئاسين.
مون کي ياد آهي ته مون کان پڙهڻ ڪو نه ٿيندو هو. نوجواني، الھڙپن، بي فڪري، گل، ٻوٽا، اهڙي رومانٽڪ ماحول ۾، ڪڏهن بنگلي جي اڏاوت، ڪڏهن خوابن ۾ وٺي ويندڙ خاموشيءَ تي سوچيندو هوس. اوچتو پکين جي لاتين (آوازن) ڏانھن توجهه ڇڪجي ويندو هو.
بنگلي جي وڏي گيٽ اوڀر طرف کان آهي. ڪُشادي رستي کان پوءِ باغ هوندو هو. ڪڏهن اوچتو “ڪوئل جو آواز” ڇرڪائي، درد ۽ پيڙا منھنجي دل ۾ اوتي خاموش ٿي ويندو هو. “سانت کي پنھنجي تات” ٿيندي آهي. پر پوءِ به ڪجهه ڪو نه سمجهه ۾ ايندو هو ته “ڪوئل جي ڪوڪ” ۾ ايڏو اثر ڇو آهي. فقير علي محمد قادري لاڙڪاڻي جي شاعر چواڻي:
“زخمِ دل، تدبير سان ڪڏهن نه ڇٽندو اي طبيب،
ان جي لُپري، انجو ٻرڪو، انجي مرحم ٻيءَ طرح.”
جيڪي پنھنجي يارن کان وڇڙندا آهن، اُهي نه جيئندا آهن ۽ نه مرندا آهن. سڄي عمر ڪنھن کي ڳوليندا آهن. در در ڪڙو کڙڪائيندي ۽ صدائون ڏيندي هو ٿڪبا ڪو نه آهن. “ڪوئل جي ڪوڪ” ٻڌڻ سان، بيچيني وڌي ويندي هئي. ائين محسوس ٿيندو هو ڄڻ سيني کي ڪو چيري، دل کي ٻاهر ڇڪي ڪڍي پيو. ڪوئل کي فطرت طرفان “رڙين ۽ دانھن” جي اجازت ملي. مٿان ان ۾ ايڏو تاثير جو ڇا چئجي. پر ڪن کي ٻولڻ جي به اجازت نه هوندي آهي. ساهه به لِڪي لِڪي کڻندا. آهه به ڪونه ڀريندا ته متان ڪا ڪچائي ٿي پوي. مرشد لطيف رح ڪيڏي نه سھڻي سٽ سرجي آهي.
“سڙي سارو ڏينھن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري.” (شاهه)
ائين سائنس کان بيزاري، قدرتي ۽ حقيقي شين ڏانھن لاڙو وڌندو ويو. انساني زندگيءَ جي اهميت ئي ڪيتري آهي. ناتجربيڪاري ۽ گهڻي علم هئڻ ڪري، مغز ۾ ڪئين سوال اڀرڻ لڳا. جواب ڪٿان اچن، ڪنھن کان پڇجن، ان جستجوءَ ۾ حياتي اچي پوري ٿي آهي.
“جي ماسو مليئي مال، ته پينارا پُر ٿئين” (شاهه)
پاڻ کي نه ماسو مليو نه چين مليو. سکندي نه ٿڪاسين نه ڪنھن کان ڊڳاسين. بس! الله ج جو ڪرم ۽ رحم کپي.
هڪ دفعي معمول موجب صبح جو ڪٽپر صاحب ۽ مان بنگلي جي ڇٻر تي ويٺا هئاسين ته اوچتو بروهي مالھي آيو. هن چيو؛ “ڀٽي صاحب جا نينگر آيا آهن. توهان اٿجو نه، ويٺا رهجو، پڇائون ته مان ٻڌائيندومان ته شھر جا شاگرد آهن. پڙهڻ لاءِ ايندا آهن. هو بورچيخاني جي پپل وٽ هئا ۽ اسان ڪجهه پر-ڀرو ڇٻر تي ويٺا هئاسين. آسانيءَ سان هڪٻئي کي ڏسون پيا. مون پھريون دفعو کين ڏٺو. مير مرتضى ڊگهو ۽ صحتمند لڳي رهيو هو. شاهنواز خان ننڍو ۽ سنھڙو ۽ ڳاڙهو هو. شاهنواز کي ايئر-گن هٿ ۾ هئي ۽ پکين کي فائر هڻي رهيو هو. مير صاحب کيس روڪي رهيو هو.
ڀٽي صاحب کان پوءِ، ٻنھي ڀائرن افغانستان مان شاديون ڪيون. جنگ اخبار ۾ خبر آئي هئي ته “شاهنواز ۽ سندس گهر واريءَ کي جڏهن فرانس جي ڪنھن سمنڊ ڪناري تي، سياحن ۽ فرانسيسي عورتن مردن، ڏٺو هو ته هڪٻئي کي چيو هئائون ته؛ “هي ٻه گلاب جا گل آهن.”
ڀٽو صاحب اقتدار ۾ آيو ته سنڌين جا وارا نيارا ٿي ويا. نئون ديرو شھر جي ماڻھن جون اميدون ۽ حجتون وڌي ويون. اسان جي حلقي جي ڪافي نوجوانن کي ڀٽي صاحب نوڪريون ڏنيون. ڀٽي صاحب اڳ ۾ کانئن پڇيو هو ته “ڇا توهان فوج ۾ ويندا.” ان تي سڀ خاموش ٿي ويا هئا. ڀٽو صاحب سمجهي ويو هو ته هي فوج ۾ وڃڻ ڪو نه ٿا چاهين تنھن ڪري نوجوانن کي پنھنجي پسند جون نوڪريون ڏنيون هئائين. ائين شھر جي نوجوانن ۾ نوڪرين حاصل ڪرڻ جي ڊوڙ شروع ٿي هئي. مون کي ياد آهي ته سينئرس به نوڪرين مٽائڻ لاءِ، قطارن ۾ اچي بيھندا هئا. محترمه جي ادوار ۾ به ساڳيو رجحان برقرار رهيو.
“ايڪ هي صف مين کڙي هوگئي محمود و اياز”
“شھيد” ڀٽو جو معمول هوندو هو ته هر عيد نماز هو نئون ديري جي عيد گاهه ۾ پڙهندو هو. اُتي عيد گاهه ۾ محبوب خان ڀٽو، سندس فوٽو ڪڍندو هو. دُعا گهرنڻ ۽ ماڻھن سان مختصر ملڻ کانپوءِ، آبائي قبرستان، ڳڙهي خدا بخش ڀٽو ويندو هو. اُتان نواب نبي بخش خان ڀٽو (نواب صاحب) سان ملڻ لاءِ ميرپور ڀٽو ويندو هو. واپس نئون ديري بنگلي تي پھچي ڪچھري لڳائيندو هو. شھر جا معزز گڏ ٿي ڀٽي صاحب سان ملندا هئا. کانئن مسئلا ۽ حال حوال پڇندو هو.
نوڪرين وارا نوجوان پاڻ ۾ گڏ، بنگلي ۾ پيا ڦرندا هئا. قطار ۾ جيڪو ڀٽي صاحب وٽ پھچندو هو، اهو آفيسر ٿي ويندو هو. ڀٽي صاحب جي نوڪرين ڏيڻ ڪري، شھر ۾ نوجوان، پڙهيل لکيل آفيسرن جو خوشحال طبقو پيدا ٿي پيو. نتيجي ۾ چڱن مڙسن ۽ انھن ۾ نه سھپ وارو ماحول وڌڻ لڳو.
حج واري عيد تي، استاد علي خان منگي (سيلون هلائيندو هو ۽ ڀٽو صاحب کيس سڃاڻندو هو) ڀٽي سان مليو. ڀٽو صاحب کانئس پڇيو ته حوال ڪر. علي خان چيس ته، “حج تي موڪليو.” ڀٽو صاحب بھتر موڊ ۾ هيو. هُن سنڌي چوڻي ٻُڌايس ۽ پڇيائينس ته هيءَ ڪھڙي عيد آهي. علي خان جواب ۾ چيس ته “حج جي عيد نماز پڙهي آيا آهيون.” پوءِ ڀٽي صاحب پنھنجي A.D.C کي چيو ته “ايندڙ حج لسٽ لاءِ هن جو نالو لکي ڇڏيو.” علي خان کان وڌيڪ پڇيائين ته ٻيو ڪجهه! سائين الله پاڪ اوهان کي خوش رکندو. علي خان جواب ڏنو هو. ايندڙ سال شھر جي ڪيترن ماڻھن سان گڏ سرڪاري خرچ تي استاد علي خان حج ڪري آيو هو. اهو احوال پروفيسر نذير احمد سومري مون کي ٻڌايو هو.
استاد علي خان جي سيلون صاف سٿري هوندي هئي. منور علي ڪنڀر به هن وٽ حجامڪو ڪم ڪندو هو. هو صاف سٿرو، سھڻو ۽ اخلاق وارو هوندو هو. ٻيا ڇوڪرا به هن جي سيلون تي ڪم ڪندا هئا. جنگ اخبار سيلون تي ايندي هئي. حمام هيو. مون کي اهو ٻڌي حيرت ٿي هئي ته نوڪرين وارا، روزانو استاد علي خان کان شيو ڪرائيندا آهن ۽ اُهي پئسا پگهار تي ادا ڪندا آهن. منور عليءَ کان مان به وار ٺھرائيندو هيس. هو بعد ۾ سعودي عرب ويو، اتان ڪافي ڪمائي آيو. پنھنجي سيلون کوليائين پر پاڻ ڪم نه ڪندو هو. هڪ دفعي منھنجا وار ٺاهي رهيو هو. ڳالھين ڳالھين ۾ ٻڌايائين ته تنھنجا ۽ حاجي گل محمد صاحب جا وار ٺاهيندو آهيان نه ته هاڻي ڪم نه ڪندو آهيان. ڏاڍي حجاب وارو هيو. ان کان پوءِ مان ٻين کان وار ٺھرائڻ لڳس. جوانيءَ ۾ جلد وفات ڪري ويو. مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو هو. هو پير ڳوٺ (نئون ديرو جو محلو) جو هيو.
هڪ عيد تي، بنگلي جي ويرانڊي ۾ ڪچھري هلي رهي هئي. ڀٽي صاحب جي ڀرسان بيگم اشرف عباسي، سفيد وڏو رئو ويڙهيو ويٺي هئي. وزيرن، مشيرن، سردارن ۽ مھمانن سان ڪرسيون ڀريون پيون هيون. محمد پڃل ايس.پي ڦري رهيو هو. وڏن وڏن آفيسرن جو ساهه مٺ ۾ هيو. اسان آهستگيءَ سان بيھڻ جون جايون مٽائي رهيا هئاسين. نظم ۽ ضبط جو سڀني کي خيال هو. استاد حبيب ۽ مان عبدالوحيد ڪٽپر جي ڀرسان، ڀٽي صاحب کي ٺل اوٽ ڪري بيھي رهياسين. حبيب قريشيءَ کي ڪٽپر صاحب سڃاڻندو هو. هن آهستي چيس ته وڏا ٽن لڳا پيا آهن. حبيب، جواب ڏنس ته، ڀٽي صاحب آفيسر بڻايو آهي. ڪٽپر صاحب مرڪي پيو.
ڀٽو صاحب، سڀني جي نگاهن جو مرڪز هيو. درخواست ڏيڻ وارا قطار ٺاهيو بيٺا پنھنجي واري جو انتظار ڪري رهيا هئا. اوچتو ڀٽي صاحب جي نظر ٻاهر اڱڻ ۾ ويٺل ماڻھن تي پئي. اتي ويٺل جان محمد خان جلباڻيءَ کي سڏايائين. هن اچي هٿ ملائي عيد مبارڪ ڏنس. خير و عافيت کان پوءِ ڀٽي صاحب چيس ته ڪو ڪم ڪار؟ هُن پاڻيءَ ۽ ٻين مسئلن لاءِ چيس.
ان وقت لاڙڪاڻي جي ڊي.سيءَ کي ڪم اڪلائڻ لاءِ چيائين. جان محمد خان وڌيڪ چيس ته سائين! رائيس ايڪسپورٽ جي پرمٽ جي به عنايت ڪيو. ڀُٽي صاحب ڏاڍي خوشگوار موڊ ۾ مُرڪي چيس ته، “اها جلباڻين کي نه ملندي.” مون ڏٺو ته ڀٽي صاحب جملو پورو ڪندي ئي، مٿان وڌيڪ چيو ته في الحال پرمٽ تي بندش آهي. جڏهن به بندش لھندي ته اُها به توهان کي ملي ويندي. ڊي.سيءَ کي جان محمد خان جي خيال رکڻ لاءِ وري چيائين.
جان محمد خان جلباڻي اصل مسوديري جو جلباڻي هيو. پنھنجي سردار سان ڪجهه اختلاف هئس، جنھن ڪري ممتاز علي خان وٽ ايندو ويندو هو. گذريل اليڪشن ۾ ڀٽو صاحب مسوديري، جان محمد خان وٽ آيو هو. مسوديرو جيئن ته منھنجو ڳوٺ آهي. ڀٽي صاحب جي اچڻ جو احوال مونکي ممتاز علي شيخ ٻڌايو هو. هو دوڪاندار هيو. جيستائين جان محمد خان جن پنھنجي اوطاق کولين تيستائين ممتاز علي شيخ ڀٽي صاحب کي ڪرسي ڏئي ويھاريو هو. بلڪل اوچتو ڀٽو صاحب آيو هو ۽ جلدي واپس موٽيو هو. ان مختصر ملاقات ۾ جان محمد خان کي پنھنجي بنگلي تي سڃاڻي ويو هو.
ڀٽي صاحب جي حڪومت جي دور ۾ هتان شھر مان چوري ٿي هئي. بنگلي تي رهندڙ ملازمن پيرا-ڀيٽيءَ جو اعلان ڪرايو. شھري پيرا-ڀيٽيءَ ۾ شريڪ ٿيا. جڏهن قاري عبدالحميد جيڪو پنھنجي مسجد جو پيش امام ۽ عمر رسيده، پيرا-ڀيٽيءَ لاءِ پھتو ته شھر ۾ اها ڳالهه عام ٿي وئي. سمجهدار ۽ سنجيده ماڻھن کي ڏاڍو افسوس ٿيو هو.
مان پنھنجي ٻُڪ مان ٻه ٽي ڪڻا کڻي لکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن شھر جي ماڻھن وٽ اهڙين ڳالھين جا جهول ۽ ڀريون آهن. مان چاهيان ٿو ته سليقي سان اهي ڪجهه نه ڪجهه لکڻ گهرجن.
ڀٽو صاحب وڏو فياض هئڻ سان گڏ جذباتي به هيو. بنگلي ۾ ڪچھرين دوران مون اکين سان ڏٺو ۽ هن جو آواز ڪنن سان ٻڌو. جڏهن ڪچھريءَ دوران اهڙو مرحلو ايندو هو ته سرٻاٽ وغيره بند ٿي ويندا هئا. اصل پن ڊراپ خاموشي ڇانئجي ويندي هئي. سوين ماڻھن جي سامھون اهو سڀ ڪجهه ٿيندو هو. اصل ۾ ڀٽو صاحب پنھنجي ملازمن ۽ ٻين ذريعن کان شھر جي ڪن ماڻھن جي فائول طريقن تي کين ڇنڊ پٽيندو هو. بھتر ڳالهه ته اهو سڀ ڪجهه اُتي جو اُتي ختم ٿي ويندو هو ۽ ماحول ڪجهه منٽن کان پوءِ خوشگوار ٿي ويندو هو.
ڀٽو صاحب، جوان ۽ خوبصورت هو. ڪپڙن پائڻ جو سليقو رکندوهو. ان وقت جي سروي ۾ “دنيا ۾ نائين نمبر” تي بھتر لباس پائڻ ۾ آيو هو. (افسوس! مون کي ڪو حوالو ياد نه آهي.) برطانيه ۽ آمريڪا جا تعليمي ادارا کانئس سنڌي روايتون کسي ڪو نه سگهيا هئا. سنڌي ڪلچر جو اهو به حصو آهي ته پنھنجي پٽن تي وڏن جا نالا رکبا آهن. سندس پٽن جا نالا ان جو ثبوت آهن.
ڀٽي صاحب جا چپ ڪاراڻ مائل مون ڏٺا هئا. ڳاڙهن چپن ۾ پنھنجي سونھن ۽ ڪشش هوندي آهي. گهڻي عرصي کان پوءِ اهو راز مون وٽ کُليو ته وقت گذرڻ سان چپ رنگ تبديل ڪندا آهن. خاص طور تي سگريٽ ۽ ڪافيءَ پيئڻ جو به اثر ٿيندو آهي. ڀٽي صاحب لاءِ مشھور آهي ته هو “ڪيوبن سگار” پيئندو هو. اهو سِگار تمام تيز، تلخ ۽ مھانگو آهي. چانديءَ جي ڪيس ۾ پيڪ هوندو هو.
ڪڏهن بيوس تنھنجا زخم اگهيا، ڪڏهن ڌرتيءَ تنھنجا پار پڇيا،
اڄ پٿر به تنھنجا ڪين ٿيا، ڪڏهن تُرندو هئين تون گلابن ۾.
(تاجل بيوس)
نوجوان شاهنواز ڀٽي جو موت فرانس ۾ ٿيو. قانوني پيچيدگين کان پوءِ جڏهن سندس باڊي ڳڙهي خدا بخش پھتي ته، تدفين ۾ تمام گهڻا ماڻھو شريڪ هئا. جنرل ضياءَ جو دور هو. مان، مشتاق علي ڀٽي مرحوم جي ڀرسان هجڻ ڪري، پيھه کان بچي ويو هيس. قبر ۾ تابوت لغارين ۽ ٻين لاٿو هو. جيئن ته مرحوم جي باڊي فرانس ۾ ڪافي ڏينھن ڪولڊ روم ۾ رکي وئي هئي تنھنڪري، تابوت کي ماڻھن آڏو نه کوليو ويو هو.
ٻئي ڏينھن تي، هاءِ اسڪول نئون ديري جي استادن، بنگلي جو رخ رکيو. بورچيخاني جي پاسي کان، بنگلي جي ڊائننگ هال ۾ اسان کي ويھاريو ويو. ٿوري دير ۾ محترمه اچي اسان سان قالين تي ويٺي هئي. کيس ڪاري ڊريس پيل هئي. ڪافي ڪمزور لڳي رهي هئي. وار ننڍا هئس. صدمي ۽ انتظار ڪري سڄو مُنھن هيڊو هئس. ڄڻ جسم ۾ رت ئي ڪو نه هئس. ڀٽي صاحب کان پوءِ ڀاءُ جي وڇوڙي کيس جهوري ڇڏيو هو. دُعا ٿي. رضا الاهيءَ ۽ حڪم ڌڻيءَ جا آواز اٿيا ۽ وري سانت ڇانئجي وئي. سڀ ڏکارا ۽ تڪليف ۾ اُٿي ٻاهر آياسون. سڄو شھر سوڳ ۾ بند هو. هن شھر جي شھرين جيڪي عذاب سَٺا آهن انھن تي به پورو باب لکي سگهجي ٿو.
محترمه اقتدار ۾ آئي. شھر ۾ رونقون بحال ٿيون. اميدن ۽ آسرن تي جھان هلي ٿو. هر ماڻھو نوڪرين لاءِ، ڀڄ ڊُڪ ۾ بنگلي ڏانھن، محترمه تائين پھچڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. محترمه به پنھنجي پيءُ جي نقشي قدم تي هلي، “جهول آرڊرن” جا شھر جي نوجوانن کي ڏنا.
مٿي جي اڇن وارن جو ڀرم رکڻ خاطر ٿڪائيندڙ ڀڄ ڊڪ ڪري، مان انھن ڪچھرين کي اکين سان ڏسي نه سگهيس. ظاهر آ جيڪو ڀٽي صاحب جي ڪچھرين مان مزو ۽ لطف ماڻيو هو، ان کان محروم رهيس.
جميل احمد قريشي جي سنگت، “شھيد زيڊ اي ڀٽو” والي بال ٽورنامينٽ جو اعلان ڪيو. هاءِ اسڪول نئون ديري جي استادن جون پاسون ٺھيون. اهڙي نموني محترمه کي وري ويجهو ڏسڻ جو موقعو ملي ويو.
هوءَ اڳي کان مختلف، قداور، صحتمند ۽ سنجيده لڳي رهي هئي. هوءَ هشاش بشاش ۽ وقار سان، راند ڏسي رهي هئي. هُن ڪافي ٽائيم ڏنو هو.
جميل قريشي، استاد حبيب جو ننڍو ڀاءُ هو. هي شھر جو نوجوان هيو. ايم-آر-ڊي دوران، هن ڏاڍو تشدد سَٺو هو. جيل ويو، محترمه کيس ذاتي طور سڃاڻندي هئي. شھر جي چڱن مڙسن کي غلط ڪمن ڪري سڌيون ٻڌائيندو هو. بيباڪ ۽ دلير نوجوان هيو. سڀني عزت وارن جي عزت ڪندو هو. نوڪريون وڪڻندو نه هو. ڪافي ماڻھن جي ڪم ايندو هو. پوري دور ۾ مال، ملڪيت ڪو نه ٺاهيائين. لالچي ۽ ٺڳ نه هو. سندس فئملي اردو ميڊيم واري هئي پر ٻئي ڀائر شروع کان سنڌي پڙهيا هئا. سندن سڀاءَ ڪري، سڀ سندن عزت ڪندا هئا. ڪو مت ڀيد نه هوندو هو. جميل قريشي، ذاتي مسئلن جي ڪري، جوانيءَ ۾ ماريو ويو. هُن منھنجي ڀاءُ کي، فزڪس جي ايس. ايس طور سيڪريٽري تعليم کي چئي نئون ديري هاير سيڪنڊري اسڪول ۾ رکرايو هو. ياد رهي ته منھنجي ڀاءُ “انعام” ۱۹۹۴ع ۾ ڪميشن پاس ڪئي هئي.
مير مرتضى صاحب، ڀٽو فئمليءَ جو اثاثو هو. هن جنرل ضياءَ جھڙي آمر سان مھاڏو اٽڪايو. عياشين واري زندگي ڇڏي “ڪمانڊو” بڻيو. سنڌ جي ريتن ۽ روايتن هن کي همٿايو ته هو، “پيءُ جو پلاند ڪري”. جنرل ضياءُ جي جيئري هئڻ دوران هو ڪڏهن به سک سان ڪين سُتو. شاهنواز جي موت کيس محتاط ته بڻائي ڇڏيو پر هُن هٿيار ڦٽا ڪو نه ڪيا هئا. شام، لبيا ۽ افغانستان هن جا ميزبان ملڪ هئا. سندس وڏي خوبي اها هوندي هئي ته “هو ڪارڪنن سان ڏاڍو پيار ڪندو هو.” شھر جا ڪافي نوجوان مير صاحب جي ڏيھه ورڻ کانپوءِ لاڙڪاڻي بنگلي تي ملندا هئا. هو حال احوال ڏيندا هئا. نئون ديري جي “رضا” مڱڻيجي جي اوطاق تي دعوت تي آيو هو. مخصوص ماڻھن کي دعوت هئي. مير مرحوم جي خواهش هئي ته “نئون ديري جي عيد گاهه ۾ جتي سندس والد عيد نماز پڙهندو هو، هو به انھن شھرين سان نماز پڙهڻ ۽ عيد ملڻ ٿو چاهي.” محترمه اقتدار ۾ هئي. شھرين محترمه جي ڪاوڙجڻ جي خوف کان، مير صاحب جو اهو خواب پورو ٿيڻ نه ڏنو هو. ڪھڙا ڪردار ان ۾ متحرڪ هئا، انھن جي نالن جي تصديق نه ٿي ڪري سگهجي پر ڪنڊ سنڊ ۾ اها ڳالهه عام هئي.
اهڙين ڳالھين کي وڌيڪ هَٿي تڏهن ملي جڏهن مير مرتضى نئون ديري شھر ۾ پنھنجي پلاٽ تي جلسو ڪيو. پري پري کان ته ماڻھو آيا هئا پر مٿينءَ سطح وارا شھري شريڪ نه ٿيا هئا. غريب غربا ان ڪري شريڪ نه ٿيا هئا جو کين نوڪريون وٺڻيون هيون يا ٻئي ڪنھن خوف ۾ ورتل هئا. هُن اردوءَ ۾ تقرير ڪئي هئي. ڏاڍو سٺو ڳالھايو هو. منھنجي توقع کان وڌيڪ قدآور هو.
برصغير جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته “هندوستان ۾ جيڪڏهن ‘سڀاش چندر’ جي هٿياربند جدوجھد نه هجي ها ته انگريزن جي تڏا ويڙهه نه ٿئي ها. محمد علي جناح “قائد اعظم” موهن لعل گانڌي “مھاتما”، سڀاش چندر بوس “نيتا جي” جي لقبن سان مشھور هئا. قوم لاءِ هر وڙهندڙ منھنجو آئيڊل آهي. “سڀاش” محبِ وطن هندوستاني هو. هن جي لاش ملڻ جي اڃا تصديق نه ٿي سگهي آهي. افغانستان کان جپان ويندي ٻي جنگ عظيم ۾ گم ٿي ويو هو.
ضاءَ جي دور ۾ پ پ پ جي ڪارڪنن سياسي جدوجھد ڪئي. پر ان کي مرتضى جي ڪارڪنن رت ڏئي، ڏيئا روشن ڪيا. ڀلا! ڪھڙو سنڌي، “ٽوڙي ڦاٽڪ” ۽ ڪيٽي بندر واقعن کي وساري سگهي ٿو. ٻئي واقعا جدا پارٽين جا آهن پر انھن شھيدن جي “ٻولي ۽ جذبو” ساڳيو آهي.
مرتضى جي جسم تي، ضياءَ جي ايجنٽن جي ڪيل موتمار حملن جي گولين جا نشان هئا. هو ايڏو ٽرينڊ ۽ سخت جان هو جو ڪلفٽن تي گولين لڳڻ سبب هن جو جسم ته مرده هيو پر هن جو دماغ زنده رهيو. اهي ڊاڪٽري رپورٽون اخبارن ۾ شايع ٿيون هيون. سڌين گولين لڳڻ ڪري هو روڊ تي تڙپيو هو. ڪافي ٽائيم وڃائڻ کانپوءِ کيس ان اسپتال ۾ نيو ويو هو جتي مڪمل سھوليتون موجود نه هيون.
مير صاحب جي ڪنڊولنس لاءِ وري بنگلي تي ويا هئاسون. سڄي سنڌ ان موقعي تي سوڳوار هئي. بنگلي ۾ بلڪل ٿورا ماڻھو هئا. پھريون دفعو اسان کي قطار ۾ بيھاري، واري واري سان چيڪنگ کانپوءِ مين گيٽ کان اندر ڇڏيو ويو هو.
سالن کانپوءِ مان بنگلي ۾ اندر ويو هوس. سڄو بنگلو گهميل هيو. جتي ڀٽو صاحب ويھندو هو، اتي شيشي جو دروازو لڳايو ويو هو. دالي جي اوڀر ۾ ڪمرو ۽ اولھه ۾ ڊائننگ هال. اندر وڏو هال ۽ آمھون سامھون ڪمرا آهن. محترمه کي ويٺل نه ڏسي مان هال جي دروازي ڀرسان بيھي رهيو هوس. ٿوري دير ۾ اوڀر واري ڪمري مان محترمه ٻاهر آئي. دروازي کُلڻ ڪري مون ڏٺو ته آصف صاحب به اتي ويٺو هو. ٻه ٽي ٻيا مھمان به هئا.
دُعا گهري “رضا الله جي” جي آوازن کان پوءِ هڪ نعرو لڳو، جنھن کي به روڪيو ويو. خاموشي، صدين جا پڙاڏا ذهن ۾ اٿڻ لڳا. پنھنجي سوچن ۽ ڪيفيتن کي الفاظ ڏيڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.
محترمه کان ڀاءُ کسڻ لاءِ پوءِ اقتدار به کانئس ايئن واپس وٺي ڇڏيائون، ڄڻ هوءَ ڪانٽريڪٽ تي آئي هئي ۽ اهو معاهدو منسوخ ڪيو ويو هجي. اسان جي شھر جون رونقون وري گهٽجي ويون. اداسيون وڌي ويون.
محترمه دُبئي هلي وئي. بيگم نصرت ڀٽو صاحبه به اڳ ۾، گمناميءَ ۾ هلي وئي هئي. مير صاحب جي موت، هن کان سڀ ڪجهه کسي ورتو هو.
پرائيويٽ چئنلن تي “ٽاڪ شوز” ۾ ڳالھائندڙ چوندا آهن ته “سنڌ والون ڪو آپ ني چار جوان لاش دي هين.” الائي ڇو هو “بيگم صاحبه” کي وساري ويھندا آهن.
سڄي عمر “سنڌ ڌرتيءَ” کي ڳايو ۽ نروار ڪيو آهي. مان پوءِ به چاهيان ٿو ته هن بھادر عورت تي جيڪي هماليه جا پھاڙ ڪريا آهن انھن تي جدا لِکان. مير صاحب سان هن جي محبت، موت جو ٻڌي هن جو هوش وڃائڻ ڪا معمولي ڳالهه نه آهي. هن کي سنڌي ڪو نه ايندي هئي پر پوءِ به سنڌ جي تاريخ جي حوالي سان هن تي لکڻ چاهيان ٿو. مون کي ڪھاڻي يا ناول لکڻ ڪو نه ايندو آهي. ڪو “ناول نگار” اهڙي طرز تي ناول لکي ته لکڻ لاءِ ڪافي مواد ۽ ضرورت آهي.
محترمه جي موت (شھادت) تي اڳ ۾ جدا مضمون (سنڌي ماڻھن جي سياسي ۽ سماجي سوچ) مان لکي چڪو آهيان. وري دهرائڻ نه ٿو چاهيان.
محترمه جڏهن آخري دوري دوران لاڙڪاڻي آئي هئي ته رات اچي نئون ديري بنگلي تي ترسي هئي. محترمه پنھنجي رهڻ لاءِ بنگلي جي اندر نئون “هائوس” ٺھرايو هو. “شيرين بيگم صاحبه” جي رهائش وارو گهر استعمال نه ڪندي هئي. هُن پنھنجي بنگلي جي ملازمن کي چيو هو ته “مون کي بنگلي جي ڪوٺي تي هلڻو آهي.” مٿي چڙهي محترمه سڄي شھر جو نظارو ڪيو هو. اهو احوال مون کي هڪ پياري ماڻھوءَ ڳالھين ڳالھين ۾ ٻڌايو هو.
ڇا! انسان جي اندر ۾ ساهه جي رڳن کان ويجهو (الله ج) اهو الھام ڪندو آهي ته “پنھنجون خواهشون پوريون ڪري وٺو!” وڌيڪ تفصيل لکڻ اجائي ڊيگهه ٿيندي. بعد ۾ راولپنڊيءَ وارو سانحو ٿيو ۽ “سنڌ” وري روڄ ۽ راڙي ۾ پئجي وئي . الله ج رهندن تي پنھنجو رحم ۽ ڪرم ڪري.
بنگلي جا ملازم: يار محمد خان ڀٽو، منشي نظر محمد، لعل بخش مشوري ۽ خدا بخش ڦلپوٽو وفات ڪري ويا آهن. رياض ڦلپوٽو ۽ ٻيا ڪافي ڪراچي، اسلام آباد ۽ دبئي وغيره ھليا ويا آھن. سڀ لوڪل ملازم بنگلن تي هوندا آهن.
ڀٽو صاحب جي ويجهو نور محمد کوکر ۽ محمد عرس جوکيو رهيا آهن. “جوکيو” ته بيگم صاحبه ۽ محترمه جي به تمام گهڻو ويجهو رهيو.
شھر جي ڇيڙي نبيري ۽ اسٽيٽ کي سنڀالڻ لاءِ عبدالقيوم پٺاڻ. فھيم چوڌري ۽ اعظم خان به مئنيجر رهيا.
بيگم شيرين ڀٽو صاحبه، جڏهن پنھنجي حويليءَ ۾ رهندي هئي ته اتي “دربان” سائينداد ڀٽو هوندو هو. هو جڏهن ڪو بيگم صاحبه جو حڪم کڻي بنگلي جي ملازمن تائين پھچائيندو هو ته انھن کي چوندو هو “دروازي” تان حڪم آهي ته هي ڪم هيئن ٿيڻ گهرجي. “دروازو” يعني ڀٽي صاحب جو گهر. بيگم صاحبه، اڄ ڪلهه اها ٽرمينالاجي ختم ٿيندي پئي وڃي.
بيگم شيرين ڀٽو صاحبه کي اولاد ڪو نه هئي. هوءَ دين محمد ڀٽي وارن جي مائٽياڻي هئي. آخري وقت تائين انھن سان رهي. محترمه پڻ هن جو وڏو خيال ڪندي هئي.
دين محمد ڀٽو ۽ اسان يحى خان جي دور ۾ لاڙڪاڻي ڪاليج ۾ پڙهندا هئاسين. هو خوبصورت ۽ دلبر ماڻھو هوندو هو. سڀني ۾ هو مون کي ڏاڍو وڻندو آهي. جيتوڻيڪ هڪ شھر ۽ پاڙي ۾ رهندي ملڻ پيو ٿيندو آهي. مان هن کي سلام ڪندو آهيان، ڇو ته منھنجي خيال ۾ هو صفا “فقيرمنش” آهي. هو زَهرن (مڇي ماريندڙ ميربحرن) جي ويجهو آهي. ڪار ۾ انھن کي چارن سميت ويھاريندو آهي. هن کي نوريءَ بنا نئون ديري جو “تماچي” سمجهندو آهيان. اِها اَدا هُن جي مون کي مجبور ڪندي آهي ته مان هُن کي سلام ڪريان. هُن جي موٽر سائيڪل (هنڊا ۷۰ جپاني) به منفرد هوندي هئي. نه چين ڪَور، نه پکا پر دين محمد بيپرواهه گوڏ ۽ گنجيءَ ۾ پيو ان تي هلندو. مون کي مزو تڏهن ايندو آهي جڏهن گرمين ۾ قميص ڪلھي تي رکي، پلٿي هڻي ويٺو هوندو آهي. کيس نوجوان پٽ آهن. سُٺا ڪپڙا پھرڻ وارا، خوبصورت، ڪاريون، بنگلا، پر سليقي سان جيئڻ وارا، محمد حسن ڪٽپر سان گڏجي ڪچھريون ڪبيون هيون. کائڻ پيئڻ، ٽھڪ وغيره. الله ج کين خوش رکي.
نئون ديري جي ٿاڻي واري روڊ سان دين محمد ڀٽي جي ٻني آهي. واڪ ڪندي ڪڏهن ڪڏهن ان روڊ سان نڪري ويندو هيس. هڪ دفعو ڏسان ته مسڻ جي سامھون، دين محمد پنھنجي ٻني (زمين) ۾ مڇيءَ جي کڏ (ڀٽ يا جزيره نما) ٺھرائي رهيو آهي. کڏ جي وچ ۾ مٽيءَ جي تمام وڏي دڙي تي جڳھه به ٺھرائي اٿائين. روڊ سان ڳنڍين هئڻ ڪري دل چيو ته هليو وڃان، مٿي چڙهي چوڌاري نظارو ڪيان. موقعو مليو ته محمد حسن ڪٽپر کي چوان ته ايندڙ عيد تي اتي شھر مان پڪوڙا، سنبوسا ۽ جوس وغيره وٺي هلي کائجن پيئجن ۽ آسپاس ماحول مان مزا ماڻجن. اهڙا خواب ته ساڀيان ٿيڻ گهرجن. اهڙو “جزيرو” مشتاق علي خان ڀٽي جي فرزندن به ٺھرايو آهي، اتي هو ٻيڙي تي ويندا آهن. دين محمد ڀٽي جو ڳالھائڻ ٻولھائڻ مون کي ڏاڍو وڻندو آهي. صفا پروٽوڪول نه هوندو اٿس. اسان ٻنھي جي وچ ۾ تڪلف آهي. جن سان ڳالھائيندو آهي، اهي به ائين ئي جواب ڏيندا اٿس. ڪنھن کي ڊپريشن آهي ته دين محمد جي ڀرسان چُپ ڪري ويھي رهي. مون کي پڪ آهي ته بغير دوا وٺڻ جي، هن جي ڪچھريءَ مان خوش ٿي ويندو.
بنگلي سان وابستگي مرحوم خدا بخش سانگيءَ (تعليمي آفيسر) جي بهرحال آهي. سائينءَ تي ٻئي حساب سان لکندس، ڇو ته اسان جي حلقي، “فُقرائي لڏي” جو هو به ميمبر رهيو آهي. دل کولي اهي احوال لکبا پر بنگلي سان وابستگي وارو احوال ٻيو ڪو لکي.
۱۹۶۹-۷۰ع ۾ هڪ ڏينھن شام جو گهر وڃي رهيو هيس. الله ڏنو سومرو ۽ دين محمد صاحب ٽولو ٺاهيون پوسٽ آفيس وٽ، “موٽي” پنجابيءَ جي ريڙهيءَ جي چوڌاري بيٺا هئا. مان روڊ جي ٻيءَ ڪنڊ کان چپ چاپ گذري رهيو هئس ته “موٽي” مون کي “خندق” هنئي. منھن ڦيرائي هن ڏي ڏٺم. ڏٺم ته باقي ٻيا سڀ سنجيده لڳا پيا هئا. مان صبر ڪري گهر هليو آيس. جلدي غوثل ميراڻيءَ کي ڳولي ان سان ڳالهه ڪيم. هن لٺ کنئي ۽ “موٽي” کي ڳولڻ لڳاسين. هو ملي ويو. مڃيائين ته؛ “مون کان غلطي ٿي آهي. پر دين محمد صاحب ۽ ٻين مون کي چيو. ائين معاملو ختم ٿي ويو. صبح ٽرين تي سڀ گڏياسين. ڪنھن کي ڪجهه ياد نه هو. ان ڏينھن کانپوءِ “موٽو” مون کي “منگي صاحب” سڏيندو هو. هن دنيا جا ڪئين رنگ آهن. خوشبوئون آهن. الله ج سڀني کي بدبوئن کان بچائي. “موٽو” هتان هليو ويو. سکر ۾ “صابو پاني” وارو ۽ “موٽو” وغيره ملي ويندا آهن. لک قرب، ماني ۽ چانھه جون صلاحون. ٻانھون ٻَڌي، مُرڪي موڪلائبو آهي. “موٽو پنجابي” نئون ديري جو پورهيت ڪردار آهي. ڀٽي تبسم صاحب نثر ۾ انھن کي لکي سٺو نڀاهي سگهي ٿو. تبسم صاحب اسان سڀني ۾ آل رائونڊر آهي. مان ان ڪري به هُن ڏانھن پنھنجو ڇپيل مواد موڪليندو آهيان ته شل! هو منھنجي ڇڏيل ڳالھين کي قلمبند ڪرڻ لاءِ تيار ٿئي. هڪ دفعو لکڻ ۾ شروع ٿيو ته مڪمل ڪرڻ جي سگهه هن وٽ سڀني کان وڌيڪ آهي. هن وٽ انھن ڳالھين جو قدر ۽ ماڻهپو آهي. هو سمجهي ٿو ته؛
“ڀورا سھڻا ڀينڊ هتان جا، ڇا جي چاندي ڇا جو سون.”