ڦٽل واهه، واهيون ۽ واهڙ
ٻنهي بزرگن جون مزارون مٽيءَ سان بڻايل ۲۰-۲۵ فوٽ مٿي دڙي تي آهن. ۳-۴ ايڪڙن تي ايراضي ٿيندي. اُتي لانڍ ۽ وڻ وغيره آهن، ڏاڪڻ تي مٿي چڙهي وڃبو هو. ڏاڪڻ جي شروعات وٽ مٺي پاڻيءَ جو کوهه هوندو هو جنھن تي ڍينگهر وغيره پيل هوندو هو. جڏهن اسان ننڍا هوندا هئاسي ته هر سال ڌام ڌوم سان ميلو لڳندو هو. بزرگن جي عقيدتمندن ۾ جلباڻي ذات وارن جي اڪثريت آهي.
مسوديري جي آسپاس انھن جا گهر ۽ زمينون آهن.
پراڻو سکر واهه آڳاٽي زماني ۾ ڀِٽَ جي ڀرسان وهندو هو. سکر واهه جون ”ڪُوران“ مون به ڏٺيون ۽ اڄ به انھن جا آثار آهن.
ڀِٽَ تي ٻئي بزرگ هڪٻئي جي آسپاس هئا. سينه به سينه پوڙها ٻڌائن ٿا ته جڏهن قادو واهه بئراجن وقت نڪتو ته قادو شاخ کي ڀٽ جي وچان وهايو يا کوٽايو ويو. ماڻهن ڪجهه احتجاج به ڪيو پر جيئن ته مزارون سلامت رهيون تنھن ڪري مسئلو ختم ٿي ويو.
موجوده قادو شاخ شڪارپور ضلعي جي حدن ۾ ڊکڻ شاخ سڏجي ٿو. سکر واهه وارو پاڻي، رتيديري جي ناڪي تائين ته مون به ڏٺو. پراڻي زماني ۾ اهو شھر جي ڏکڻ کان وهندو هو. ڪي ته اُن کي به گهاڙ واهه سڏن ٿا.
رتيديري ناڪي وٽ بيٺل گڏ ٿيل سفيد پاڻيءَ ۾ کٽي ڪپڙا ڌوئيندا ۽ اتي سُڪائيندا هئا. هاڻي اُهي آثار ختم ٿي ويا آهن. جڳھون ۽ ڪارخانا وغيره ٺھي ويا آهن.
سکر واهه ۽ نئون ديري واري گهاڙ واهه ۾ فرق اهو آهي ته، نئون ديري وارو گهاڙ واهه تمام اونھو ۽ درياءَ جي ويجهو هئڻ ڪري، تازي پاڻيءَ جي وهڪري بند ٿيڻ ڪري اُهو بيٺل پاڻيءَ جي وهڪري بند ٿيڻ ڪري اُهو بيٺل پاڻي رنگ مَٽائي سائو ۽ بدبودار ٿي پيو. جڏهن ته گرمين ۾ اُن جي ڌپ، نڪ ۽ ناسون بند ڪرڻ تي مجبور ڪندي هئي، جيڪو ڦٽل گهاڙ واهه اسان ڏٺو ان جو تـَرُ ۲۵-۳۰ فوٽن کان به وڌيڪ ٿيندو. اسان ٻه ٻه مانجهاندڻيءَ جا لڪڙا گڏي تـَرُ ماپڻ جي ڪوشش ڪئي. تـَرَ ۾ نرم گپ ۾ ۴-۵ فوٽ لڪڙو اندر ويندو هوندو. جڏهن گهاڙ ۾ ٻيڙيون هلنديون هونديون تڏهن ته ان جي اونھائي ۵۰-۶۰ فوٽن کان گهٽ نه هوندي.
سڄي سنڌ ۾ جيئن مقبرا ۽ مزارون وغيره اهميت رکن ٿيون، تيئن ”واهڙ“ واهه ۽ ڍنڍون ڍورا به اسان کي پنهنجي گم ٿيل تاريخ جا آثار ۽ نشان ڏسن ٿا.
سنڌ جي تاريخ ايڏي ڇڙوڇڙ ۽ مُنجهيل لڳندي آهي جو ماڻھو ڪم ڪندي ٿڪجيو ۽ بي دليو ٿي پوي.
ماڻھو سوچي سوچي، ڳولھي ڳولھي، آخر ڪنھن نتيجي تي پھچي ٿو. مان جيڪو نتيجو گهاڙ واهه ۽ ٻي باقيات جو ڪڍيو آهي، اُهو اوهان تائين پھچائڻ چاهيان ٿو. جيئن ٻيا بزرگ ۽ نوجوان منھنجي رهبري ڪري سگهن.
سکر واهه، سنڌو درياءَ مان نڪرندو هو، مدئجيءَ جي ڀرسان ڳاهيجا ڳوٺ آهي اُتي اڄ به آثار ڏسي سگهجن ٿا. گهاڙي واهه جيڪو، مرکياڻي زميندار کڻايو، اهو اڳ ذڪر ڪيل ”ڪورن“ مان نڪتو جنھن کي ”گهاڙي“ سڏيو ويو ۽ اهو ”ناڙي“ بلوچستان تائين پھتو. اها به خاطري آهي ته ان وقت ناڙي سنڌ جي حدن ۾ هوندي. ڇو ته دولھه دريا خان، ڄام فيروز جي وقت ترخانن ۽ ارغونن کي سبيءَ تائين سنڌ مان ڀڄائي ڪڍيو هو. (مرکياڻي زميندار، گهاڙي ۽ ناڙيءَ جو ذڪر بعد ۾ ڪنداسون.)
فتوئل واهه: مسوديري جي ڏکڻ ۾ جلباڻي صاحبن جي باغن کان پوءِ ”فتوئل“ نالي ننڍڙي واهڙي زمينن کي پاڻي پھچائيندي هئي. فالتو پاڻي ڀرسان ”نانگي شآهه“ ۾ گڏ ٿيندو هو. کڏ جي مٿان ”مڪان“ موالين جو هوندو هو. ڪاڪو ”ميرو کٽي“ (امير بخش) دڪان جي صفائي وغيره ڪندو هو. هن کي جنڙي هوندي هئي. اسان صرف اهو ٻڌو هو باقي نه ته ڪاڪو ميرو ڏاڍو قربائتو هوندو هو. اسان شاگردن کي استاد، مڪان ڏانھن وڃڻ کان روڪيندا هئا، تنھن ڪري جيستائين وڏا ٿيا سي اوڏانھن نه ويندا هئاسي. سائين ٻُڍل شاهه فقير سيد هيو. ان جو پٽ امام شاهه ۽ ان جو اولاد اڄ به اُتي آهن.
فتوئل واهڙي اوڀر کان وهندي ايندي هئي. لڳي ٿو ته اهو ڪڏهن فتوئل واهه هوندو جيڪو سالار ڀٽو کان وهندو. مسوديري جي اوڀر کان دادو ڪئنال جيترو ڦٽل واهه هوندو هو، ان کي اسان ”موڙهه“ سڏيندا هئاسي. اهو به گمان آهي اهو موڙهه ئي اصل ۾ فتوئل واهه هجي. هاڻي ان موڙهه ۾ زمينون آباد ٿي ويون آهن. پر ڪٿي ڪٿي ان جي مٿان پڪين سِرن سان گول پُليون ٺھيل آهن. سالار ڀٽو ۾ اسان جا مائٽ آهن. شادي، غميءَ ۾، بابو ڏاند گاڏيءَ تي اسان کي اوڏانھن وٺي ويندو هو، تنھنڪري اهو سڄو آسپاس ڏٺل آهي.
ميرپور ڀٽو ۽ مسوديرو وچ ۾ صرف هڪ ڪلوميٽر زمينون آهن، وارهه تائين هنن جي ”واهڙي“ جا پنھنجا نالا آهن. ميرپور کان اوڀر طرف سالار ڀٽو تائين ”جيھن“ جا ڪافي ڳوٺ آهن.
منھنجي سامھون ”ذوالفقار علي ڪلھوڙو“ جو آرٽيڪل آهي. هي صاحب قائداعظم يونيورسٽيءَ جو پروفيسر آهي. آرٽيڪل ڇپيو آهي “Journal of Civilizations July 2009”، آرٽيڪل جو عنوان آهي:The Necropolis of Jeevan Shah in Larkana Sindh. سڄو آرٽيڪل پڙهڻ ۽ سانڍڻ جھڙو آهي. مان اڳ ۾ عرض ڪري چڪو آهيان ته بين الاقوامي طور جيڪا ريسرچ ٿيندي آهي اُهي معيار اسان وٽ نه آهن. ڇو ته ۶۰ سالن ۾ اسان جي ادارن معياري ڪم نه ڪيو آهي رڳو پگهارون ۽ عياشيون ۽ ڀڃ ڊاهه جا چئمپين ٿيو، داٻا ڏيو ويٺا جاوا ڪن. اڪيلو ذوق رکندڙ ماڻھو ٻچن جو پيٽ پالي يا ريسرچ ڪري. ريسرچ تي ٽائيم ۽ پئسن جو خرچ ٿئي. ڪتاب، اچڻ وڃڻ، ميل ميلاپ، سنڌ جي ٽئڪس مان اهي ڪم ٿيڻ گهرجن ته ڌرتيءَ جي تاريخ نروار ٿئي ته ايندڙ نسل لاءِ ڪا آساني ٿئي. مقصد اهو آهي ته مون جھڙا ريسرچ ڪري ئي نٿا سگهن. حڪومت سنڌ، عالمن ۽ دانشورن کان سنجيدگي کان ڪجهه ڪم ڪرائي. هر شيءِ تيزيءَ سان مٽجي رهي آهي.
1: The Tomb of Qado Dhamraho.
2: The Tomb of Fatuhal or Fatuwal.
هنن ٻنھي ”سب ٽاپڪس“ کي جيئن جو تيئن لکان ٿو (فوٽو اسٽيٽ).
هنن مان ڪلھوڙن جو دور نمايان ٿئي ٿو. شروع ۾ لکيل ”مٽي“ واري مقام جي به وضاحت ٿئي ٿي. ڏسو انگريزيءَ ۾ فوٽ نوٽ. مِٺو به قادو ڌامراهي دور جو آهي. مان ڪوشش ڪندس ته نئون ديري ۾ رهندي مولا بخش کي ڳوليان. ذات لکيل ڪونه آهي، پر پوءِ به ڪلھوڙي صاحب سان رابطو ڪري پڇي سگهجي ٿو.
ڪلھوڙي صاحب کي ٻين به معلومات ڏني آهي. بدر ڌامراهي صاحب جو چوڻ آهي ته ”ڌامراها“ پنھورن جي شاخ آهي.
لاڙڪاڻو- دادو روڊ تي ”ڌامراهو واهه“ تاريخي حيثيت رکي ٿو. ماضيءَ ۾ محترمه جا استقبال هجن يا سن وڃڻ جا قافلا، ”ڌامراها واهه“ وسارڻ جھڙو نه آهي. قدرت جا ڪرشما آهن. ”ڌامراهو واهه ته آهي پر زمينون کيڙڻ ۽ آباد ڪرڻ وارا ڌامراها ذات وارا نه آهن. الله ڪُل شيءِِ قدير آهي. حيرت ۽ ڏڪڻي ٿي وٺي وڃي. اي انسان! ڌرتيءَ تي آڪڙجي نه هل!“ (قرآن مجيد)
The Tomb of Qado Damraho (Qadir Bux)
To the north of Jeevan Shah’s tomb is situated the dilapidated tomb of Qado Damraho. He served Mian Din Muhammad, Yar Muhammad Kalhoro, and Mian Yar Muhammad Kalhoro. These days he is considered to be a patron saint of the Damraho tribe. Like Meeran Shah, his tomb hustles with his tribesmen who bring their male babies for head-shaving. Qado Damraho got a channel dug for irrigating his land which was bestowed upon him by Mian Yar Muhammad Kalhoro in return for his military services. The channel that Qado Damraho got excavated is known as Qado Wah which irrigates considerable agricultural land in Ratodero taluka. The tomb of Qado Damraho is believed to have been built by Mian Noor Muhammad Kalhoro. Presently, the tomb of Qado Dhamraho is rapidly falling to pieces. One can only find the remaining walls of the tomb that have withstood the vagaries of weather which played havoc on the original beauty.
2– The Tomb of Fatuhal or Fatuwal:
The tomb of Fatuhal that lies to north of Qado Damraho’s structure is also in appalling condition. Only the western southern walls have survived. Tatuhal seved both Mian Yar Muhammad Kalhoro and Mian Noor Muhammad Kalhoro. There had been four persons by the name of Fatuhal in the Mianwal MovementL Fatuhal Chhajro, Fatuhal Zardari, who is buried in the necropolis of Balo Faqir Zardar in Nawabshah. Fatuhal Lekhi, son of Bilawal Lekhi, who is buried in the graveyard of Shah Panjo Sultan Dahot, and Fatuhal Naich, who is buried in this necropolis belonged to the Chhajro tribe. The real name of Fatuhal was Fateh Muhammad, who, like others, got a channel excavated which is named after him as Fatuhal Wah. This channel excavated which is named after him as Fatuhal Wah. This channel originates from Ghar Wah and irrigates substantial agricultural land of many villages in Qamber taluka.
Like other tribes of Sindh, the Chhajro tribe also plays an important role in the Mianwal Movement. This tribe also produced a number of eminent generals and soldiers as well. However, Fatuhal Chhajro and Yousuf Shah Chhajro were quite prominent. There have been two persons by the name of Yousuf Shah in the annals of the Mian wall Movement. They were Yousuf Shah Lund, a disciple of Mian Ghulam Shah Kalhoro, whose tomb is located near the village of Shadman in the Ran of Kutch just opposite the Shikhani Gahri and Rupa Mari (an ancient capital of the Soomras) in Badin and Yousaf Shah Chhajro, a disciple of Mian Deen Muhammad Kalhoro whose shrine is situated near Mitho Dero in Larkana. Popularly he is known as Yousaf Shah Jillani.
نئون ديري لڳ پنجوديرو، ڳوٺ، سکر واري روڊ تي آهي. شھر جا زميندار ڇڄڙا آهن. هو پڙهيل لکيل، نوڪري ڪندڙ ۽ شريف وڏيرا آهن. ڪنھن سان به آزار نه اٿن. پوليس ۽ روايتي وڏيرن واري چال نه هجڻ ڪري ۽ چورن وغيره جو ساٿاري نه هئڻ ڪري هنن جي عزت ته آهي پر هنن کان ڪوبه ڳوٺاڻو خوفزده نه هوندو آهي. ڇڄڙن وانگي ”اگھم“ به زميندار رهيا آهن. هنن جو ڳوٺ بنگل ديرو واري روڊ سان آهي. نئون ديري روڊ تي ڏکڻ واري باءِ پاس ديھه شادي اگھم آهي.
عبدالوهاب سھتو صاحب، جيڪو ڪھاڻيڪار آهي، پھاڪن، ورجيسن ۽ چوڻين تي سنجيدگيءَ سان ڪم ڪري رهيو آهي ۽ ڪافي ڪتاب ۽ ترجما وغيره ڏنا اٿائين. پاڻ بنيادي طور تي انجنيئر آهي. هُن جو خيال آهي ته ”گهاڙ“ لفظ گهڙڻ مان نڪتل آهي. جيئن ڊکڻ جو ڪاٺ مان ڪجهه ٺاهڻ، ڪنڀر جو مٽيءَ مان ڪجهه بنائڻ پر سوال ٿو اٿي ته واهه يا ڪئنال کوٽبو آهي. يا کڻائبو آهي. سھتي صاحب جي ڳالهه کي ائين به بيان ڪري سگهجي ٿو ته درياءَ جي تيز وهڪري، بند ٽوڙي قدرتي طور ”گهاڙ“ وهايو هجي ۽ اهو ئي تيز وهڪرو ”گهاڙ“ واهه ۾ تبديل ٿيو هجي. ائين ڪيترا برساتي نالا ۽ وهڪرا سنڌ ۾ هرهنڌ ملن ٿا.
گِهڙُ، گهيرُ ۽ گهاڙ وغيره هڪ ڪٽنب جا لفظ لڳن ٿا. مصدر ٿيندو گِهڙڻ: پاڻيءَ ۾ لھڻ. گهڙڻ: ٺاهڻ. شاهه صاحب ”گهاڙي“ لفظ سُر ڏهر ۾ ڪم آندو آهي جيڪو هڪ ماڳ جو نالو چون ٿا. پر اهو ماڳ ڪٿي آهي ان جي وضاحت نه آهي.
محترم سھتي صاحب ٻين واهن جو تفصيل ٻڌايو، جيئن عاقل لاڙڪاڻي کان سدا واهه، بيگاري واهه، حڪمرانن ۽ تر جي زميندار ”بيگر“ هڻي کوٽرايو هو، تنھنڪري ان کي بيگاري واهه نالو مشھور ٿيو.
مون اردوءَ جي فيروز لغات ۾ ”گهاڙ“ لفظ کي هيٺين ريت ڏٺو:
گهاڙ: مصيبت. ان سان گڏ ’ق‘ يعني قديم لفظ لکيل آهي، ڏسو صفحو ۱۱۱۹ ڊڪشنريءَ ۾. هر لفظ جي پٺيان لکيل آهي ته هي لفظ عربي، پارسي، هندي يا سنسڪرت وغيره جو آهي پر ”گهاڙ“ لفظ سان قديم لکيل هجڻ خاطري ڏياري ٿو. هي لوڪل لفظ آهي جيڪو ٻين ٻولين ۾ به مروج آهي.
جيئن مان مٿي ذڪر ڪيو ته ڪنھن ٻوڏ وقت سنڌوءَ جي وهڪري ڪنارا ٽوڙي، آبادين ۽ زمينن تي تباهي ۽ مصيبت آندي هجي ۽ ان جي بچل نشان کي ”گهاڙ“ يعني تباهي ۽ مصيبت سڏيو هجي. الله ج بھتر علم رکندڙ آهي. پر اسين ايترو سوچي سگهون ٿا ته هي ٺيٺ سنڌي لفظ آهي. سنڌ جي ڌنڌلي تاريخ منھنجي ذهن ۾ ائين اڀري ٿي، جيئن ڪنھن شاعر چيو آهي”
”ماري ڪوئل ني ايسي ڪوڪ، ماهيا مينون ياد آگيا،
دل ۾ اُٺي ايسي هوک، ماهيا مينون ياد آگيا.“
اهو به ممڪن آهي ته ”گهارو“ مان گهاڙ بڻجي ويو هجي، اصل ۾ درياءُ پائي، گهارو ڪري پنھنجو گس ٺاهيندو آهي.
هاڻي اچو ته ڏسون، ”گهاڙ“ واهه بابت ڪتابن ۾ ڇا لکيل آهي.
”وچ ايشيا“ ۽ اولھه ايشيا سان گهاڙ واهه ڳنڍيل رهيو. ”گهاڙ واهه“ آبي شاهراهه رهيو. جنھن مان مراد آهي ته پتڻ/ بندر به هوندا. ۳۲۷ ق م ۾ سڪندراعظم ماهوٽا ضلع لاڙڪاڻي مان گذريو. سڪندر يونانيءَ جي وقت جا سنڌ م صرف ٻه شھر اڄ به آهن. هڪ ماهوٽا ٻيو سيوهڻ.
موجوده ماهوٽا ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ مقام جي ڀرسان اڄ به ڦٽل گهاڙ واهه ڏسي سگهجي ٿو. مقام ۽ گهاڙ واهه جي وچ ۾ وڏو دڙو آهي، جنھن کي ان وقت شھر جو تباهه ٿيل قلعو سڏجي ٿو. اڄڪلهه اتي قبرون ٿي ويون آهن. هن مان خبر پوي ته گهاڙ واهه ۽ ماهوٽا اڍائي کان ٽن هزارن سالن تائين قديم آهن.
ڏسو قديم آثارن جي ڊائريڪٽري، صفحو ۲۵۳.
ساڳي ڪتاب ۾ منڇر ڍنڍ بابت لکيل آهي ته ”منڇر ڍنڍ“ ڇھه هزار قبل مسيح يعني اٺن هزارن سالن کان آهي.
”نئون ديري“ جا نوان ۽ پراڻا ورق ۾ لکيل آهي ته، گهاڙ واهه ڪلھوڙن جي دور جو آهي. ڇا هي ٻن جدا گهاڙ واهن جا تفصيل آهن؟ فيصلو اوهان پاڻ ڪريو. اسان جا اسڪالر ۽ دانشور هن کي ريسرچ سڏن ٿا. منھنجو عقل ڪم ڪونه ٿو ڪري. ڳالهه سچي ڪرڻ گهرجي جيڪا اوهان آڏو آهي. وڌيڪ تفصيل ايندڙ صفحن تي لکندڙ في الحال ٻي ريسرچ:
ماڳ جو نالو: ڌامراهي وارو دڙو.
دور: ۴ ۽ ۵ عيسوي.
جڳھه: باڊهه ريلوي اسٽيسن ڀرسان. ڇھه ميل ڏکڻ. اولھه ۾ ضلعو لاڙڪاڻو. ڳوٺ ڌامراهو، ڦٽل دڙي جي صورت ۾، چوڌاري دڙي جي ٺيڪراٺو پکڙيل آهي. صفحو ۱۳۶، ڪتاب قديم آثارن جي ڊائريڪٽري، سيد حاڪم علي شاهه.
پراڻي لاڙڪاڻي ضلعي جي حدن ۾ ”ڌامراها واهه“ وڳڻ- ميھڙ روڊ تي مشھور رهيو آهي پ پ پ جا جلسا يا جيئي سنڌ وارن جا قافلا، گڏ ٿيڻ ۽ انتظار ڪرڻ جي جڳهه ”ڌامراها واهه“ رهيو آهي. پر آسپاس ڪٿي به ڌامراها ذات وارن جو ڳوٺ ۽ آبادي نه آهي. آهن نه سنڌ جي تاريخ جا رُڃ وانگر کيل. بنگلديري، لاڙڪاڻي روڊ تي ڌامراهن جو ڳوٺ مشھور آهي. جيڪو پ پ پ جي چاڪر علي خان جوڻيجي جي ڪري مشھور آهي. جيڪو مرحوم ذوالفقار علي جي تمام ويجهو هو. موجوده ڌامراهن جو چڱو مڙس ”راجا خان ڌامراهو هيو جيڪو بدر ڌامراهي صاحب ٻُڌايو ته انگريزن جي دور جو هيو.
سنڌ جي تاريخ پڙهي، سوچجي ٿو ته ساهه ٿو ٻوساٽجي، مغز ٿو چڪرائجي. ”گهاڙ واهه“ وانگر، هر شيءِ منجهيل سُٽ وانگر آهي. افلاطون چيو آهي ته، ”جڏهن ماڻھو تجربو حاصل ڪري سچ ڳولي لھندو آهي ته هن وٽ ڪجهه ڪرڻ لاءِ ڪا سگهه نه هوندي آهي.“ اسان ماڻھن وٽ هاڻي ڪجهه ڪونه بچيو آهي، پر اهو سچ آهي ته ”اسان جو ڪو سڄڻ نه آهي.“
ڦٽل گهاڙ واهه جيڪو مون پاڻ ڏٺو ان جو تفصيل:
قاضين جي محلي جي وچ مان گندي پاڻيءَ جي کڏ هوندي هئي، اُها اسان جي گهرن کان، فقير عيسى مرحوم جي مسجد کان مٿي ڪرٽين جي محلي تائين هوندي هئي. بدبودار پاڻي، ڍونڍ جي ڌپَ خاص طور تي گرمين ۾ سڄي محلي ۾ ڦھلجي ويندي هئي. هاڻي پڪيون گهٽيون ۽ گهر ٿي ويا آهن پر اهي يادگيريون سڀني وٽ اهن.
تحفة الڪرام جو مصنف لکي ٿو ته، لاڙڪاڻي وارو گهاڙ واهه ”شاهه علي عرف شاهل محمد کوٽايو هو. هي سلسلو ميان نصير محمد ۽ ميان دين محمد جي دور ۾ به جاري رهيو. تاريخ ڪلھوڙا صفحو:۸۴۹، مصنف غلام الرسول مھر.
پير شاهل محمد اڄ به مشھور آهي. هن جو مقبرو لاڙڪاڻه- قمبر واري روڊ تي آهي. اڄ به بيمار ۽ باسون باسيندڙ پانڌيئڙا اتي ويندا رهندا آهن. ”گهاڙ واهه“ هڪ ڪتاب ۾ ق.م ۽ ڪتاب ۾ ڪلھوڙا دور جو هِن کي اسڪالر ريسرچ چون ٿا. ڪيڏي نه ڏکوئيندڙ صورتحال آهي. ائين اسان وڏا وڏا دنيا جا نعرا ۽ سچايون ڌوڙ ڪري ڇڏيون آهن. مثلاً: لانگ مارچ ۽ ڌرڻا وغيره. ڪٿي رهي ماؤ زي تونگ جي لانگ مارچ ۽ ڪٿي اسان جا صرف نعرا هڻندڙ ميڙ ۽ تقريرون وغيره. ايشيا ۽ آفريڪا ۾ ”جمھوريت“ جو نالو بار بار اچي ٿو. جمھوريت ۾ ته ۱۰۰% تعليم هوندي آهي، جڏهن سنڌ ۾ ۳۰% تعليم به نه آهي. ووٽن وقت مرد ۽ عورتون پولنگن تي آڻي ائين ووٽ لاءِ پيپر تي آڱوٺو هڻائيندا آهن، جيئن غلامن کان ڪم وٺبو هو. جيڪي جرنيل آئين تحت حلف کڻندا آهن اُهي ملڪ جا نوڪري ڪندڙ ملازم، حڪمران بڻجي ويندا آهن ۽ اڄ ڏينھن تائين ڪنھن کان ڪا پڪڙ ٿي نه سگهي آهي.
اسان جي عجيب زندگي ۽ رحم جوڳيون حالتون آهن. سوچ سان جيئڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي.
هاءِ اسڪول نئون ديري جي اولھه ۾ ”گولي واري“ کڏ هوندي هئي. اڌ شھر جو گندو پاڻي هتي اچي گڏ ٿيندو هو. هاڻي اُتي شاپنگ سينٽر ۽ شھيد محمد مراد ڪالوني ٺھي چڪي آهي. محلو غريب آباد ۽ شھر ملي چڪو آهي.
جيئن شروع ۾ ذڪر ڪيو اٿم ته گهاڙ واهه سان گڏ گوليواري کڏ مان مٽي کڻي، گوپالي واري/نم چونڪ کي مٿي دڙو ڪيو ويو آهي. مون کي گمان آهي ته هي ”هندن“ جو جوڙايل ڳوٺ آهي. ممڪن آهي ڀرپاسي ڪو ڳوٺ، ٻوڏ وغيره ڪري تباهه ٿيو هجي يا ان جي ڊپ سبب اُتان جا رهاڪو هتي اچي آباد ٿيا هجن ۽ ان سبب ”نئون“ نالو ڏنو هوندائون.
جيڪي ڳوٺ ٻڌندا آهن، اُهي مٿانھينءَ تي پنھنجا گهر ۽ ڪاروبار ڪندا آهن بعد ۾ جڏهن اهو ڳوٺ، شھر ٿين لاءِ وڌندو آهي ته ٻي آبادي اچي آباد ٿيندي آهي. عقل جي ڳالهه آهي ميربحر، ماڇي، قاضي ۽ ڪرٽيا وغيره بعد ۾ اچي آباد ٿيا آهن نه ته هو جهنگ ۾ کڏن، کُوٻن ۽ بدبودار پاڻيءَ جي ڍوري مٿان هوگهر ڇو اڏن ها. ٻاهران ايندڙ ماڻھن جي مجبوري هوندي آهي ته رهڻ لاءِ ڪو ٽڪرو زمين جو مِلي پوي. تنھنڪري منھنجي پختي راءِ آهي ته، مٿيون ذاتيون هن شھر جو بنياد رکندڙ نه آهن. ڀٽا صاحبان ته دير سان نئون ديري آيا آهن، يعني رسول بخش خان ۽ خانبھادر مرحوم، صرف ٻه پيڙهيون.
سنڌ نه بلڪ دنيا ۾ لڏپلاڻ جا هيٺيان ڪارڻ رهيا آهن:
۱- زمينن تي جهيڙو.
۲- عورتن جو مسئلو.
۳- بيماريون يا وبائون.
۴- ٻوڏون .
۵- پاڻي ۽ گاهه جو مسئو، خشڪ سالي وغيره.
۶- روزگار جي تنگي.
۷- چڱ مڙسيءَ تان برادرين ۽ قبيلن جي ويڙهه به سبب ٿي سگهي ٿو.
موجوده ڦٽل گهاڙ واهه جي ڪناري تي پرائمري ۽ انگريزي اسڪول، هندن جي عورتن جو عبادتگاهه، پير چوڏهي جي قبر ۽ اوڀر ۾ راشدين جو بنگلو چئي سگهجي ٿو. اڄ به اُهي اولھه کان اوڀر ساڳي رستي سان آهن.
ڪتاب نئون ديري جي آخري رنگين صفحي تي لطف الله سورتيءَ بابت لکيل آهي: هو ۱۸۳۸ ۾ هتي نئون ديري آيو ۽ ترسيو. هن پنھنجي ڊائريءَ ۾ لکيو آهي ته، ”هن ڳوٺ جو سنڀاليندڙ، محمد خان سيال آهي. اهو ميرن جو دور هيو. ۱۸۴۳ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي.
هو وڌيڪ لکي ٿو ته، نئون ديرو وڏو ڳوٺ آهي جو مير محمد خان (حيدرآباد) جو آهي. اسان نئون ديري وارن کي خبر آهي رائيس ڪئنال مان ”مير واهه“ نڪري ٿو. ڪوٽ ۽ ڪوريجا مٿان وهي ٿو. گمان آهي ته بئراج (۱۹۳۳ع) کان اڳ اهو واهه کوٽايل هيو ممڪن آهي اهو به گهاڙ واهه مان نڪرندو هجي ۽ بعد ۾ پراڻو نالو، قادي واهه وانگر ماڻھن جي دلين ۾ محفوظ رهيو هجي.
اچوته مختصر ذڪر ”سنڌوءَ“ جي ڪچي جو ڪيون. ۱۹۷۰ع کان تقريباً ۱۹۸۵ع تائين گهمڻ ۽ تفريح لاءِ ڪچي ۽ ٻيلي ڏانھن سنگت سان وڃبو هو. سنڌوءَ جي ٻنھي بندن جي اندر زمينن کي ڪچو سڏبو آهي. بندن کان ٻاهر پَڪو سڏبو آهي. پنجاب جي دريائن کي ڪچو آهي ئي ڪونه صرف سنڌو ۾ اهو ”ٽرم“ آهي. درياءَ ۾ پاڻي گهڻو هوندو آهي ته ”ڪچو ٻڏندو“ آهي جنھن ڪري چڻا، مٽر ۽ تيلي ٻج وغيره ڪڻڪ سميت سٺا ٿيندا آهن. سڪندر يونانيءَ جي وقت سنڌوءَ جو پيٽ ميلن ۾ پاڻيءَ سان ڀرجي ويندو هو. موجوده بند ته هاڻي ٺاهي درياءَ کي سوڙهو ڪيو ويو آهي نه ته اڳ ۾ پراڻا بند پڪي تي هوندا هئا. سرڪار ۾ رهندڙ زميندارن جي مرضيءَ سان ڪچي واريون زمينون پڪي تي آنديون آهن جيڪي آسانيءَ سان بئراج جي واهن جي پاڻيءَ سان آباد ٿين ٿيون. ڪچي جي زمينن تي زميندارن کي ڪجهه ڇوٽ وغيره آهي يعني پڪي واري ”ڍل“ نه آهي.
چوڻ پئي چاهيم ته ڪچي ۾ ٻُرڙن جي پتڻ کان ”فورٺ“ واهه وهندو هو. ان ۾ درياءَ مان پاڻي ايندو هو ۽ عاقل کان وري وڃي درياهه ۾ پوندو هو. هاڻي فورٺ ۾ درياءَ کي بجاءِ ڦلپوٽن جي مٿان دادو ڪئنال مان نڪتل ڇنڊڻ جو پاڻي وهي ٿو. ”ڇنڊڻ“ ڀٽي صاحب جي وقت ۾ ٺھي ته دادوءَ جو فالتو پاڻي وهايو وڃي. ايئن ئي جيئن ”چشما جھلم لنڪ ڪئنال“ سنڌ ۾ ٻوڏ واري صورتحال ۾ وهائڻو هو. مون کي ياد آهي ته سنڌ جي قومپرستن خاص طور تي سائين جي ايم سيد، پليجي ۽ ڄام ساقي وارن وڏو احتجاج رڪارڊ ڪرايو هو پر پوءِ پ پ پ حڪومت اهو ڪئنال ٺھرايو هو ۽ اڄ ان جي خرابين کي سنڌ ڀوڳي پئي.
فورٿٺجو ذڪر ان ڪري ڪيو اٿم ته ”گهاڙ واهه“ جي سنڌوءَ مان نڪرڻ واري جاءِ جا آثار مون کي ڪونه ٿا ملن. گمان آهي ته اهو ٻرڙا پتڻ، عزت جي وانڍ، شاهاڻين يا اڃان مٿان ”گهاڙ واهه“ جي شروعات ٿيندي هوندي. هي سڄو ٽيم ورڪ آهي ۽ مون کي پڪ آهي ته ته ايريگيشن وارن جي رڪارڊ ۾ ان جو نشان ضرور هوندو. منھنجي پھچ ايتري نه آهي تنھنڪرڪي ڪو ساٿي ان جي ڳولا ڪري.
اڳ ۾ عاقل کان سدا واهه جو ذڪر ڪيو اٿم مون کي گمان آهي ساڳيو فورٺ جيڪو درياءَ ۾ داخل ٿئيٿو اهو ئي عبدالوهاب سھتي وارو ”سدا واهه“ ٿي عاقل وٽان ته نه نڪرندو هو. سدا يعني هميشه وهندڙ ”فورٺ“ لفظ به توجهه ڇڪائي ٿو پر جيئن ته اڳ ۾ مواد ڪافي ٿي ويو آهي تنھنڪري ان جي صرف نشاندهي ڪري ڇڏي ٿو ڏيان.
اچو ته اندر جي ٽانڊن کي شاهه جي شعر سان وڌيڪ ڀڙڪايو:
جيئن ڳنڍيون منجهه ڳنڍير، تيئن مون من ماروئڙن جو،
ڏنيون لس لطيف چئي، هينئڙي کي همير،
وڃي منجهه ملير، سڀ ڇوڙيندس سومرا.
سڄي سنڌ، رهزنن ۽ جاهلن لُٽي، تاريخ تي لـَٽُ وجهي ڇڏيو آهي. انفرادي طور ڪم ٿي رهيو آهي. اسڪالر ڪتاب لکي رهيا آهن، الله پاڪ هنن کي وڌيڪ توفيق ڏئي. (آمين)
مُرشد لطيف جو شعر:
جتي ماڻڪ ماڳ، تتي چوران تڪيو،
سنئون تن سڀاڳ، امل جن اوباهيو.
(شاهه)
جتي ماڻڪ يعني قيمتي شيون هونديون آهن، اُتي چور ۽ رهزن اچي رهندا آهن. انھن جو ڀاڳ ڀلو آهي جن پنھنجا ماڻڪ (قيمتي شيون، تاريخي شيون، ڪلچر ۽ روايتون، ٻولي ۽ جيئڻ جو سمورو ورثو) لٽيرن کان محفوظ ڪيو.
آخر ۾ سنڌ جو منصور سچل سائين:
يار سچل دي لکين ڪڇالي،
گهونگهٽ کولڻا، ٻهه ٻهه ٻولڻا،
ننگڙا نماڻي دا، جيوين تيوين پالڻا.
شل سنڌجي تاريخ جو گهونگهٽ کلي پوي!!