وڻ-راهون ۽ ڇانورا
اسان جي علائقي ۾ ان وقت ”کوکر“ دلير، ۽ ويڙهو وغيره هئا. جنھن ڪري سدائين پوليس ۽ ڪورٽن ۾ پيا حاضريون ڀريندا هئا. يعقوب کوکر اهڙي نموني جي ڪيسن ڪري مشھورهو. ڀٽي صاحب کِلي ۽ ڏاڍي بھتر انداز ۾ سڀني کي چيو ته ”ايوب خان جي هاڻي ٻيھر جيل ۾ وڌو ته مون ۾ ۽ يعقوب کوکر ۾ ڪوبه فرق نه رهندو.“ سڀ خوش ٿي مرڪيا ۽ کليا هئا. ڀُٽي صاحب ۾ هڪ وڏي خوبي اها هوندي هئي ته شھرين کي نالن ۽ ذاتين سان سڃاڻندو هو. هنن جي عزت ڪندو هو، کين توجهه سان ٻڌندوهو.
جوانيءَ ۾ بي فڪر زندگيءَ ڪري، ٽول ٺاهي سڄي سنڌ پيا گهمندا هئاسي. نئون ديري ڪري ٻاهريان ماڻھو ڏاڍي عزت ڏيندا هئا ۽ ڳالھيون ٻُڌي خوش ٿيندا هئا. نوابشاهه ڏي ڪنھن ٻڌايو ته ڀٽو صاحب اقتدار واري دور ۾، غلام المصطفى جتوئيءَ سان اچي رهيو هو. هڪ گريجوئيٽ نوجوان ٻنيءَ مان رونبي مان نڪري رستي تي گاڏي روڪرائي، ڀٽي صاحب کي درخواست ڏني. ڀٽي صاحب کي چيائين ته گريجوئيٽ آهيان. ڀٽي صاحب چيس ته وليم ورڊس ورٿ جي شاعري ٻُڌاءِ. نوجوان شروع ٿي ويو ۽ ڀٽو صاحب ٻُڌندو رهيو. ڀٽي صاحب هن کي ايس.ڊي.ايم بڻائي ڇڏيو. هو ان معاملي ۾ ڏاڍو فياض هيو.
وليم ورڊس ورٿ انگريزي شاعر کي ”فطرت پسند“ شاعر سڏبو آهي.
ڀٽو صاحب چوندو هو: ”هنن کي نوڪري ڏيو ڪم ڪرڻ پاڻھي سکي ويندا.“
ڀٽا، نواب ۽ جاگيردار رهيا آهن. هو سرڪاري نوڪري يا وزارت وغيره ڪرڻ پسند نه ڪندا هئا. جڏهن ڀٽو صاحب وزير ٿيو هو ته خان بھادر هُن کي چيو هو ته وزارت نه وٺ، هتي ڪھڙي کوٽ اٿئي. پر ڀٽي صاحب جواب ۾ چيو هيس ته ”توهان وڏڙا آهيو. دُعا ڪريو. جيستائين قسمت ساٿ ڏنو.“ هي سينه به سينه ٻڌل ڳالهه آهي. الله ج وڌيڪ بھتر ٿو ڄاڻي.
۱۹۷۳ع واري ٻوڏ کان پوءِ جيڪا پھرين عيد آئي ته اسان سڀ نماز کان پوءِ بنگلي تي هليا وياسون. هڪ شھر جي معزز ڀٽي صاحب کي عيد مبارڪ ڏيندي ٻوڏ فنڊ لاءِ چيڪ ڏنو. ڀٽي صاحب نالو پڇيس. هن ماڻھوءَ جي ڪا شڪايت پھتل هئي. نالو ٻُڌي ڀٽو صاحب ڳاڙهو ٿي ويو. سامھون بيٺل شخص سمجهي ويو، ساهه سُڪي ويس، ٻانھون ٻڌي معافي ورتائين ۽ رونق وري خوشگوار ٿي وئي هئي.
۱۹۷۳ع جي ٻوڏ کان پوءِ، ڀٽي صاحب نئون ديرو باءِ پاس ٺھرايو هو. گوڏ، گنجي يا صاف سٿرا ڪپڙا پائي، باءِ پاس تي ائين هليو ويندو آهيان ڄڻ اُتي ڪو منھنجو انتظار پيو ڪري. اڪيلائپ ۾ نئون ديري جو ماضي، منھنجي آڏو ائين ايندو آهي جيئن جوانيءَ جو جوڀن.
اسان سنڌين جو معاشرو برائين ۽ گندگين جو ڍير بڻجي ويو آهي. اسان جو سون جھڙو ڪلچر ۽ سٺايون، اسان جي آڏو ڀور ڀور ٿي رهيون آهن. سڀ سنڌي تماشائي، اعلى قدرن ۽ آدرشن تان هٿ کڻي رهيا آهيون. فڪري طور سنڌ هارائي رهي آهي. اسان مٽجي رهيا آهيون. اسان جون مخالف قوتون منظم ۽ سگهاريون ٿي رهيون آهن ۽ اسان ڪمزور ۽ ڇڙوڇڙ ٿي رهيا آهيون.
ڀٽو صاحب جي ۱۹۷۳ع جي آئين وقت، بلوچن ۽ پٺاڻ اڳواڻن پڙ ڪڍيو هو. ڀُٽي صاحب، سائين جي.ايم.سيد جي معرفت اهو چئي قائل ڪيو ته ”پھريون سنڌي اقتدار ۾ آيو آهي ان کي مضبوط ڪريو.“ پاڪستان جي اڻ لکيل اها تاريخ آهي ته ان سائين جي ايم سيد جي چوڻ تي ولي خان ۽ غوث بخش بزنجي وارن ۱۹۷۳ع جي آئين جي تائيد ڪئي پر ان مرحلي گذرڻ کانپوءِ ڀُٽي صاحب، اسٽيبلشمينٽ جي چوڻ تي پٺاڻن ۽ بلوچن کي اقتدار کان الڳ ڪري، بلوچستان تي فوجي ايڪشن جو حڪم ڏنو. ائين ڀٽو صاحب پاڪستان پاليٽڪس ۾ اڪيلو ٿيندو ويو. ان فوجي ايڪشن ۾ عطاءُ الله مينگل جي پٽ اسد مينگل جي لاش جو اڃا تائين ڪو پتو نه پيو آهي.
هن وقت پٺاڻ انٽرنيشنل سياست ۾ پيسجي رهيا آهن. بلوچ آزاديءَ جي راهه تي کلي ڳالھائي رهيا آهن پر اسان سنڌي، پ پ جي ووٽن تي سنڌ اسيمبلي جا سنڌي ايم.پي.اي، رحمان ملڪ ۽ فاروق ايڇ نائڪ کي سنڌ جي ڪوٽا مان سينيٽر چونڊي رهيا آهيون. ڇا پ پ پ وارن وٽ سنڌ مان سنڌي ڳالھائيندڙ کُٽي ويا آهن جو ٻين صوبن جي ماڻھن کي چونڊي رهيا آهن. ڪيڏي نه افسوس ۽ ڏک جي ڳالهه آهي.
ڀُٽي صاحب کان پوءِ ٻه مارشل لا، پاڪستان ۾ لڳيون پر آئين کي ختم نه پر معطل ڪيو ويو. سبب اهو آهي ته سنڌي- بلوچ ۽ پٺاڻ سِڌا ڪونه ٿيند اڇو ته ٽيئي صوبا گڏجن ته به پنجاب جا ميمبر گهڻا ٿا ٿين.
۱۹۷۳ع واري ٻوڏ ۾، سکر بئراج مان ۱۲ لک ڪيوسڪ وهيو هو. پُل پاڻيءَ جي دٻاءَ ڪري لُڏي رهي هئي جنھن ڪري درياءَ جي کاٻي ڪپ کي روهڙيءَ کان مٿي بند لڙهي ويو هو. سڄو ڪچو ٻڏي ويو هو. ڳوٺاڻا ڪچي وارا سامان ۽ مال سميت پَڪي تي نڪري آيا هئا. ڀٽي صاحب وڏو سامان ورهاست لاءِ موڪليو هو. گيھه، چانورن، اٽي، دالين، کنڊ ۽ صابڻ وغيره جون ٽرڪون موڪليون هيون. ڪجهه غريب غربن کي مليون ڪجهه ڀانڊن ۽ ٻين هنڌن ڏانھن منتقل ٿيون. ماڻھو راتو رات ”لک پتي“ هيرا ڦيريءَ ڪري ٿي ويا. ان وقت ممتاز علي ڀٽو سنڌ جو وزير اعلى هيو. ريڊيو تي هُن جا اعلان هئا ته ”اتر وڃو.“ پر ڪير ٿو گهر ڇڏي.
رائيس ڪئنال کي ساڄي ڪپ کان ٽوڙيو ويو. نئون ديرو ۽ شگرمل کي ائين بچايو ويو هو. ان ٻوڏ ۱۹۴۲ع کان پوءِ وڏي تباهي آندي هئي. پر ڀٽي صاحب ۽ ممتاز خان ڀٽو جي ترت ڪميونيڪيشن ڪري گهڻن جي واهر ٿي هئي. حڪومت پاڪستان کي وڏو مال امداد طور مليو هو. سنڌ ۾ ۱۹۴۲ع واري ٻوڏ ”ڇتي ٻوڏ“ ڪري مشھور آهي. ڪافي ملڪيتن ۽ فصلن جو نقصان ٿيو هو.
هن ڌرتيءَ تي ازل کان ڪو وهنوار ائين پيو هلي. شريف پيو سٽجي ۽ بي اميان پيو، عياشيون ڪري. هينئن اسان سڀ ايماندار ۽ سچا آهيون پر وقت اچڻ تي ”ايمان، مھمان ٿيو وڃي.“ ۽ هرهڪ پيو پڪاري ”يا بي ايماني! تيرا آسرا.“ ٻوڏ جي ورهاست اکين سان ڏٺي ۽ گهڻو ڪجهه ماڻھن جي واتان به ٻُڌو. الله ج سڀني کي معاف ڪري.
انساني زندگي به عجيب آهي. هر ماڻھو پيچيده ۽ عجوبو آهي. پنھنجي زندگيءَ جو سفر به سمجهه ۾ ڪونه ٿو اچي ته هي سڀ ڇا آهي؟ ڇو آهي؟
جيترو سوچجي ٿو اوترو وائڙو ٿي منجهي پئجي ٿو.
غلام حسين ڪٽپر ۽ غلام سرور ناريجو، دوست آهن ۽ ويجهو رهيا آهيون. بغير منافقي جي هڪٻئي سان بحث مباحثا ڪندا آهيون. ڪڏهن ڪونه ٺھيا آهيون. اسان جڏهن بحث ڪندا آهيون ته ٻُڌندڙ بيزار ٿي پوندا آهن پر سڀ ڪجهه سمجهندي به اسان مڙندا ڪونه آهيون. ڪٽپر صاحب، پڙهيل لکيل، خشڪ مزاج انسان آهي. هو سوشل ايترو نه آهي جيترو غلام سرور ناريجو. ناريجو مَلھه ۽ ڪوڏي ڪوڏي راند به ڪندو هو. هو ننڍن، وڏن ۽ پوڙهن جو يار آهي. هن جي ڪچھريءَ جي ڊمانڊ هرهڪ ڪندو آهي. مون کي به وڻندو آهي پر بحث ۾ ٿڪائي وجهندو آهي ۽ ڪا ڳالهه نه مڃيندو آهي.
هو ٻئي چوندا آهن ته تھذيبن جي اٿل پٿل، فاتح ۽ مفتوح، ڪلچر ۽ ٻوليون وغيره ايتريون اهم نه آهن. انساني لڏپلاڻ اتر کان ڏکڻ طرف ٿي آهي. سينٽرل ايشيا وارا افغانستان، هندستان، برما ۽ سلون کان ٿيندا هر هنڌ پکڙيا آهن. مان سيڌو سادو سنڌي منجهي پوندو آهيان ۽ هنن کي چڙي چوندو آهيان، ”توهان مون کان سنڌيت نه کسيو.“ دوست ٿيو يا نه ٿيو توهان جي مرضي. وڏا پڙهيل لکيل الائي ڇو ”چريا“ ٿي پوندا آهن.
سنڌ ۾ واهن ۽ شاخن جي ڪپن تي ڏاڍي وڻراهه هوندي هئي. اها وڻراهه ايريگيشن وارن جي محنت هئي. ۱۹۷۰ع کان پوءِ انھن ۾ واڍي پئي آهي ته سڄي سنڌ ”ٽارين“ کان خالي ٿي وئي آهي. اربن کربن جو ڪاٺ، فوجي، پوليس ۽ چڱا مڙس وڍرائي ويا ۽ ڪجهه ڀڳڙن جي مُٺ قيمت تي نيلام ڪيا ويا. ائين وڻ ۽ سندن ڇانوءَ سنڌجي سونھن اسان جي سامھون اجڙي وئي. هاڻي جو گرميون ، ۵۳۰ کان ۵۴۰ تي پھتو آهي اهو وڻن ۽ ٻيلن جي واڍيءَ جو نتيجو آهي. اسان نئون ديري وارن دادوءَ ۽ رائيس ڪئنال جون شاهي ٽاريون ڏٺيون ۽ هاڻي رڳو ويراني آهي. نئون ديري مان دادوءَ ڪئنال تي ڇانورن ۾ پارٽيون ڪبيون هيون. رانديون، کائڻ پيئڻ، ابتيون سبتيون پاڻيءَ ۾ ٽٻيون ۽ دوستن سان مشڪريون.
اسان رائيس ڪئنال تي نه ويندا هئاسي ڇاڪاڻ ته رائيس ڪئنال جو هڪ ته پيٽ وڏو آهي، ٻيو تيز وهڪرو اٿس. مير واهه ۽ دروازن ۾ ڦاسي پوڻ جو به خطرو هوندو هو. ان ڪري دادئو ڪئنال تي پارٽيون ٿينديون هيون. هاڻي ويراني ۽ اُس آهي ڇو ته وَڻ وڍجي ويا آهن. ٻيا پوکجي نه سگهيا آهن. ڏکيو ڪم آهي نه!!
شادي ڪرڻ سولي، ٻارن جي ذميواري نڀائڻ ڏُکي، محبت ڪرڻ سولي، نڀائڻ ڏاڍي ڏُکي. ليکڪ ٿيڻ سولو پر ريسرچ ڪرڻ ڏکي، شاعر، اديب، دانشور، فلاسافر وغيره جو شوق ٿيڻ هڪ ڳالهه، ماڻھن تائين ڪنھن لکڻيءَ ۽ نظريي کي پھچائڻ ٻي ڳالهه آهي.
دنيا جون روايتون سج ۽ چنڊ وانگر اسنا جي سامھون آهن. اديب، دانشور ۽ فلاسافر پنھنجي قومجو نمائندو هوندو آهي. هِن جي عزت ۽ احترام سڄي قوم جي باقي ماڻھن کان مٿانھين هوندي آهي. ڇو ته هو ڏاڍو بھادر، غيور ۽ غيرتمند هوندو آهي. هو حق ۽ سچ جي واٽ تي، هماليه جي پھاڙ وانگر لڳندو آهي. هو لالچي، مڪار، بي ضمير، وطن فروش، ظالمن دلالن ۽ بي ضميرن کي چئليج ڪندو آهي، مٽجي ويندو آهي پر ڪا طاقت هن کي ڊيڄاري يا جُهڪائي نه سگهندي آهي. هو قوم جي مستقبل جو اونو ۽ درد رکندڙ هوندو آهي.
جڏهن قوم جو اديب لالچي، ڪوڙو، مڪار ۽ سازشي بڻجي آرام جي زندگي گذاريندو آهي ته ”سنڌ وارو معاشرو“ پروان چڙهندو آهي. قوم جو مستقبل اونداهو ۽ مايوس نظر ايندو آهي. مرشد لطيف چيو آهي:
”ڪاتيءَ ڪونھي ڏوهه، ڳن وڍيندڙ هٿ ۾،
پَسيو پَرِ عجيب جي، لڄيو وڃي لوهه.“
هن شعر ۾ ”پسيو پر عجيب“ تي زور(Stress) ڏنل آهي، تنھن ڪري هر سنڌي شاعر ۽ عالم کي، اخلاق ۽ سٺي ڪردار کي ڇڏڻ جي اجازت نه ٿي ڏئي سگهجي. بي عمل عالم ڌاڙيل کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي.
اديب، دانشور ۽ ڏاهي لاءِ مجبوري نه هوندي آهي. هو قوم جي ناکئو آهي. قوم جي ٻيڙي تارڻ هن جي ذميواري آهي. يا علم ۽ دانش تان هٿ کڻي يا موت جي مُنھن ۾ اکيون ملائي، اَمر ٿي وڃي.
اديب هاڪاري يا ناڪاري نه ٿيندا آهن. ناڪاري اديب آقائن جا دلال هوندا آهن، هو پگهاردار ٿيندا آهن، جيڪي قوم جي تباهيءَ جو ڪارڻ بڻبا آهن.
اسڪالر هاڪاري ٿيندو آهي. هن جو مرڻ جيئڻ قوم سان هوندو آهي. دنيا ۾ ٽرمنالاجيءَ طور“Think Tank” جو محاورو استعمال ٿئي ٿو. ڪشميرين ۽ فلسطينين جي ”ٿنڪ ٽينڪ“ انڊين ۽ اسرائيلين جي ٿنڪ ٽينڪ کان الڳ بنيادن تي سوچي ٿي. اهڙي طرح پاڪستاني ٿنڪ ٽئنڪ، پنجابي ٿنڪ ٽئنڪ، اردو ٿنڪ ٽئنڪ کان ”سنڌ ٿنڪ ٽئنڪ“ الڳ هجڻ گهرجي. سرڪاري ملازم مظلومن جا ٿنڪ ٽئنڪ بڻجي نه سگهندا آهن. جيڪڏهن بڻبا آهن ته سنڌ وانگر ناڪام ٿيندا آهن. سواءِ ابراهيم جوئي صاحب جي، باقي سڀ پگهارن تي ڪم ڪندا آهن.“
آمريڪي ٿنڪ ٽينڪ جي پاليسي فلسطين لاءِ جدا ۽ اسرائيل جي حمايت ۾ آهي. عراق يا افغانستان لاءِ جيڪي هنن جون پالسيوون آهن اُهي جڳ جھان جي آڏو آهن.
فردوسي، ايراني قوم پرست شاعر آهي. محمود غزنوي درهمن عيوض هُن کان شاهنامو لکرايو. جڏهن پئسا نه مليس ته ڪاوڙجي هليو ويو. مرشد لطيف مفت ۾ شاعري ڏني، ٻولي ۽ سنڌ کي امر ڪري ويو پر اسان ڇا پيا ڪريون. ڪيڏي نه ڏک ۽ افسوس جي ڳالهه آهي. ڀڳت ڪبير چيو آهي، ”جيڪو قوم سان سچائيءَ سان پيار ڪري ٿو ۽ ان تي پاڻ فدا ڪرڻ تائين قائم رهي ٿو، اهو ئي عالم، اديب ۽ عزت لائق آهي.“
سنڌ ۾ به اهڙو”يومِ الحساب“ ايندو جڏهن سياستدانن سان گڏ عالم ۽ اديب به مجرمن وانگر ڪٽھڙي ۾ بيھندا. ڇا اسان سنڌين جو ڌڻي سائين نه آهي؟ اللهﷻ واڳ ورائيندو.“، ”ڇڄ ۾َ قطاران، ساٿ چڙهندو لڪيين.“ لطيف رح
سنڌ ۾ پنج لک شاعر آهن، (ڪاوش رپورٽر) هزارين نثر نويس آهن. سجاڳي ۽ سڪون ڪٿي آهي؟
چين جو چو اين لاءِ، غلام محمد بئريج تي آيل هيو. حيدر بخش جتوئي سنڌ جي هارين کي وٺي اتي اُن سان مليو. ڪامريڊ ، چو اين لاءِ کي چيو ته ”سڄي سنڌ جا هاري مون سان آهن.“
چو اين لاءِ انگريزيءَ ۾ پڇيس،
“Where is revolution Comrade?!”
”ڪامريڊ انقلاب ڪٿي آهي؟“
سنڌ ۾ انڌير نگري لڳي پئي آهي، هي بڻيا آهن اديب ۽ دانشور، پنھنجون روشنيون مٽايو! نه ته سنڌ ڌٻڻ ۾ لھندي ويندي. سڀ غرق ٿي وينداسون. دنيا ۾ عبرت لائق بڻجي وينداسون.
سابق صدر مشرف چيو ته ”سنڌي نا اهل آهي.“ هر بلوچ رڙيون ڪري چوي ٿو ته ”اسين مري وينداسون پر توهان جي آڻ نه مڃينداسون. سنڌين سان جيڪو حشر ڪيو اٿوَ اهو اسان جي آڏو آهي. اسين بلوچ آهيون، سنڌي نه آهيون.“
سنڌين سان ۱۹۴۷ع کان وٺي حڪمرانن جي ساڳي روش رهي آهي.
ڳالھيون ڪري ته پوريون ڪيون سين، مگر اڃا،
ڪا ڳالهه دل ۾ آهي، جا پوري نه ٿي سگهي آهي.
(شيام)
رکي نگاهه ۾ نڪتس مگر ٻُڌايان ڇا،
وڃائجي وئي مون کان ته واٽ ۾ منزل!
چڙهيو هوائن تکو طوفان، رخ مٽيو غوراب،
نظر نه هاڻ، اچي دور تائين ٿو ساحل.
(شيام)
قدرت واري جو ڪرم آ، مان سنڌ ۾ رهان ٿو. پر ”شيام“ جي جذبن کي سمجهان ٿو. ڪنھن کي ڦاهيءَ تي چاڙهجي پر وطن ۽ مٽيءَ کان شل! ڪو ڌار نه ٿئي. ها! غدارن لاءِ اهڙي سزا قانوني شڪل ۾ ضرور هئڻ گهرجي.
شيام هند ۽ سنڌ جو مقبول شاعر رهيو آهي. سڀ ڪجهه دُنوي سھوليتون ۽ آسائشون هوندي به پنھنجي جنم ڀوميءَ لاءِ سڄي عمر تڙپندو رهيو آهي. مٽي ءَجو مقام ۽ حيثيت آهي. جتي ماڻھوءَ جي ”اَورَ“ پوريل هوندي آهي. اُن مٽيءَ جي سڏ ۽ سڪ ڪري بي اختيار ”شيام“ چيو هوندو؛
الائي ڪھڙي مهل، ان مان ’شيام‘ نڪتاسين،
وطن ورڻ ته ڇا، سرحد ڏسڻ نصيب نه ٿي.
سيد غلام نبي شاهه سان واقفيت آهستي آهستي دوستيءَ ۾ تبديل ٿيندي وئي. اميد علي ڪٽپر کان پوءِ مونکي هو ان ڪري وڌيڪ وڻيو هو جو هُن ٻُڌايو هو ته انگريزي پڙهڻ دوران جيڪو ڪتابن، بوڪن ۽ پينن وغيره جو خرچ ايندو هو، اِهو گهر وارا تڪليف سان ڏيندا هئا. ٿورو ٽائيم پاڙي ۾ شام جو محنت ڪري ڪجهه نه ڪجهه ڪمائي وٺبو هو. اهڙي نموني مئٽرڪ ۱۹۶۸ع ۾ فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪئي هئائين. ڪاپي اُن وقت هوندي ڪونه هئي. بعد ۾ ڪراچيءَ هليو ويو. اُتي يو.بي.ايل ۾ ڪلارڪيءَ لاءِ انٽرويو ڏنائين ۽ ميرٽ تي چونڊجي ويو. يو بي ايل ۾ آفيسر مقرر ٿيڻ کان پوءِ منھنجي هن سان واقفيت ٿي. ۲۵-۳۰ سالن کان مون کي ڊائري ۽ ڪئلينڊر ڏيندو آيو آهي. پينٽ شرٽن، ڪوٽن ۽ واسڪيٽن جو شوقين، مھانگيون شيون خريد ڪرڻ هُن جو مشغلو رهيو آهي. ڳالھائڻ ۾ بي رخو ۽ بي پرواهه، سچ اهڙوچوندو جو ٻُڌندڙ ڇڙي به هڻي نه سگهندو. هُن جي طبيعت ناريل وانگر آهي ٻاهران سخت، اندران پاڻيءَ وانگر نرم.
هو پنج وقت نماز جو پابند ۽ حرام جي پئسن کان پري رهندو آيو آهي. هِن سان جيڪي ڪم ڪندا آهن، اُهي ٻُڌائيندا آهن ته مھيني ۾ اسٽيشنري وغيره لاءِ جيڪي پئسا ملندا اٿس اُهي بچائي واپس بينڪ کي ڏيندو آهي. سندس جونيئر دوست آفيسر بڻجي ويا پر هي پنھنجي حال ۾ خوش. سڀ سندس عزت ڪندا آهن. بينڪ طرفان گاڏي مليل هئس. ڪريڊٽ آفيسر طور ڊيوٽي پوري ڪري هن وقت ايل.پي.آر تي آهي. آرام ۽ سُڪون سان وقت گذاري پيو. ٻوٽن سان دلچسپي اٿس.
سکر خريداريءَ لاءِ گڏجي ويندا آهيون. اڪيلو نه ويندو آهي. ڪراچي سڄي گهميل اٿس، اتان اڪيلو ٿي ايندو آهي. شايد جوانيءَ ۾ اتي عشق ۾ پيرين پنڌ سڀ ڪجهه ڏسي ڇڏيو اٿائين. چوندو آهي سکر سمجهه ۾ نه ٿو اچي. ڀلجي ويندس.
هو منھنجو پسنديده يار آهي، هُن سان ڪوشش ڪري گهٽ بحث وغيره ڪندو آهيان. هُن جھڙي سادگي ۽ سچائي، مون کي ٻين ۾ نه ملندي آهي. ڏاڍي نفيس طبيعت جو مالڪ آهي. جلدي ناراض ٿيندو آهي ۽ بعد ۾ سڀ ڪجهه وساري ڇڏيندو آهي. آفيسرن ۽ پنھنجي محلي کانسواءِ ٻين سان گهڻي ڪونه پويس. ٿورا دوست اٿس. بينڪ آفيسر هئڻ ڪري ادب، شاعري ۽ ٻيا ڪتاب ڪونه پڙهي سگهيو آهي. هاڻي ٽائيم اٿس، سنڌي ادب پڙهڻ لاءِ کيس راضي ڪندس.
اسان ڏاڍي وڏي خطري ۾ آهيون. ڇو ته ٻولي، ڪلچر، روايتون، ملڪيتون ۽ اقتصادي وسيلا، پاڻي ۽ تاريخ وغيره وارا مسئلا پنھنجي اهميت وڃائي رهيا آهن. هر ماڻھو مفادپرست بڻجي ويو آهي. ٻين جو حق طاقت جي زور تي ڦٻائڻ، هيراڦيري ڪرڻ، ميرٽ ۽ اخلاق کي نظرانداز ڪرڻ، معاشري جو ڪو مسئلو نه رهيو آهي. هرهڪ ڪار، بنگلو، بئنڪ بئلنس، مطلب ته آسائش طلبي ٿو. اهي شيون هٿ ڪرڻيون آهن. حلال ۽ حرام، اخلاق ۽ بداخلاقي واري موضوع ئي نه رهيا آهن. جيڪي جماعتون سنڌ جي مسئلن کي اهميت ڏئي رهيون آهن. انھن کي ٻُڌڻ لاءِ اڪثريت سنڌين جي تيار ئي نه آهي.
اپريل ۽ مئي جي مھينن ۾ سنڌ سان ملحق بلوچ ۽ بروهي رهندڙ، بلوچستان جا قبيلا هر سال نقل مڪاني ڪري سنڌ ايندا رهيا آهن. سنڌ سرسبز ۽ پاڻيءَ واري آهي، ائين هنن جو مال مرڻ کان بچي ويندو آهي ايندڙ موسم لاءِ سنڌ مان محنت مزدوري ڪري اناج واپس پنھنجي وطن کڻي ويندا هئا. ائين سوين سالن کان اهو سلسلو هلندو پيواچي. ۱۹۷۰ع کان پوءِ و وڏي تعداد ۾ اهڙن لاڏائو قبيلن جا سنڌ ۾ ڳوٺ ٺھي ويا آهن ۽ اُهي هٿيار ۽ منشيات وڪڻي سنڌ جو زمينون خريد ڪري رهيا آهن، پڙهي نوڪريون ڪري رهيا آهن ۽ جرم به ڪري رهيا آهن. ڪجهه ماڻھو پاڪ صاف زندگي به گذاري رهيا آهن. پَر اُهي بلڪل ٿورائيءَ ۾ آهن.
رتيديري جي ڀرسان مرکياڻي زميندار هوندو هو. اُن کي خبر پئي ته ڪو ڀاڳ ناڙيءَ پاسي اچي، لڏو لاهي ويٺو آهي. روڊ رستي ڀاڳ ناڙي رتيديري کان گهڻو پنڌ پري آهي پر مون کي ياد آهي ته ننڍي هوندي اسان جي ڳوٺ مسوديري جي رند قبيلي جا ماڻھو ڍور ڍڳا ڪاهي پنڌ، ڳڙهي خيري وغيره کان اوڏانھن ايندا ويندا هئا. سائين چيزل شاهه جي ميلي تي فتح پور به پنڌ ايندا ويندا هئا. اوتان هو اڇي جوئر، کارڪون، نر شھارا ۽ ننڍڙا کٽڙا مٺڙا سُڪل ڳاڙها ٻير آڻيندا هئا. انھن ٻيرن کي ڄاڱوري ٻير يا ان سان ملندڙ جلندڙ لفظ سان اچاريندا هئاسي. مرکياڻي زميندار گهوڙيءَ تي چڙهي انھن سان ملڻ ويو. ان خاندان ۾ هڪ خوبصورت نوجوان ڇوڪري هئي. ان ڇوڪريءَ کي ڪيئي ماڻھن شاديءَ لاءِ آڇون ڪيون پر ڇوڪرِءَ صرف هڪ شرط وڌو، ”مُنھنجي اُٺين ۽ رڍن کي پاڻي آڻي پياريو. آءٌ ان جي ڪنوار ٿينديس.“ نوجوان الھڙ ڇوڪريءَ بغير تعارف ۽ ڳالهه ٻولهه جي ان مرکياڻيءَ کي به ساڳيو پيغام ڏنو. رتيديري ۽ آسپاس سينه به سينه هيءَ ڳالهه مشھور آهي.
”مرکياڻي پنھنجي راڄ وارن دوستن زميندارن جي هارين وغيره کي ڪوٺ ڏئي سکر واهه مان، شاخ ڪوڏارين تي ڪڍرائي ان خاندان جي مال تائين سنڌوءَ جو پاڻي پھچايو. بعد ۾ مرکياڻي اجرڪ اُوڍي، گهوڙيءَ تي چڙهي پاڻيءَ سان گڏ اتي پھتو. جانورن پاڻي، پيتو. نياڻي ڪنڌ جهڪائي پنھنجي خاندان سميت، مرکياڻيءَ وٽ پھچي چيائين ته ”واعدي سميت، مان تنھنجي آهيان، سڀ رسمون ادا ٿيڻ گهرجن.
مرکياڻيءَ اجرڪ لاهي، نياڻيءَ کي اوڍائي چيائين ته، ”مردن سان هاٺ (ضد) نه هڻندي ڪري اڄ کان تون منھنجي نياڻي آهين. اُها آفاقي سنڌ اُڏامي وئي. تخم مٽجي ويا، سنڌ جا قدر لٽجي ويا. (تخم تاثير، صحبت اثر). سنڌ جي صحيح ۽ سچي تاريخ قلمبند ٿيڻ گهرجي ڦرجي ته هونءَ به ويا آهيون.
نئون ديرو شھر جي سوشل لائيف ۾ راڳ رنگ، والي بال جون ٽورنامينٽون، ملھون، ڪوڏي ڪوڏي، ونجهه وٽي ۽ ڏيٽي ڏڪر جھڙيون رانديون ٿينديون هيون. ننڍا ٻار موسم آهر چڪريون، چدا ۽ لغڙ وغيره اڏائي شوق پورو ڪندا هئا.
ڪڪڙن جون ميلون، تترن جي ٻولڻ جا مقابلا، ڏاندن جي گوءِ ۽ گهوڙن جي ڊوڙ به ٿيندي هئي. غلام سرور ناريجو، علي مردان ڀٽو جيڪو خوشحال گهر جو ڏاڍو خوبصورت نوجوان هوندو هو، ماڻھو هن جن ٽنگون ۽ پٺي ڏسڻ لاءِ اچي گڏ ٿيندا هئا. محمد علي ڪـَلي، گھري سانوري رنگ جو منھنجي پاڙي ۾ رهندو هو. هو ڏاڍي بھترين ڪوڏي ڪوڏي کيڏندو هو. باڪسر محمد علي جي نالي ڪري ڪـَلي سڏيندا هيا سونس. هو صحتمند ۽ طاقتور هوندو هو. ان وقت پھرين جوڙ ۾ ”ڊبو شيدي“ راند ۾ سوڀارو نالو هو، ان نسبت سان هن کي ”ڊبو“ به سڏيندا هئاسي. محمد حيات لوهر وارن جو مائٽ هو. عباسي ذات هيس. پوليس ۾ ڀرتي ٿيو، ڪٿي رهي ٿو اها هاڻي خبر نه آهي.
دادو ڪئنال تي پڪنڪ تي هڪد فعي ٺاڪو مل ڪپڙي واري ڪوڏي ڪوڏي ۾ مون کي ڏاڍو ڌڪ هنيو. ان کان پوءِ ملھه ۽ ڪوڏي ڪوڏي کيڏن ڇڏي ڏنم. ”ٺاڪو“ ڏاڍو سھڻو ۽ صحتمند هو، بعد ۾ هو انڊيا هليو ويو. راندين ۾ طاقت ۽ فن، ٻئي اهميت رکن ٿا.
نئون ديري جي چوڌاري، مسوديري جي ڳوٺاڻي زندگيءَ ۾ مان جنت جھڙي زندگي گذاري آهي. ڳيرن جي گهوگهو، تترن جي پير پير پڌر، جهرڪن جي چون چون، ڪانون جي ڪان ڪان، هيڙهن جي هل هنگامن جو آواز، طوطن جون لاتيون ۽ نر بلبن جو مادين پٺيان ڊڪڻ جھڙا نظارا روز ڏسبا هئا. سنڌ ۾ ٻاهريان ماڻھو ته خير آهن ئي آهن پر گ.هه. اسڪول ماهوٽا ۾ ٻاهر گهمي رهيو هئس ته بربلن جو جوڙو ويٺل ڏٺم. حاجي پٽيوالي کي سڏ ڪري هن کان پڇيم. هُن ٻڌايو ته هي ايراني آهن سنڌي نه آهن. سنڌي بربلي جي پڇ هيٺان ”ڦڪي“ رنگ جو نشان آهي جڏهن ته هِن کي ”گلابي نشان“ آهي. اهڙي طرح پنجاب جي ماکي پھتي آهي جيڪا ڏنگي ٿي ته ماڻھو بي هوش ٿي وڃي ٿو. ڪٿي ته ڍور ۽ ماڻھو مري به ويا آهن. ماهوٽا هاءِ اسڪول جو اسٽاپ ”هيرا واهه“ سڏبو آهي. واهه هاڻي ڪونه آهي، واهڙي به نه آهي. ٿاڻي جي پٺيان باغن ۾ اسڪول آهي. اُتي جنت جھڙي ماحول ۾ پڙهائڻ جو پنھنجو لطف آهي. مون کي گمان آهي ته هيرا واهه جو مُنھن گهاڙ واهه مان هوندو. ٿاڻي جي ڏکڻ ۾ گهاڙ واهه جا آثار اڄ به آهن صرف باغ ٽپبو ته گهاڙ واهه ڏسبو. ڀرسان مقام وٽان به گهاڙ واهه ڏسي سگهجي ٿو. ان مقام سان گڏ ڏکڻ طرف وڏو دڙو آهي. اهو قلعو چون ٿا جيڪو پراڻي ”ماهوٽا“ کي چوڌاري هيو.
”هڪ ڀؤنر، گنج گُل، هِن باغ جي بھار جون ڪھڙيون ڪچيون ڪجن.“
(استاد بخاري)
يوناني ديو مالائي قصا ۽ ڏند ڪٿائون اڄ به منھنجو توجهه ڇڪي وٺنديون آهن. ٿورا ماڻھو راسپوٽين ۽ ميڪاولي بڻبا آهن نه ته ڪتابي دنيا ماڻھوءَ کي مھذب ۽ سڌريل بڻائيندي آهي. مظلوم ماڻھو ٻي تي ظلم نه ڪري سگهندو آهي. اخلاق ۽ مذهبن جون حدون جت ڪٿ اورانگهجي رهيون آهن. تڏهن ڌرتيءَ تي ظلم وڌي ويو آهي. ملڪي ۽ بين الاقوامي قانون هارائي ويا آهن. ڪجهه ٿيڻ گهرجي. ظالمن کي لغام اچڻ گهرجي پر صرف ڳالھين مان ڪجهه ٿيڻو نه آهي. بديءَ کي مٽائڻ لاءِ ”ڪـَنڌُ“ گهرجي. رت جي ريج مان نيڪي ۽ انصاف ڦٽندا آهن.
وزير علي شيخ، نئون ديري جو پھريون اخباري رپورٽر هو. بعد ۾ غلام عباس ڌوڪيءَ اهو ڪم سنڀاليو. عبدالخق ڪنڌر به اهو ڪم ڪيو. سڀ مفت ۾ خبرون موڪليندا هئا. هاڻي پريس ڪلب آهي ڪافي رپورٽر آهن پر خبرن موڪلڻ لاءِ ڪجهه ”ونڊ“ ڪرڻو پوندو آهي ڇو ته اخبارن جي مالڪن وٽان هنن کي ڪجهه ڪونه ملندو آهي.
بشير اردو ميڊيم وارو سڄي شھر ۾ اخبارون پھچائيندو هو. ۹۰ع واري ڏهاڪي ۾ ڪراچيءَ ويو ته عبدالخالق ڪنڌر کي اخبارون حوالي ڪري ويو. هاڻي هن جا ملازم اخبارون ورهائيندا آهن.
غلام عباس ڌوڪيءَ ”شاهه عنايت شھيد لئبريري کولي جيڪا ڪجهه وقت کانپوءِ بند ٿي وئي.
سڪندر علي ڪٽپر، نئون ديرو ميونسپالٽيءَ جو وائيس چيئرمين رهيو آهي. هن جو وڏو ڀاءُ شگر مل ۾ آفيسر ٿي رهيو آهي. هو ٽنڊي ڄام جو پڙهيل آهي. منھنجا ڪافي دوست هن بابت پڇندا آهن. مرحوم غلام سرور دائودپوٽو هن شھر جو پھريون شھري آهي جيڪو ڊپٽ ڪليڪٽر بڻيو. ڀٽي صاحب جيڪي آفيسرس لاٿا هئا، ان لسٽ ۾ هن جو نالو به هيو. چون ٿا ته لٿل آفيسرن ۾، سنڌي آفيسرن جي گهڻائي هئي. فضل الله قريشي سابق سيڪريٽري ”ٽاڪ شو“ ۾ چيو هيو، ”جڏهن به پ پ اقتدار ۾ ايندي آهي ته سڀ منظم ٿيڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. سِگا وري ساهه کڻڻ شروع ڪيو آهي. ”سٽيزن ڪلب“ نوان عھديدار منظم ڪري رهي آهي.“ نئون ديري جو وڏو مسئلو آهي ته هي شھر هاڻي تعلقو ٿيڻ گهرجي پر الائي ڇو هلندي پڄنديءَ وارا ڊڄي رهيا آهن اهڙو مطالبو ڪندي.
غلام حسين ڪٽپر گذريل سال (۲۰۰۷)هڪ ”فورم“ جوڙيو هو. ان پليٽ فارم تي هو ليڪچر ڪرائيندو هو. سنڌي ادبي سنگت به چڱي فارم م نه آهي. شخصيتون هڪ ٻي سان ساڙ رکنديون آهن. ٽڪراءَ ۾ اينديون آهن ۽ آهستي آهستي تنظيمو وجود مٽائي وينديون آهن. مان گذريل ۲۰ سالن کان اڪيلو سنگت ساٿ سان مزي سان، دانشورن کان پري رهان ٿو. ذاتي طور سڀني سان چانھه پيئندو آهيان ۽ ٽھڪ ڏيندو آهيان. باقي تنظيم سان هلڻ عذاب سمجهندو آهيان. ڪافي تجربو آهي. هن شھر ۾ شروعاتي طور جيڪي ويسيون رکيون ويون، انھن ماڻھن کي ڏاڍو ٻرو ڏنو، آخر ۾ هو ماڻھن جا پئسا کنيون ڀڄيو وڃن. نالا کڻي سگهجن ٿا پر شھر وارن کي اهي ياد آهن. ٻيا هنن کي سڃاڻن ڪونه. نئون ديرو ۾ ”شھبازي“ موچي اهلسنت (بريلوي) جو هوندو هو. ”خدن“ ويراڳي شيعن (اثناعشري) جو اڳواڻ هوندو هو. ٻئي لاڙڪاڻي ڊي سي صاحب کان ڏهين محرم ۽ ٻين ڏينھن تي اجازت وٺڻ لاءِ گڏ ويندا هئا. لاڙڪاڻي گڏجي ماني وغيره کائيندا هئا. ڏاڍو پرامن پروگرام ٿيندا هئا. اسان عيدگاهه ۾ سينن جو واعظ ٻڌندا هئاسي. ڀت به ملي ويندو هو. وري اتان اُٿي ”پِٽڪو“ به ڏسندا هئاسي. ان وقت وهابين (ديوبندين) جو ٻاهرڪوبه ميڙ نه ٿيندو هو.
هاڻي نفرتون وڌي ويون آهن. مون کي ان وقت ڏاڍي تڪليف ٿيندي آهي جڏهن اُهي مذهبي ميڙ ڪندڙ (سُني، ديوبندي ۽ اثناعشري، يو.بي ايل وارو رستو بند ڪندا آهن. سياسي ماڻھو به ائين ڪندا آهن. ڏاڍي شھرين، بسن ۽ ٻين سوارين کي تڪليف ٿيندي آهي. مذهب ته ماڻھن جي آرام، سڪون ۽ انصاف لاءِ آهي، پوءِ ان جا پوئلڳ ماڻھن کي تڪليف ڇو ٿا ڏين. ڪنھن مناسب جڳھه تي سڀني کي گڏ ٿي پنھنجو پرچار ڪرڻ گهرجي.
افسوس سان لکڻو ٿو پوي ته قبرستان هڪ اهڙي جڳھه آهي جتي غريب، امير وغيره جو ڪوبه فرق ڪونه آهي. پير گهرگهل واري مقام ۾ ماڻھن ڇا ڪيو آهي ته جنھن جي وڏڙن جي قبرن جي چوڌاري ڀتيون ۽ چبوترا جوڙائي غريب ۽ امير، فقير ۽ دولتمند جي آخري آرامگاهه جو ڏيکاءُ ڪيو ويو آهي. عام دولتمند ۽ مذهبي ماڻھو سڀ ان ۾ شريڪ آهن. انھن ڀتين جي هيٺان يقيناً غريبن جي جسم جي خاڪ ۽ هڏڙيون هونديون يا آهن. يا انھن قبرن جي مٽي مٽائي وڃي ٿي. اها مري ويل ماڻھوءَ جي بيحرمتي آهي. اسلام ان ڳالهه کان منع ڪري ٿو. ”باگي“ چري مقام (ڀٽي صاحب جي سيلر جي پٺيان“ ۾ ته ماڻھن گهر ۽ اوطاقون ٺاهيون اهن. قبرستان ۾ ته بوٽ پائي وڃڻ جي به منع آهي. هڪ دفعي حضورﷺ جن هڪ شخص کي جُتيءَ سان قبرستان ۾ ڏٺو. پاڻ سڳورن ان کي منع ڪئي. سائين محمد اسماعيل منگيءَ (مھربان بزرگ) حج تان موٽڻ کانپوءِ تحفي طور ”جنت البقيع جو نقشو“ ٻين سوکڙين سان گڏ موڪليو. مٿين حديث شريف اتان ڏسي لکي اٿم. نئون ديري ۾ ٽيون بخاري وارو مقام آهي. سائين نور محمد ميراڻيءَ جي امام بارگاهه به اتي آهي.
حاجي گل محمد جوکيو صاحب، ماستريءَ ۽ خود انسپيڪٽريءَ کان وٺي واسطي ۾ رهيو آهي. مان نوڪري سڪون ۽ آرام سان ڪري نه سگهيو آهيان. بدليون وغيره ٿينديون رهيون آهن. گل محمد صاحب، سائين نجي الله ۽ مسوديري جا جلباڻي صاحبان اهڙي نموني مدد ڪندا هئا جوياد ڪري مون کي الله ج ياد اچيو وڃي. انھن بدلين ۾ ڪڏهن مون ڏک نه ڏٺو. صرف پسند جو اسڪول ڇڏڻو پوندو هو يا وٺڻو پوندو هو. ائين زندگي گذري وئي. الائي ڪيترن جا قرب ۽ ٿورا آهن. الله جه ڪڏهن اڪيلو نه ڇڏيو آهي.
غلام حسين سان جيڪي ڳالھيون ڪري نه سگهندو آهيان، اُهي غلام سرور ناريجي سان ڪري مزو ماڻيندو آهيان. ناريجو ڄڻ افلاطون هجي، ڳالھيون ٻڌي پوءِ حل ٻڌائيندو آهي. غلام حسين جي مقابلي ۾ مطالعو گهٽ اٿس پر اعتماد اهڙي سان ڳالهه ڪندو ڄڻ ”يورپين لئبريريون“ پڙهيو ويٺو آهي. مرڪندڙ ۽ ٽھڪ ڏيندڙ چَھرو، سنھڙو، ٿولهه کان آجو، نفيس طبيعت جو، سنجيده ڪيڏي به زيادتي ڪيوس، ويٺو آرام ۽ سڪون سان پَچندو. آخر ۾ ان کان اهڙو پلئُه ڪندو ته سامھون وارو هَڪو ٻڪو ٿي ويندو نه جواب ڏئي سگهندو ۽ نه وري اُٿي پڄي سگهندو. وڏو فن اٿس گفتگوءَ جو هميشه هڪٻئي جي عزت ڪندا آهيون، هو مون کي جهڳڙالو، جذباتي ۽ بخت وارو سڏيندو آهي. مان خوش ٿي هُن تي حاوي ٿي وڃڻ واري حيثيت ۾ چوندو آهيان، ”مڙس ماڻھو آهين. مڃين ٿو نه! ڪٿي ته توکان کٽي ورتم. عاشقن جي نصيب سان تون ڇا پڄندين.“
هو ڏاڍي افسرده لھجي ۾ چوندو آهي، يار! سڄي عمر ڪنھن محبت ڀريل نيڻن سان نه ڏٺو آهي. مان مزو وٺندي هن هن کي چيڙائيندو آهيان، موڊ ۾ اچي چوندو: مولا سان ڪجهه ڪونه هو مڙئي تنھنجو وهم آهي. ڳالهه ڪندي گلاب جي گُل وانگر ٽڙي پوندو آهي. اينٿروپالاجيءَ تي ڳالھائيندو آهي، جڏهن ته صرف پنھنجي عقل جي بنياد تي وضاحتون ڪندو آهي، جيڪڏهن واقعي هو ان جي جديد لٽريچر جو مطالعو ڪري ته جيڪر ڏاڍو سٺو ڏانءُ اچي وڃنس. هاڻي ٿورو ٿلھو ٿي ويو آهي.
جڏهن سرور اُٿي ويندوآهي ته هن جي ڳالھين مان مون کي ”ٻوڪيل انبن“ جي ٻور جي خوشبوءِ ايندي آهي. عبدالخالق ۽ مان هُن جون ڳالھيون دُهرائي مزو وٺندا آهيون.
مون کي سڀني کان پيارو اميد علي ڪٽپر رهيو آهي. هن وقت سينئر هاءِ اسڪول ٽيچر آهي.
”سرجيس ته سور، سامايس ته سک ويا،
اهي ٻئي پور، نماڻيءَ نصيب ٿيا.“
شاهه
گڏبا آهيون ته دل کولي دنيا وارن جي گلا ڪندا آهيون. ٻارن وانگر هڪ ٻئي کي چوندا آهيون، ”ڪنھن کان ڊڄون ٿوري ٿا. الله ج ساهه وڌو آهي، ڪڍندو به اُهو.“
ماءُ جي پيٽان ڪوبه سکي ڪونه ايندو آهي. معاشرو ۽ ماحول سڀني جو استاد آهي. سکڻ لاءِ گهڻو ڪجهه آهي، دنيا اسان جي انٽرنيٽ ۽ ڪيبل ذريعي اسان جي ڪمري ۾ موجود آهي. نه سکندو ۽ تبديل نه ٿيندو ته آخر ٻاڪاري ٻاڪاري مٽجي ويندو ۽ ايندڙ نسل کي به رولي ويندو. همت، عزت ۽ علم سان جيئڻ جو مزو دنيا جي اڌ آبادي وٺي رهي آهي. اسان جي ايشيا ۽ آفريڪا ۾ ٿورن فائدن جي ڪري پاڻ کي ۽ قومن کي لوڙهي رهيا آهيون. سنڌ جي سون جھڙي، امن ۽ سُڪون واري ڪلچر ۾ چوندا هئا. ادا! گهوڙي جي مستي مارڻي اٿو ته هُن کي بگي ۾ ڍُڪايو. ڏاند جي مَينس مارڻي ٿو ته هُن کي هر وهايو. نوجوان کي صحيح دڳ وٺرايو، اٿو ته هن کي ڪا ”ڪنن ٽوپي“ (ڪنوار) وٺي ڏيو. غيرت هوندس ته سڀ ارڏايون ڇڏي ويندو.
ٻني ۽ وني وڏي ڳالهه آهن. ”هڪ جُوءِ ٻيو جَوءِ، ڇڏين ڪين جوان.“ شاهه پنھنجو نوجوان پنھنجي فرضن کان غافل لڳي ٿو. والدين لاءِ به هو آزار بڻجي پيا آهن. گهر اجڙي ويا آهن.
گرمي سياري جو ”چلهه وارو ڪلچر“، ٻاهر اوطاقن تي حال حوال ۽ بري ڀلي جي تَڪ تور وارو ڪلچر اُڏامي ويو آهي. سڄو سنڌ ۾ رڳو ڏوهه، ظلم، رڙيون ۽ ڪوڪون آهن نه ته سانوڻيءَ جي مند ۾ ٻجن پوکڻ جون روايتون، روبنا ۽ لابارا، گيت ۽ ٽھڪ، امن امان ۽ ڪچھريون. اوطاقن ۾ ٻُھاريون، ڇنڪار، چنڊ جي روشني ۽ تارن جي ٽم ٽم ۾ ڳجهارتون، بيت، چنگ، بينسريون ۽ بوڻينڊا وغيره ائين ڪنن کي وڻندا هئا ڄڻ ”ازل ۽ ابد“ جا فلسفا انھن سُرن ۾ سمائجي ويا هجن جن کي ٻُڌي انساني جسم ۽ روح جهومي پوندا هئا.
مان چنگ وڄائڻ سکي نه سگهيس، باقي مٽيءَ جا بوڻينڊا ٺاهي انھن مان آواز ڪڍي وٺبو هو. اِهي ڳوٺ مسوديري جون ڳالھيون آهن. ڌنار ڏاڍو بھتر نموني چنگ، بوڻينڊا ۽ بانسري وغيره وڄائيندا هئا.
سال ۾ هڪ ٻه دفعو ناچن جا راڳ، سرنديءَ وارن جي اميدن پڄڻ (پٽن جي طھرن ۽ شادين) تي ”عورتون“ گهرائي راڳ رنگ جون محفلون مچنديون هيون. ست ڪوهيءَ ۾ هُل ٿي ويندو هو ته فلاڻي تاريخ تي وڏو راڳ آهي. مشڪرا مشڪريون وجهندا هئا. پگهر ۽ پورهئي مان ڪمايل پئسا گهوريندا هئا. بئٽريءَ جي لائيٽ تي ناچون يا نچڻيون ”ڇم ڇم“ ڪنديون ڳائينديون، جهمريون، ناز ۽ نخرا ڪنديون جڏهن پئسن ڏيڻ واري وٽ پھچنديون هيون ته پئسا ڏيندڙ معتبر ٿي پوندو هو. مان ننڍو هوندو هئس. سحر ۾ منھنجو ساهه سُڪي ويندو هو ۽ گهٻرائجي ويندو هيس. ائين منھنجا مارو ”ڪائنات کي تسخير“ ڪري وٺندا هئا ۽ صبوح جو وري ساڳيو ڪار وهنوار، شڪر ۽ سليقي سان جيئڻ جو زمانو هو. سنڌ جو سھڻو ڪلچر ا ائين اڏامي ويو آهي جيئن ڪنھن ڪنوار جو سھاڳ لٽجي ويو هجي. اسان سڀ مفتوح بڻجي وياآهيون. افسوس ان جو آهي ته ”احساس“ مري ويا آهن.
اسان جو معاشرو، ٿرپارڪر وارو ”رِڻُ“ سنڌوءَ واري ”ڌُٻڻ“، سنڌوءَ جي ڪناري وارو ڪنڊن سان ڀريل جهنگ، ٻيلي وارن سَرن، ڪانھن ۽ پکين ۽ جانورن جي گند جي بدبوءِ بڻجي چڪو آهي. ڪوبه سڪون ۽ آرام ۾ نه آهي. جيئڻ جا معيار بدلجي ويا آهن. ڪو ڪونه ٿو ڪُڇي. سنڌي سماج ۾ ”جانور-پڻو“ شرافت جي جاءِ والاري چُڪو آهي. نه اسلام، نه اخلاق نه قانون، نه حياءُ ۽ شرم. ڪجي ته ڪجي ڇا؟
سنڌ جي بادشاهه ”ڄام فيروز“ جي سازشي درٻارين، دولھه دريا خان کي ناراض ڪرائي، ”ٺٽو“ سنڌ جو تخت گاهه ڇڏائي، پنھنجي جاگير ”ڳاها“ پھچايو هو. جڏهن ارغونن ۽ تُرخانن هٿان، سنڌ جي وجود کي خطرو ٿيو ته فيروز جي ماءُ ”دولھه“ کي ”سنڌ“ جو واسطو ڏئي موٽائي ٺٽي وٺي آئي. دولھه، بھادري همت ۽ ڏاهپ سان غيرن جي فوجن کي سبيءَ کان باهر ڀڄائي ڇڏيو.
مڪار ۽ غدار وري منظم ٿيا، لالچون، بيوفائيون ۽ سازشن نئين سر منصوبه بندي ڪئي. ”فيروز“ جي نا اهلين ڪري سنڌ هارائي وئي ”دولھه“ پنھنجي سپاهين سميت شھيد ٿي ويو. ڌرتي ماءُ تان سِر ”گهور“ ڪرڻ سنڌ جي روايتن ۾ ائين شامل آهي جيئن ”پيار ۾ چمي“.
ويھن سالن جي عمر کان سنڌ جي تاريخ ننڊون ڦٽائي ڇڏيون آهن. ۱۹۷۲ع ۾ اڪيلو گرمين ۾ ٺٽو ۽ مڪلي گهمڻ ويس. ڳوليندي ۽ ڀٽڪندي آخر ”دولھه“ جي قبر ڳولي لڌم. ننڍڙي ڀت جي اندر، آسمان جي هيٺان، ”دولھه“ جي قبر ڏسي، آسمان کان پڇيو هيم، ارغونن ۽ ترخانن، ظالمن ۽ لٽيرن کي مقبرا، منھنجي سنڌ جي وارت، شھيد ۽ سپھ سالار مٿان ڪو مَنھن به نه آهي. حيف آهي سنڌ جي عالمن، دانشورن ۽ سنڌ سان پيار ڪندڙن سان هو هڪ سنڌ جي غيرتمند سپھ سالار سان به انصاف نه ٿا ڪري سگهن. سنڌي تاريخدان ڪوڙا ۽ مـَڪار آهن. تاريخ ۾ لکيل آهي هوشو شيديءَ جي قبر حيدرآباد جي پڪي قلعي ۾ آهي. عبدالخالق ڪنڌر ۽ مان ڳولي ڳولي، پڇي پڇي ناڪام ۽ مايوس ٿياسي. آخر ان نتيجي تي پھتس ته ”هوشوءَ جي قبر جنگ جي ميدان ۾ يا ڀرپاسي دٻي ۽ مياڻيءَ وغيره جي ڀرسان هوندي. قائد اعظم ڪراچيءَ ڄائو. اهو هنن جو ٻيو ڪوڙ آهي. هو ”جهرڪن“ ۾ ڄائو هو. ٻيا ڪيترا حوالا به لکي سگهان ٿو.
مڪليءَ کي ڏسندي، سوچيندي سومھڻي ٿي وئي هئي. منھنجو اندر وارو انسان چڙي پيو هو. ٺٽي ۾ رات رهندي ڇرڪ ڀري جاڳي پيو پوان. ڏسان پيو ارغونن ۽ ترسانن جا گهوڙا منھنجي وجود مٿان ڊوڙي رهيا آهن. سڄي سنڌ کي رت جو ريج آهي. ڪي ڪرن ۽ مَرن پيا ته ڪي منظم ٿي وڙهن پيا. ڌرتيءَ جي ”سينڌ سنوارڻ“ ڪو آفاقي پيغام آهي. وطن يا ڪفن ”مخدوم بلاول“ جو گهاڻي ۾ پيڙجڻ- مان ڪنن سان شاهه لطيف جو پيغام ٻُڌو:
”لوڪ وَهي لھنوارو تون اوڀارو وَهُه.“ سنڌ جي تاريخ جو مڪمل اولڙو جنھن شخص تي پيو، اهو هو ”سائين جي ايم سيد“ ڪيئي دفعا هن جي اوطاق ۾ وڃي ترسيس. مون کي حيرت ٿيندي هئي، هُن کي ڏسي. ”سنڌ جا سڀ ارڏا ڪردار، هن شخص ۾ مون گڏ ڏٺا آهن.“ حسين رضه يزيد جي بيعت نه ڪئي. هوبه حسيني هو. پاڪستاني حڪمرانن جي جبر ۽ ظلم آڏو ڪڏهن ڪين جهڪيو.
اندر ٻري پيو آهي. حافظو ساٿ ڇڏي ويو آهي. دلچسپيون ۽ رونقون گهٽجي ويون آهن. پاڻ گھليندو جيئان ٿو. سنڌ ڇا اجڙي آهي، منھنجو وجود اجڙي ويو آهي. جيئن پکيءَ جي آکيري کي ٻار ٽوڙي ڇڏيندا آهن. سنڌ کي ساڃاهه نه آئي آهي باقي ڪھڙي ”جُٺ“ رهيل آهي جو اسان سڌرنداسون.
سنڌ جي تاريخ ائين ياد ٿي وئي هئي جيئن ٻارن کي ”سنڌي کوڙا“ ياد هوندا آهن. پر ”ڊپريشن“ ساڻو ڪري ڇڏيو آهي. هن ڌرتيءَ سان عشق به منھنجي لکڻيءَ وانگر آهي جنھن جو ڪو انت نه آهي. هي ريسرچ يا ڪو وڏو ڪم نه آهي، ”هي ته اجڙيل دلين جو داستان آهي.“ مظلومن جو سُر ڪيڏارو آهي. منھنجي دل لکڻ ٿي چاهي، باقي سمجهان ٿو، انھن ڳالھين جي ڪا ضرورت نه رهي آهي.
”مير مرتضى“ سنڌ جو ارڏو ڪردار آهي. بيگم نصرت ڀٽو جو هُن سان ڪيترو پيار هو، اهو منھنجي هٿان لکجڻ، منھنجي وس جي ڳالهه نه آهي. بنگلن جا نوڪر چاڪر ۽ سياسي سچائيون بيان ڪن ٿيون.
جڏهن مير صاحب لاڙڪاڻي جي صوبائي تڪ تان بيٺو هو ته بيگم صاحبه لاڙڪاڻي شھر جي ووٽرن ڏانھن ”گهر گهر“ وئي هئي. ”سنڌ ۾“ مير جي موٽي اچڻ لاءِ بيگم صاحبه لاءِ صرف اهو ڳٿو هو ته هو صوبائي اسيمبليءَ ۾ پھچي.
”پڃل“ ايس پيءَ جي وقت، لاڙڪاڻي جي شيخن سان پوليس ڏاڍو ظلم ڪيو هو. شيخ اهو سڀ ڪجهه وساري مير صاحب کي ووٽ ڏنا هئا. بيگم صاحبه جي گهر گهر ورڪ ڪرڻ عورتن، مردن کي به مجبور ڪيو هو ته ”مير صاحب“ کي کٽرايون. ”سنڌ جي ماءُ جي ممتا“ کي کٽرايون. هڪ جذباتي ڪيفيت بڻجي چُڪي هئي. اعتبار ڪريو ان ڏينھن کان محترمه مون کي ”ڄام فيروز جي ماءُ“ وانگر لڳندي آهي. جيئن هوءَ ٺٽو ڇڏي دولھه وٽ آئي هئي. فرق اهو آهي ته ”ڄام فيروز“ سنڌ جو نالائق ڪردار آهي ۽ ”مير مرتضى“ سنڌ جو غيرتمند ڪردار. ماءُ جي ممتا جي ٻولي، ڪلچر ۽ دين ڌرم جدا هوندي به جذبا ساڳيا هوندا آهن.
مان چاهيان ٿو ته امان شيخ يا سندس ڀاءُ انعام شيخ بيگم صاحبه جي ان ورڪ ۽ جذباتي ڪيفيتن تي لکن. هنن وٽ حقيقتون وڌيڪ واضح آهن ۽ ٻئي ڀائر مڃيل ليکڪ به آهن.
هڪ دفعي ڳوٺ مسوديري، سوير گهران نڪري ٻاهر ٻنين ڏانھن هليو آيس. هڪ ٽُڪري ۾ سورج مُکي پوکيل هئا. انھن جي اندر گهري ويس هڪ ٻوٽي وٽ پھتس ته ڌٺم ته سورج مُکي جو گُل آهستي آهستي کُلي رهيو آهي. مان ڏٺو ته اڌ گل کليل آهي ۽ اڌ بند آهي. بند حصي ۾ مون ڏٺو ”ڪارو ڀونئر“ مئو پيو آهي. مون کي خوف وڪوڙي ويو، وجود ڏڪي ويو. پيار، محبت ۽ عشق کان خوف ٿيڻ لڳو.
”عشق نه آهي راند، جو کيڏن ڳڀرو.“
شاهه
هڪدم خيال آيو ته سج لھڻ کان اڳ اهو ڀونئر ان سورج مکيءَ تي اچي ويٺو هوندو. وصال جي گهڙين ۾ نه ”ڀونئر کي هوش نه گل کي ڪو خيال.“ آهستي آهستي گل بند ٿيو۽ هوا نه ملڻ ڪري ”ڀونئرو“ شھيد ٿي ويو.
”پتنگ پَھه ڪيو، مڙيا مٿي مچَ،
ڏسي لَھس، نه لُڇيا، سڙيا مٿي سچ،
سندا ڳچين ڳچ، ويچارن وڃائيا.“
(لطيف رح)
اڄ نه سورج مـُکي ٻوٽجن ٿا، نه ڀونئر مرن ٿا. اُها سورن مُکيءَ جي جنس ئي ختم ٿي وئي جيڪا سج سان گڏ مُنھن ڦيرائيندي هئي. بدر ڌامراهي ٻُڌايو ته ”پٻڻ جو گل به بند ٿيندو آهي.“ اياز هن کي ”نيل ڪنول“ سڏيو آهي. هن سَرَ جي گدلي سينور ۾ هي نيل ڪنول به ڏوهي آ.
مان سنڌي مسلمان آهيان. دهرين کي ويجهڙائيءَ سان ٻڌڻ کان پوءِ ”الله جه“ جي وجود کي وڌيڪ پختگيءَ سان مڃان ٿو. هر مذهب ۾ سچائيون آهن. علم جي حاصلات تمام ضروري آهي. جنھن شيءِ جو علم نه هجي اُن تي بحث نه ڪرڻ گهرجي. نئون ديري ۾ اسيءَ واري ڏهاڪي ۾ ڪميونزم جي لھر اُٿي هئي. ورڪرن جو چڱو جٿو تيار ٿيو هو. مان انھن کان يا هو مون کان پري رهندا هئا. حالانڪ سڀ دوست هئاسون.
يھوديت، عيسائيت ۽ اسلام کان پوءِ ڏکڻ ايشيا جا مذهب هندو ازم، جين ڌرم، ٻُڌ ازم ۽ ڪنفيوشس وغيره کي بنيادي معلومات طور پڙهيو آهي. ٻُڌن ۽ هندن جي جوڳين وغيره جون مشقون حيرت ۾ وجهي ڇڏينديون آهن. مذهبن ۾ ڪجهه ڪامن شيون آهن. الله ج جي هڪ ذات کانسواءِ عبادتن وغيره ۾ به ڪامن شيون ملن ٿيون. ڪرامتون هر مذهب جي ماڻھن ۾ ٿين ٿيون. جادو ۽ برايون وغيره به هرهنڌ ٿين ٿيون. شاهه صاحب چيو آهي:
”ايڪ قصر، در لک، ڪوڙين منجهس ڳڙکيون،
جيڏانھن ڪريان پرک تيڏانھن صاحب سامھون.“
”قدرت جو جلوو“ مڃتا آهي سڀني مذهبن جي هر پيغام پھچائيندڙ جو دور ۽ فقھ پنھنجو پنھنجو آهي. انسانيت لاءِجيڪا شي فائديمند آهي اُها سڀني جي ائين گڏيل ملڪيت آهي جيئن سج جي روشني ۽ هوا وغيره. مذهبن کي ”انسان“ لاءِ دَيا ۽ رحم جو هٿ سمجهندو آهيان.
غلام سرور ناريجو ۽ غلام حسين ڪٽپر هن شھر نئون ديري ۾ اهڙي قوت جا قائل ۽ پرچارڪ آهن. مون لاءِ منھجو الله ج ڪافي آهي. منھنجو اهو خالق آهي جنھن جي تعريف صورت اخلاق يعني ”قل هو الله“ جي سڄي آيت سڳوريءَ ۾ لکيل ۽ سمجهايل آهي.
”ڪرشن“ هندن جو ديوتائي ڪردار آهي. هڪ دفعي ڪرسن گنگا تي غسل ڪري رهيو هو. ڪناري تي ”گوپيون“ سندس انتظار ڪري رهيون هيون ته مھاراج ٻاهر نڪري ”مون سان رقص ڪري.“ ڪرشن ڪناري تي پھچي هڪ گوپي کي سوري رقص شروع ڪيو. هزارين گوپين سمجهو ته ڪرشن هنن سان رقص ڪري رهيو آهي، ائين سڀ ذهني ۽ جسماني طور خوش ٿي ويون. هندو ڌرم ۾ رقص ۽ موسيقي شامل آهي. هنن جي مندرن ۾ پٿرن مان جيڪي مورتيون جوڙيون ويون آهن، اهي ڏسڻ وٽان آهن. نيشنل جيوگرافيڪ چينل تي جهنگن ۽ شھرن ۾ سوين مندرن جون ڊاڪيومينٽريز هليون آهن، سي ڏسڻ وٽان آهن.
***
منھنجون ٻه ننڍڙيون ڀائٽيون آهن. مون وٽ اچي ٽي.وي تي ڪارٽون ڏسنديون آهن، ٽي سال کن عمر اٿن. مون کي چيائون، ”بابا! توکي اسان گيت ٻڌايون.“ مان کين چيو ته ”ها، ٻڌايو.“
هو ٻئي گڏجي شروع ٿيون، ”اٽو مھانگو، تيل مھانگو، چانھه مھانگي، پاپا مھانگا ............. .“
آخر ۾ شروع ٿيون، ”سنڌ اسان جي ماءُ آ.“ ان کي بار بار ورجائي رهيون هيون، ٻاتاڻا ٻول، ٻُڌي مان حيرت ۾ پئجي ويس ۽ مان به انھن سان گڏجي چوڻ لڳس، ”سنڌ اسان جي ماءُ آ.“
بابا مرحوم مسوديري ۾ هڪ دفعي چيو ته ”تون جي.ايم. سيد جو پوئلڳ آهين. مان چيس ته ”ها“. پر توهان اهڙو سوال ڪڏهن نه ڪيو آهي. چياين ته وڏيري تنھنجي باري ۾ ٻڌايو آهي. بابي کي ڏاڍو غصو هو. مان چپ ٿي ويس.
نئون ديري سالن کان پوءِ گڏ رهندا هئاسي. منھنجي ڀاءُ کي ۽ ٻين سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگردن کي رات جو پوليس نئون ديري گهران گرفتار ڪري وئي. جنرل ضياءَ جو زمانو هو. شھرجون ۱۰-۱۱ فئمليون پريشان ٿي وياسي. ۸۷-۱۹۸۶ع هڪ ٻن ڏينھن کان پوءِ بابي من کي چيو ته ”تون گهر ۾ ستو پيو آهي، منھن جو پٽ ٿاڻي تي ويٺو آهي. گهر مان نڪري وڃ. وڃان ته وڃان ڪيڏانھن؟ آخر ممتاز علي خان ڀٽي سڀني کي ڇڏرايو. هنن سڀني اليڪشن ۾ ممتاز صاحب جي ورڪ ڪئي. شھر ۾ ۽ آسپاس روزانو گاڏين تي وڃي ورڪ ڪندا هئا. نئين ديري ۽ آسپاس ايترا ووٽ مليا هين جو ٻين اليڪشنن ۾ اهو ٽارگيٽ پورو ٿي نه سگهيو آهي.
قدرت جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو بابي کي پيشاب جي نيڪال ۾ گدود ڪري رڪاوٽ ٿي پئي. آپريشن لاءِ ڊاڪٽرن انڪار ڪيو. انگريزي دوائون ڪري وقت فائدو ٿيندو هيس. آخر خبر پئي ته سَنَ ۾ هڪ حڪيم آهي. بابو منھنجي ڀاءُ سان گڏجي اوڏانھن علاج لاءِ ويو. اُتي سائينءَ جي اوطاق تي رهيا. حڪيم ۱۵ يوناني ٽڪيون ڏنس. پئسا بابا کان ڪونه ورتائين. هر ۱۵ ڏينھن کان پوءِ مون وارو ڀاءُ انعام يونيورسٽيءَ مان ايندي ويندي ۱۵ ڳوڙهيون دوا جون بابا لاءِ موڪليندو هو يا پاڻ کڻي ايندو هو.
بابا جڏهن سائينءَ وٽان موٽي آيو. حال احوال ڏيندي کلندي مون کي چيو هئائين، ماڻھو ته بڇڙا آهن، هو گلا خور آهن، تون سائينءَ سان ملڻ لاءِ ويندو ڪر هو ته ”وقت جو وليءُ آهي. خوشيءَ مان، مان، ٽڙي پيو هيس.
ڏينھن هجي يا رات، سائينءَ جي حويليءَ واري اوطاق يا جتي ميڙاڪا ٿيندا آهن اُهي کُليون پيون هونديون هيون. سائينءَ جي وفات کان پوءِ جڏهن پھريون دفعو وياسون ته ٻئي اوطاقون بند هيون. مستقبل ۾ سنڌ جي سائينءَ جون ڳالھيون ائين ٻڌايون وينديون جيئن شآهه جا شعر هڪٻئي کي ٻُڌائيندا آهيون.
سائينءَ جو ڪردار، يوناني ديوتائن وارو ڏند ڪٿائن وارو ڪردار لڳندو آهي. اڃان منھنجي قلم ۾ اها سگهه نه آهي جو هُن سان انصاف سان لکي سگهان. جڏهن به موقعو مليو. قوت سمجهيم ته يوسف جي خريدارن وانگر ضرور هن جو قرض لاهيندس.
سنڌين جي اڪثريت، سائينءَ کان ائين لاتعلق رهي آهي جيئن يزيد جي مقابلي ۾ عربن جي امام حسين رضه سان روش رهي آهي. ووٽن جي حساب سان نه پر فڪري حساب سان سائين هميشه زنده رهندو. هُن جو فڪر اڄ به سنڌين جي ذهنن ۾ آهي پر ”سچ“ قرباني وٺندو آهي، اسان ماڻھو تڪليفن سھڻ لاءِ تيار نه آهيون. حق وٺڻ ائين لڳندو آهي، جيئن بغير پاڻي ۽ مانيءَ جي رڻ جهاڳڻ. ايڏي تڪليف سھڻ لاءِ سنڌين جي اڪثريت تيار نه آهي.
اڄ اندرَ ۾ ٻيجل وارا سُرَ ٻُري رهيا آهن. سنڌ جي شخصيتن مان ”حيدر بخش جتوئي ۽ سائين جي.ايم سيد منھنجا آئيڊل آهن. هنن ٻنھي جي قربانين ۽ فڪر جي مقابلي ۾ رڳو اوندهه آهي. لطيف سرڪار جي شاعريءَ کان پوءِ هنن جون زندگيون سنڌ لاءِ اڀل ۽ آسرو رهيون آهن. جيڪو ڪجهه سنڌي هن وقت به آهيون اهو انھن جي سوچن ۽ تحريڪن ڪري آهيون، نه ته ڪجهه ڪونه بچي ها. ڪائنات ۾ الله ج جو آسرو ۽ سنڌ جو آجپو مٿين ٻنھي مفڪرن جي روشنيءَ ۾ حل ٿيڻ گهرجي.
مشتاق علي خان ڀٽي مرحوم وٽ ڪچھريون ٿينديون هيون، هو صاحب يورپ گهميل هو. ڀٽي صاحب جو سڳو سوٽ هو. هو اسان کي يورپ جي ملڪن جو سٺايون ۽ برائيون ٻُڌائيندو هو. اسان چين ۽ روس جو سوشلزم پڙهيو هو. ان کي هو اهميت نه ڏيندو هو. هو چوندو هو ته سنڌ جي مسئلن جو حل اسڪينڊينيوئن ڪنٽريز (ڪئناڊا، ڊنمارڪ، ناروي ۽ سئيڊن وغيره ملڪ) موجب آئين هجي. هنن ملڪن جو بنياد ”فلاحي مملڪت“ واري تصور تي ٻڌل آهي. سنڌ جي زمين ان کي ملڻ گهرجي جيڪو آباد ڪري، حڪومت مقرر ٽيڪس وٺي زمينداري سسٽم ۾ زمين غيرآباد پئي آهي ۽ اپت به گهٽ ٿئي ٿي. جديد ايگريڪلچر جو نظام قائم ڪيو وڃي. تعليم، صحت ۽ نوڪرين جا موقعا سڀني لاءِ هئڻ گهرجن. مئرٽ سڀ کان مٿانھين هئڻ گهرجي. بعد ۾ الطاف شيخ جا احوال ۽ ٻين اردو رائيٽرس جا ليک پڙهيا ته مرحوم ياد اچي ويندو هو. دنيا ڪيڏي سڌري وئي آهي پر اسان ڏينھون ڏينھن پٺتي پيا وڃون.
ناروي ۽ سئيڊن وغيره جو ٽيمپريچر ٻارهو ئي مائينس رهي ٿو. جيڪو ۱۵- تائين به رهي ٿو پوءِ به سٺي حڪومت (Good Govern) ڪري عزت ۽ شان سان زندگي گذارن ٿا. هُتان جون حڪومتون بيروزگاري الائونس، تعليم، صحت، امن امان، رهائشي جاين کي گرم رکڻ، ٽرانسپورٽ ۽ ڪم وارين جاين کي گرم ڪرڻ سڀ ڪم حڪومت جي حوالي آهي. هتي اهڙي موسم هجي ماڻھو تڙپي تڙپي مري وڃن.. اسان کي قدرت واري پنھنجي فياضيءَ سان سڀ ڪجهه ڏنو آهي پر حڪمران رڳو پنڻ لاءِ منصوبه بندي ڪيو ويٺا آهن.
نئون ديري جي گهاڙ واهه جي ڀرسان عاشق علي ۽ الله ڏني جن جا گهر هوندا هئا. اوطاق هوندي هئي. اُتي ورزش جو سامان هوندو هو. سنڌ جي چوٽيءَ جا مَلھه مھمان ٿي ايندا هئا.
عاشق علي پڃريون ۽ وزن (ويٽ) کڻندو هو. وڏو شوق هوندو هوس. کير، مکڻ جو دور هو ”شمن شاهه“ ۽ ٻين کي استاد عاشق، گهاگهريون کيرن جون پياريندو هو. سڄو گهاڙ اوطاقن ۽ چھچٽن سان ڀريو پيو هوندو هو. محرم علي به ساڳي خاندان مان هو. ٽئي ڀائر گذاري ويا آهن. غلام علي سمون ڪي.ٽي.اين وارو انھن فئملي سان تعلق رکي ٿو.
عاشق مرحوم دلبر انسان هو. قربائتو، کلڻو ۽ عزت ڪرڻ وارو، آخري ڏينھن ۾ ملندو هو ته چوندو هو ته ”منگي! فنا جو جھان آهي. شگر هر شيءِ کسي ورتي آهي. تڪليفن هوندي به مرڪندو رهندو هو هو. الله ج سڀني تي پنھنجو رحم ڪري. ”قيامت جي ڏينھن اميرن ۽ بادشاهن کي جيڪڏهن الله ج جنت ڏني ته قبر مان ئي نه اٿندس- شيخ سعدي رح.“ غريبن ۽ مسڪينن جا ڏک ۽ ڏولاوا ڏسي ائين چوڻ تي مجبور ٿيو هوندو.
منھنجي نئون ديري اچي رهڻ کان اڳ ۾ محبوب علي سولنگيءَ جو ڀاءُ عبداللطيف سولنگي، سکر چاڪن جي زخمن سان قتل ٿيو هو. سائين غلام اڪبر جو ڀاءُ لاڙڪاڻي جهيڙي ۾ ماريو ويو هو. ڊاڪٽر طارق علي شاهاڻيءَ کي ڪراچيءَ ۾ زهر ڏنو ويو. هو خالد حسين شاهاڻيءَ جو وڏو ڀاءُ ۽ اسان جي واسطي وارو هو. طارق شاهاڻيءَ جي رهائش واري فليٽ جو دروازو ٽوڙي، هنجي باڊي نئون ديري آندي وئي هئي. محمد مراد ڀٽي کي ڏينھن ڏٺي جو بازار ۾ گوليون هنيون ويون. هو نثار احمد ڀٽي (ناظم) جو پيءُ ۽ محترمه جي قريب هيو. جميل احمد قريشي کي باءِ پاس تي صبوح جو قتل ڪيو ويو. الائي ڪيترن ماڻھن کي جهيڙن ۽ سازشن ۾ هن ڌرتيءَ تان مٽايو ويو.
محبوب، مائٽ، دوست ۽ زندگي بي اعتبار آهي. ڪنھن تي ڪنھن جو ڪو اختيار نه آهي. هڪ دفعي هڪ دوست سان ڳالھين ڳالھين ۾ ڏکوئجي پيس. سوچيندي سوچيندي پاڻ کان پڇيم، پنھنجا ڪارا وار، ڪاريون اکيون، ڪشش وارو چھرو ۽ جواني ڪاڏي ويا. ”مُرڪي ٻين جي شڪايتن ڪرڻ کان پاسو ڪيم. جڏهن پنھنجو جسم ئي بي وفائي ٿو ڪري ته ٻين تي اختيار ڪھڙو آهي. بلڪل فريش ٿي ويس.
”هڪ نه رُسي هوت، گهوري ٻاجهه ٻين جي.“ شاهه
۱۹۷۰ع تائين سنڌي اديبن جيڪو مزاحمتي ادب سرجيو آهي، اُهو ان دور جي نوجوانن پڙهيلن جو آئيڊل رهيو. ڀٽي صاحب جي اچڻ سان ”آسائش واري زندگيءَ جي ڊوڙ شروع ٿي. نظريا پٺتي هليا ويا. محترمه ۽ مير صاحب جو پاڻ ۾ اختلاف به سنڌين کي حيرت ۾ وجهيو ڇڏي. سچائيءَ سان اِهو سور سلڻو ٿو پوي ته جنھن حالت تي اسان سنڌي پھتا آهيون، ان ۾ صرف ڌاريا شامل نه آهن. پنھنجن جون به گهڻيون زيادتيون شامل آهن. ارباب رحيم، ايم.ڪيو.ايم سان گڏجي سنڌ جي ضلعن کي ورهايو. پ پ پ اڪثريت ۾ هوندي به اردو ڪميونٽيءَ سان ٺاهه ڪري، ڪجهه ڪرڻ کان قاصر آهن. سنڌ جي عزت نفس مجروح آهي. ٽارگيٽ ڪلنگ ۾ اڳي وانگر سنڌين جا لاش ڪراچيءَ کان پنھنجي گهرن ڏانھن موڪليا وڃن ٿا.
ڀٽو صاحب مرحوم والد جي طرفان جاگيردار، ماءُ جي طرف کان سندس ناناڻا هندو (ياد رهي ته ڀٽي صاحب جي ماءُ مسلمان ٿي سر شاهنواز ڀٽي سان شادي ڪئي هئي.) آسائش هن کي ورثي ۾ ملي، ذهانت هن کي قدرت ڏني، حُسن ۽ جوش سان گڏ دنيا جي بھترين تعليمي ادارن ۾ تعليم ورتائين. پڻھنجي قابليت تي نالو روشن ڪيائين پر پاڪستان جي پاليٽڪس سمجهي نه سگهيو ۽ هارائي ويو. هن جي فئمليءَ تمام وڏي قيمت ڏني پر سنڌي ماڻھو ڪٿان جا به نه رهيا. هن جي ذهانت، علم ۽ قرباني سنڌي قوم کي پنهنجو جائز مقام ڏئي نه سگهي.
ٻي جنگِ عظيم کان پوءِ دنيا جون ٻه طاقتون نروار ٿيون؛ روس ۽ آمريڪا. کاٻي ڌر جا اڳواڻ، اسٽالن ۽ خروشيف، مائو ۽ چواين لائي، گانڌي ۽ نھرو، انڊونيشيا جو سوئيڪارنو. ويٽنام جو هوچي منھ، مصر جو جمال ناصر، يوگو سلاويه جو مارشل ٽيٽو، ڪيوبا جو فيڊرل ڪاسترو، ڪمبوڊيا جو پرنس سھانوڪ، الجزائر جو بن با الله، فلسطين جو ياسر عرفات. شام جو حافظ الاسد، لبيا جو ڪرنل قذافي، دنيا جي نوجوانن جا آئيڊل هوندا هئا. ترڪيءَ جي ڪمال اتاترڪ پنھنجي حڪمت عملين سان، پنھنجي ملڪ کي بچائي ورتو. ٻي طرف آمريڪي لابيءَ جا اڳواڻ هوندا هئا. ايوب خان، شھنشاهه ايران، شاهه فاروق مصر۽ ٻيا ڪٺ پتليون جيئن عربن جا بادشاهه وغيره. دنيا جي سياست ۾ توازن هو. پر روس جي ٽٽڻ کان پوءِ آمريڪي ۽ اسرائيلي وڌيڪ مضبوط ٿيا آهن، ڏسجي ته هنن جو سج ڪيستائين ٿو اڀريل رهي. خدا بي نياز آ، جڏهن هو چاهيندو ته ڌرتيءَ تي توازن پيدا ٿيندو باقي هن وقت مسلم قومن لاءِ ڏاڍو ڏکيو ۽ جابرانه رويو آهي ناٽو ۽ آمريڪا جو. افغانستان، عراق ۽ پاڪستان جا قبائلي علائقا ان جا مثال آهن. هزارين بي گناهه ماڻھن جو رت وهيو آهي ۽ اڃا تائين اهو رڪجڻ ۾ ڪونه ٿو اچي.
ناصر ۱۹۶۷ع جي شڪست کانپوءِ صدارت تان استعفى ڏني هئي. سڄو مصر احتجاجن اٿي پيو هو ته ”جمال ناصر“ تون ئي اسان جو صدر آهين.
مري ويو ته هن جي اڪائونٽ ۾ ڪجهه ڪونه هو. هارٽ اٽيڪ دوران ڊاڪٽر منع ڪيس ته سگريٽ نه ڇڪ. شڪايتي لھجي ۾ هن کي چيو هئائين، ”هن ڌرتيءَ تي صرف سگريٽ پيئڻ جي عياشي ڪندو آهيان، اُها ته مون کان نه کسيو.“ هو شراب نه پيئندو هو. ڪيڏو نه معياري حڪمران هيو. هن جي آپ بيتي پڙهڻ وٽان آهي. شينھن هيو. ”نھر سئيز“ کي قومي ملڪيت ۾ وٺي دنيا آڏو ڌاڪو ويھاريو هيائين.
نئون ديري ۾ سينه به سينه ٻُڌل هڪ ڳالهه:
خانبھادر احمد خان ڀُٽي وٽان سومر سوائي، مولانا قادر بخش لاءِ ڏهن روپين جي چٺي وٺي، هڪ ٻي ٻـُڙي وڌائي ان کي سئو روپيه ڪري ڇڏيائين. مولانا مرحوم هُن کي هڪ سئو روپيه ڏنا. جڏهن حساب ڪتاب ٿيو ته اُها چٺي ظاهر ٿي. سومر سوائيءَ کي گهرايو ويو. هن کان پڇاڻو ٿيو. سومر فقير چيس ته خان بھادر هڪ ٻُڙي ته وڌائي اٿم، جيڪڏهن ٻي ٻُڙي به ڏيانس ها ته پوءِ. خان بھادر مُرڪي پيو هو ۽ معاملو ختم ٿي ويو هو. ان وقت ماسترن جي پگهار ۱۰۰ روپين کان به گهٽ هوندي هئي.
هڪ دفعي هڪ مسڪين، خانبھادر وٽ ويو. چيائينس ته غريب آهيان. ان کائڻ لاءِ ڏي. خانبھادر صاحب پڇيس ته پُٽ اٿئي. هُن چيس ته ها. وراڻيائينس ته ”تون غريب ڪٿي آهين، غريب ته مان آهيان.“ الله، الله رب بي نياز آ.
سنڌ جي سياست ۾ الله بخش سومرو (شھيد)، سورهيه بادشاهه، ممتاز علي ڀٽو ۽ ٻيا قومپرست ڌڙا، پليجي سميت وڻندا آهن. ماڻھون انھن کي ووٽ ڪونه ٿا ڏين پر مون کي پيارا آهن. غيرتمند آهن. آريسر، بشير قريشي، قادر مگسي، ڊاڪٽر سرڪي وغيره سڀني کي الله ج عافيت ۾ر کي. سڀني کان وڌيڪ قومپرست مولانا وڻندا آهن. اسلام ڪٿي ٿو چئي ته قومن جا حق ڦٻايو. هڪ فرد جي حق کائڻ جو قيامت ڏينھن حساب ڪتاب ٿيندوته ڇا قومن کي ڦري فقير ڪرڻ وارا پوءِ جنتي ڪيئن ٿيندا؟ مولانا ٻوهيو صاحب ۽ ٻيا سچا مسلمان آهن.
اسلام آباد وارن جون اکيون، سڀني سياستدانن ڏٺيون آهن. اسان جي سنڌي اڳواڻن، مرڪز وارن جون ڏاڍيون جٺيون سٺيون آهن پر سکيو صرف ”ممتاز علي خان ڀٽو“ آهي. هو مرڪز جي سياست ڇڏي سنڌ جي سياست تي لھي آيو آهي. سائين جي ايم سيد کان پوءِ، سنڌي هن کي به ووٽ ڪونه ٿا ڏين. جڏهن ته ايرا غيرا نٿو خيرا اسيمبلين ۾ ويٺا آهن. سنڌي ماڻھن جي سوچ تي ڪھڙو تبصرو ڪجي. محبت سان گڏ غيرت جا معيار به مٽجي ويا آهن.
جڳ نه سمجهي توکي، جڳ کي تون نه سمجهه،
عشق کي سؤ وار، سمجهائي ڏٺم
(شيام)
تو جان آههِ مون کي پڻ گهرڙو، تون جا ناهه مون کي به زمين،
گل ٻوٽن جي ڪونڊين سان، گهر ۾ ڪا ساواڻ ڪريون.
(شيام)
ڀٽي صاحب جي شھادت کان پوءِ، سائين جي ايم سيد، بيگم ڀٽو صاحبه کي چيو ته مان لاڙڪاڻي عذر خواهيءَ لاءِ اوهان وٽ اچڻ چاهيان ٿو. بيگم صاحبه باءِ روڊ لاڙڪاڻي المرتضى هائوس تي پھتي هئي. دُعا کانپوءِ سياسي ڳالھيون ٻولھيون ٿيون. وقت اچڻ تي اهي سڀ تفصيل ذميوار ماڻھو ظاهر ڪن ڇو ته اهو سڀ ڪجهه سنڌين جو اثاثو آهي. اخبارن ۽ رسالن ۾ تفصيل ڇپيا هئا پر مان لکڻ مناسب نٿو سمجهان. اميد آهي ته سنڌ جي ڏکن جي سموري تاريخ مستقبل وارو مؤرخ قلمبند ڪندو هوندو. آسمان منظر محفوظ پيو ڪري. نيٺ ته انصاف جي عدالت لڳندي.
پليجو صاحب لکڻ ۽ ڳالھائڻ جو شھنشاهه آهي. سنڌي عوامي تحريڪ دوران هو نئون ديري ايندو رهندو هو. هن جون لکڻيون هر عام ۽ خاص وٽ مقبول آهن. هن محنت ڪري، ڪارڪن تيار ڪري وري ٺھيل ٺُڪيل پارٽي ڦٽائي ڇڏي. غلام قادر پليجو لاڙڪاڻي ۽ نئون ديري مان پارٽي فنڊ وٺڻ ايندو هو. بعد ۾ پ پ پ ۾ ايم پي اي ٿي ويو. ايم آر ڊي تحريڪ ۾ ايترو مال گڏ ڪيائين جو سندس ٻار ۽ گهر آمريڪا ۾ آهي. ”هاري ۽ مزدورن“ جا اڳواڻ ائين بدلجي وڃن ته اسان غريبن جا ٻار، روزگار لاءِ ٿاٻا نه کائينداسون ته ڇا ڪنداسون. پر يارَ! هرهڪ ٿڪجيو پوي. غريب جا ٻار آهن. ڀل! جاوا ڪن. هروڀرو خان بھادر نوابن ۽ وڏيرن پراڊو، لينڊ ڪروزر ۽ پيجارو تي هلڻ جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا؟
هڪ انڌي سان ڪنھن عورت شادي ڪئي. هڪ ڏينھن ان عورت، ”حافظ، مڙس کي پيار ۽ محبت ڪندي چيو ته ڪاش! توکي اکيون هجن ها ته ڏسين ها ته مان ڪيتري سھڻي آهيان. حافظ وراڻيس ته ”اکين جي روشني ڪونھي پر ايترو ضرور سمجهان ٿو ته ”جيئن چوين ٿي جي ائين هجين ها ته هي اکين وارا توکي مون لاءِ ڇو ڇڏن ها.“
سمجهو سڀ ڪجهه ٿا.
”پٽڻ واريون پڌريون، ٻيون ائين ئي هٿ هڻن.“ شاهه
سنڌ ۾ جيڪا سجاڳي ۽ مزاحمت آهي ان جو ڪريڊٽ پليجي، آريسر، ڄام ساقي ۽ ٻين قوم پرستن ڏانھن وڃي ٿو. هنن تڪليفون سھي، سنڌ کي بچايو آهي.
اسان جي معاشري ۾ مسلمان هوندي به ”برهمڻ ازم“ آهي غريبن جا تعليمي اسڪول، اسپتالون، مارڪيٽون، سواريءَ جا ذريعا مطلب ته هر شيءِ جدا آهي. جڏهن ته دولتمندن، آفيسرن ۽ وزيرن، مشيرن ۽ جاگيردارن جو اٿڻ ويھڻ، ڪلبون، اسڪول، ميڊيڪل سينٽر، گاڏيون، هوائي جھاز، شاپنگ سينٽر ۽ رهائشي ڪالونيون وغيره الڳ آهن. اها طبقاتي ڪشمڪش ڏينھون ڏينھن نروار ٿيندي پئي وڃي.
مون جھڙن غريبن جا ٻار پڙهي، نوڪريون ڪري هيرا ڦيريون ڪري، حلال ۽ حرام مال ڪمائي، هن شھر ۾ به پنھنجي حيثيت مڃرائي رهيا آهن. ”سٽيزن ڪلب“ هڪ اهڙو پليٽ فارم نئون ديري ۾ جڙيو آهي. بنيادي ميمبرشپ جي في پنج هزار آهي. ماهوار في جدا ۽جڏهن ڪينٽين وغيره تيار ٿي ته کائڻ پيئڻ وغيره جي جدا رقم. ڪلهه جيڪي اسلام ۽ سوشلزم جا پرچارڪ هئا، اُهي اُن ڪلب جا روح روان آهن.
اڄ جيڪڏهن نه ته سڀاڻي منھنجي خاندان جا به ميمبر ٿي پوندا ته پوءِ ڪنھن کي معيار ڏبي.
”جتي عمر گذري وئي، ڀٽڪندي ئي،
لڳن ٿيون سڃاتل ته راهون اُهي ئي.“
(شيام)
منھنجي شھر وارن ۽ آسپاس جي ماڻھن کي تعلقي رتيديري جي آفيسن ڏانھن وڃڻ پئسن ۽ وقت جو زيان آهي.
هن شھر نئون ديري کي هاڻي ”تعلقو“ ٿيڻ گهرجي. لطيف يونيورسٽيءَ جو ڪئمپس ملڻ گهرجي. سنڌ ڪلچرل ڊپارٽمينٽ طرفان لئبريري ملڻ گهرجي. ڇا هي ڏکيا ڪم آهن؟، توهان جي وسَ ۾ نه آهن؟! هي چوٿون دفعو پ پ پ اقتدار ۾ آئي آهي. خلق خدا کي ڪجهه ته ڏيو. قيامت ڏينھن ڪھڙو جواب ڏيندا. هيٺين شعر موجب، منھنجي سامھون صرف سنڌ، سنڌي معاشرو ۽ نئون ديرو آهي.
”تنھنجي دنيا اي ڪلي، آهي اڃا به ننڊ ۾،
باک ڦٽندي گنگنائڻ آيون ماکيءَ مکيون!
روشني ۽ رنگ جي دنيا آهي گهڻو وسيع،
پر اڳيان هوندينم جي تون،
ڇا ڏسي سگهنديون اکيون؟
(شيام)