سڪل پلو ۽ سيٺ پريتم
سوشلسٽ قوم پرست، پ پ پ ۽ مسلم ليگ پاڳارو گروپ وغيره ڄڻ حج تي هليا ويا آهن جو اخباري ڌنڌو ۽ سيٽلائيٽ (K.T.N & Kashash) سسٽم تحت ٽيليويزن نيٽ ورڪ هلائيندڙ اسان جي جياپي تي توجھه پيو ڇڪائي. الله ج هن کي اجر ۽ اجورو ڏئي! سنڌ جو مان مٿانھون ٿو ڪري. هن ڌرتيءَ جو پٽ هجڻ جو سچو ثبوت ڏنو آهي. الله ج هن کي پنھنجي عافيت ۾ رکي! سڄي سنڌ جو کيس اهي ئي دُعائون آهن.
صبوح جو اُٿي تيار ٿي، پنھنجي شھر نئون ديري جو چَڪر هنيم، غلام حسين ڪٽپر اوچتو موٽر سائيڪل تي گڏيو. ٻڌايائين ته ”درياءَ تي ٿا وڃون.“ جڏھن ڏٺل ماڻھوءَ پري پلاننگ تحت اجنبي ۽ ڌاريا بڻبا آهن ته اندر مان آواز ايندو آهي.
”همدرديءَ کي پيارُ نه چؤ او چريا،
جنھن تنھن کي يار نه چؤ او چريا.“
واپس گهر اچي، بيچينيءَ مان هڪ ٻه فون ڪري وري ٻاهر نڪتس. آسمان واري کي مون تي رحم اچي ويو. سيد غلام نبي شاهه ۽ ديوان مُرلي ملي ويا. بيٺي بيٺي درياءَ تي هلڻ جو پروگرام ٺھي ويو. دل ۾ الحمد لله بار بار اُچاريم. موهن لعل به ملي ويو. ڪلاڪ سوا کان پوءِ لاڙڪاڻي-خيرپور پُل تي پھچي وياسون. ٽٽل رستو، ڪارون، بسون، ويگنون، ٽريڪٽر۽ ڪوچز وغير ۽ اٿيل ڌوڙ، ٻار، ٻُڍا، جوان، پوڙها، نوجوان نينگريون، اجرڪ اوڍيل عورتون. ٻھراڙي ۽ شھرن جي خلق خُدا ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي. رستو بلاڪ، گاڏي ڪنڊ سان پارڪ ڪري پنڌ پياسون. اعتبار ڪريو ڏاڍي ڏکيائيءَ سان چارئي ڄڻا پُل جي ويڪري روڊ تي هلي رهيا هئاسون. تمام گهڻي رش هئي.
ڪجهه ٽائيم پنڌ ڪري، سنڌوءَ جي سڪل پيٽ ۾ لٿاسون. ڪڻڪ جي ساوڪ، ٽوپ، اجرڪ، جهنڊا، نعرا ۽ جذبا ڏسڻ وٽان هئا. آخر درياءَ جي پاڻيءَ واري حصي وٽ پھتاسون. دُهل، شرنايون، سنڌ ۽ سنڌوءَ جانعرا، ٻيڙيون، ملاح، گلاب جا ڳاڙها م ڦڪا گل، هندو مسلمان، پڙهيل، اڻپڙهيل، ننڍا ۽ وڏا سڀ دُعاگو. مُرليءَ جهمر هڻندڙن سان ساٿ ڏنو. مون فوٽو ڪڍيا. ٻيڙيءَ جو چڪر لڳايو. ڪجهه ٽائيم گذاري واپس ورياسون. ڪلوميٽر کن پنڌ ڪري ساڳي رش مان، ڪُلھا هڻندا اچي ڪار وٽ پھتاسون. وري پٺتي مڙي ڏٺم رڳو اجرڪ، ٽوپيون ۽ سنڌي ائين اچي گڏ ٿيا هئا جيئن انڌاري رات ۾ ڪھڪشان جا ننڍڙا ستارا هڪٻئي سان گڏ ٽمڪندا آهن ۽ ٻاٽ اوندهه کي اُجالي ۾ تبديل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. روح رڙي پيو، چپ چُري پيا. مالڪ اسان تي رحم ڪر! انسان آهيون اسان کي مھذب قومن وانگر جيئڻ ڪو نه ٿو اچي، اسان کي سليقو ڏي، ساڃاهه ڏي، اسنا جي اڳواڻن کي غيرت ڏي! اسان جو ڀرم رک. اسان جو قول ۽ فعل درست ڪر! ٻيو ڪو ٻڌڻ وارو ڪير نه آهي!!
غلام حسين ۽ غلام سرور ناريجي ڏي فون ڪري. جذبن جو اظھار ڪيم. هو ٻرڙا پتڻ تي نئون ديري جي ڀرسان درياءَ جي پيٽ ۾ هئا. ائين چئين وڳي واپس موٽي آياسون. جيڪو گڏجي پيو، اهو سنڌوءَ بابت حال حوال ڏئي وٺي پيو. سجاول واري پل، قاسم آباد حيدرآباد وارو باءِ پاس، المنظر ڄامشورو پل، سيوهڻ، دادو-مورو پل، لاڙڪاڻه-خيرپور پل، ٻرڙا پتڻ، لب مھراڻ سکر ۽ ساڌ ٻيلو، گڊوءَ جي پُل ۽ ٻيا ننڍا وڏا ميڙاڪا، سنڌ جي اجتمائي سوچ جو اظھار بڻجي سامھون آيا.
”سنڌ جي ٻانھن ۾ جي ٻـَلُ هجي،
پوءِ هميشه سنڌوءَ ۾ جـَلُ هجي.“
منھنجي مايا ”سنڌ، سنڌو ۽ سنڌي“ رهيا آهن. جواني ائين بحث ڪندي ۽ سوچيندي گذري وئي. اسان جي عشق کي بدعتون چوڻ وارا، اڄ چون پيا ته هاڻي جي هي حالتون آهن ته سڀاڻي اسان سنڌين جو ڪھڙو مستقل ٿيندو. سچ هرهڪ پريشان آهي. U.N.O جون رپورٽون آهن ته گئس ۽ گرميءَ جو ماحول تي تيزيءَ سان اثر پوي ٿو. مٺو پاڻي هر سال کٽندو پيو وڃي. ۲۰۳۵ع تائين يعني ۲۵ سالن کانپوءِ ڏکڻ ايشيا ۾ پاڻيءَ جي وڏي کوٽ سامھون ايندي. پوري خطي ۾ لڏ پلاڻ سبب ۳۵ ڪروڙ ماڻھو متاثر ٿيندا. خدا ڪري ائين نه ٿئي پر ٿئي ٿو ته ڇا ڪنداسين؟ سوچڻ ۽ فڪرمند ٿيڻ جي ڳالهه ته آهي پر هاڻي کان وٺي تياري ڪجي ته اسان پنھنجو نقصان گهٽائي سگهون ٿا. سجاڳي، صحيح انگن اکرن جو علم ۽ سچي سياسي قيادت تيار ڪرڻ. پوءِ قربانيءَ جو عزم. موت ته هر حال ۾ اچڻو آهي پوءِ خوف ڇا جو؟ رڳو منافقن، ٺڳن ۽ مڪارن کي پنھنجي قابليت ڏيکارڻي آهي ته اسين ڀالا ڀولا نه اڳ هئاسون ۽ نه هاڻي آهيون. مون کي اميد آ ڪير ڪانئر ٿيندو!
تازو توانو ٿي. سانجهيءَ کان پوءِ واري واري سان ڪي.ٽي.اين ۽ ڪشش چينل ڏسڻ لڳس. اکين جي سيلاب تي ضبط ڪندو رهيس. پنھنجي حال، سجاڳي، بيوسي ۽ لاچارگيءَ کي ڪھڙو نالو ڏجي. ڪي ٽي اين جي ٽن ماڊل ٻارڙن جي دُعا..... اسان نه هونداسون، سنڌو نه هوندو، پـَلو نه هوندو..
..... معصوميت ۽ سچائي گڏجي، هن ڌرتيءَ تي سڀ ڪجهه ڪري سگهن ٿيون. اسان جي ڪلچر ۾ ايڏي قوت آهي جو ڇا چئجي؟ ڪچائي آهي ته اسان جي قيادت ۾ آهي. هي ڪا هندو- مسلم ۽ بغاوت جي ڳالهه نه آهي. هي اسان جي پيٽ ۽ مستقبل جون ڳالھيون آهن. هاڻي ڪن لاٽار ڪرڻ لاءِ ڪجهه ڪونه بچيو آهي.
سيٺ پرتم ۽ سُڪل پلا:
مون کي ياد ڪونھي ته هي ڪھڙي سال جي ڳالهه آهي، جيئن ته اهي ڳالھيون چڱي نموني منھنجي ذهن ۾ محفوظ آهن تنھن ڪري چئي سگهان ٿو ته ۱۹۵۸ع تائين وارو دور ٿي سگهي ٿو. اهو وقت منھنجو مسوديري ۾ گذريو. ان عرصي دوران نئون ديري مان سيٺ پرتم گڏهن تي سودو سامان کڻي ايندو هو. هو هنداڻا، گدرا، ڏوڪا، کارڪون، سبزيون ۽ سُڪل هيڊ ڏنل پَلا به کڻي ايندو هو. هو سال ۾ ٻه ٽي ڀيرا ڪندو هو. استاد شاهن فقير (شاهه محمد سومرو، پنھنجو دوڪان به هلائيندو هو ۽ سيٺ پرتم جو سامان رکي ڳوٺ ۾ هوڪو ڏيندو ته سيٺ سامان آندو آهي، اچو ۽ اچي ”ڪجهه تورايو ۽ ڪجهه چورايو.“
ائين ٻار شين وٺڻ لاءِ جهول ان جا ڀري ايندا هئا ۽ شيون وٺندا هئا ۽ وڏا گهر لاءِ سودو سيٺ دلبر ماڻھو، کلڻو ۽ محبتي هو. شام جو سيٺ وٽ انَ جا ڍير ٿي ويندا هئا ۽ سودو ختم ٿي ويندو هو. ايڪانامڪس کي ان کي جنس جي بدلي جنس يعني ”بارٽر سسٽ سڏبو آهي“ جيڪو اڄ به ٻھراڙين ۾ جاري آهي.
هڪ دفعي سيٺ پرتم گڏههِ پلن جي ڀري آيو. گوڏي جيڏا ڦڪا هيڊ ڏنل، لوڻيل سُڪل پَلا کڻي آيو. پري کان انهن جي بوءِ اسان جو مٿو پئي چڪرائي. اسان جي گهر ۾ به پلو خريد ڪري چاڙهيو ويو. ڏاڍو ڍؤ ڪري کاڌو هو.
نئون ديري بابي مرحوم رهائڻ شروع ڪيو (۱۹۶۸ع) ته اڳـ۾ جيڪي ڳالھيون سمجهه ۾ نه اينديون هيون، اهي سمجهڻ ۽ پڇڻ شروع ڪيم. نئون ديرو، درياءَ جي ساڄي ڪپ تي آهي. ”ٻرڙا پتڻ“ تان پلا نئون ديري ۽ ٻين آسپاس جي ڳوٺن ڏانھن، ٻي مڇيءَ سان گڏ وڪامندا هئا. پلا ايترا جهجهي انداز ۾ ٿيندا هئا جو ملاح اهي مصالحه هڻي سڪائيندا هئا ۽ سانوڻي موسم ختم ٿيڻ کانپوءِ وڪامندا هئا.
”درياءَ بادشاهه، پلن۽ سيٺ پرتم“ سان منھن جو اهو پھريون شعوري پريم هيو. ۱۹۵۵ع ۾ ڪوٽڙي بئراج (غلام محمد بئراج) يا ڄامشورو پل ٺھي تيار ٿي. ان کان اڳ، پلي جو ٻيجارو، سنڌي سمنڊ مان نڪري، سنڌوءَ جي مٺي پاڻيءَ جي وهڪري ۾ وڌندو (Growth) ابتو ترندو ۽ ٽٻيون هڻندو، سنڌوءَ ۾ جاوا ڪندو، سکر تائين پھچي ويندو هو. کيرو پلو ننڍو ۽ اڇو ٿيندو هو، تازي پَلي، ۽ آنيءَ جي لذت جي ڇا ڳالهه ڪجي. سنڌوءَ کان سواءِ ٻي هنڌ پلي جي هيءَ جنس ڪونه ٿيندي آهي. سنڌي پلي جا مختلف طريقا پچائڻ جا رهيا آهن. ديڳڙيءَ ۾ ٻوڙ پچائڻ، تري کائڻ، پلي ۾ پلاءُ، تتل واريءَ ۾ پلو پچائڻ ۽ کوهه ۾ پلو پچائڻ وغيره.
گذريل ۱۵-۲۰ سالن جي ڳالهه آهي ته عاقل پتڻ تي به سوين ٻيڙيون بيٺل هونديون هيون جيڪي اڄ ٻه-چار ڊونڊيون (ننڍيون ٻيڙيون) مس وڃي بچيون آهن. عاقل مان به پار وڃبو آهي يا شڪار لاءِ ٻيڙين تي وڃبو آهي.
سنڌوءَ جي ڊولفن (ٻلھڻ جيڪا انڌي ٿيندي آهي) ختم ٿيڻ جي قريب آهي. درياءَ ۾ چاڙهه نه اچڻ ڪري گاهه، ٻوٽا، تيلي ٻج، ماکي، تتر، سيھڙ، ڦاڙها ۽ ٻيون جانورن ۽ پکين جون ڪيتريون جنسون ناياب ٿينديون وڃن. شاهه چواڻي:
”نه سي وونئڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتياريون، - پسيو بازارون هينئڙو مون لوڻ ٿئي.“
لاڙڪاڻي جا ڪرڙا، ناريل (ڏونگهي) مثل آهن. موراکي تري کائجي ته ان جو سواد لاجواب آهي. ٻيا ڪيترائي مڇيءَ جا قسم آهن جن کي غريب غربو کائي ڍؤ ڪري، زندگيءَ جي گاڏي کي گھليندو هو. جهينگا ناياب، پوئڪي سينگاري ۽ گندڻ ايترا ٿيندا هئا جو انھن کي ڪو هٿ نه لائيندو هو. (ماڻھو کائڻ لاءِ تيار نه هوندا هئا، هاڻي اُهي لاهوري لکين روپيه ايڊوانس ڏئي، ٺيڪيدارن کان گهرائن ٿا. مٿيون ٽئي جنسون ايڏيون گرم آهن جو پوڙهو کائي ته ٻين دوائن کائڻ جي ضرورت ئي نه پوي. هي اسان جون نيچرل غذائون آهن. کڳو هر هنڌ ملندو هو. ان ۾ ڪنڊو ڪونه ٿئي ان کي دريائي ڪڪڙ اسان سڏيندا آهيون. سڳداسي چانورن جون جنسون ختم ٿي ويون. جنھن جو هڳاءُ گهرن مان نڪري گهٽين ۾ ڦھلجي ويندو هو. مان ننڍو هوندو هوس ته اسان جي ڳوٺ ۾ کير ڪونه کپندو هو. ڪنھن جون مينھون ڍڪيون هونديون هيون ته پاڙ يوارو ڀاڳيو (مال وارو) ساسرون ڀري (چونريون ڀري) کيس کير مفت ۾ ڏيندا هئا. ايئن وري انھن جو وارو ايندو هو ته ”احسان جو بدلو احسان سان ڏبو هو“ اڄ جتي ڪٿي کير وٺڻ وارن جا دڪان ڪمپنين وارن کوليا آهن. ديسي آنا ختم، ديسي ڪڪڙيون ختم، سڀاڻي هي کير به ڪونه ملندو. شھري بابو، جاوا پيا ڪن اسان جا مارو، کير لپ لاءِ سڪندا. مال جو چارو مھانگو، ڪٽي مھانگي، ساريون سستيون آهن. ڪا عقل ۽ انصاف جي ڳالهه، ڏاهپ ۽ سنجيدگيءَ جي تقاضا آهن ته ”اسان جو مرڻ جيئڻ سنڌ، سنڌوءَ ۽ سنڌين سان آهي. اسان جي قول فعل ۾ هتان جي مسئلن کي اوليت هئڻ گهرجي. دبئي، برطانيه آمريڪا ۽ يورپ وغيره سڀ ڪجهه آهن پر سنڌين جون قبرون سنڌ جي زمين ۾ ٿينديون. ٿورو لکيو گهڻو منھن جو ايمان آهي جنھن مُڙدي جي شفا، سنڌ ڌرتي جي مٽي نه ڪندي اهو جنت ۾ ڪيئن ويندو. ڪوئي شفا ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيندو، غدار، مڪار ۽ منافق جو.
ياد رکو! مغلن جي زوال کي ياد رکو، ورهاڱي کي، پڙهي ڏسو منٽو، خشونت سنگهه، آگ کا دريا ۽ غدار ناولن کي، سنڌ جي هندن جي لڏپلاڻ مان سبق سکو. ڪڏهن بنگال ٿو ورهائجي، ڪڏهن پنجاب ۽ ڪشمير. قدرتي بائونڊرين سان هٿ چراند سان رڳو ”رت جي هولي“ ته پيدا ڪري سگهجي ٿي پر انسانيت جي خدمت نه ٿي ڪري سگهجي. جھالت، لالچ ۽ جانور پڻي جي وڌيڪ گنجائش نه رهي آهي. سازشون ۽ مڪاريون، سج ۽ چنڊ وانگر نروار ٿي چڪيون آهن.
سنڌ جو سدا حيات مفڪر سائين جي ايم سيد مرحوم، عاشقِ سنڌ، پاڻيءَ جي مسئلي تي هميشه چوندو هو ته شير محمد بلوچ جو ”پاڻيءَ منجهه پساهه“ ڪتاب پڙهي ڏسو. ادريس راجپوت جا مقالا ۽ ڪي ٽي اين تي هن ۽ ٻين ماهرن جون مدلل رڙيون ۽ دانھون (ڪچھريون ۽ تقريرون) ساهه سان سانڍڻ جھڙيون آهن.
۶۰ - سالن جي سلوگنس (نعرن ۽ احتجاجن) مان ڇا وريو آهي، اسان کي متفق ٿي حڪمت عملي ٺاهڻي پوندي، الله ج، قرآن شريف ۾ فرمائي ٿو، ”هن ڌرتيءَ تي آڪڙجي نه هلو...... ٻي هنڌ فرمائن ٿا،”ظلم نه ڪريو، انصاف ڪريو.“ هر مرندڙ سنڌيءَ کي غسل ڏيڻ لاءِ سنڌوءَ جو پاڻي گهرجي. سنڌين تي نه پر پنھنجي نسلن ۽ مري ويلن تي رحم ڪريو نه ته بدروح بڻجي قيامت تائين ڀٽڪندا رهندا. هن ڌرتيءَ لاءِ سڪندا رهندا.
سنڌ جي تاريخ مان ڪجهه حوالا، قصا ۽ ڪھاڻيون:
جڏهن سنڌ دهليءَ جي ڏن ڀرو هئي تڏهن ٺٽي ۾ محمد شاه تغلق گورنر هو. ٺٽو ان وقت درياهي بندر هيو. محمد شاهه پلو کائي ڏٺو ته ٻيا سڀ بادشاهي طعام ڇڏي ڏنائين. پلو انتھائي گرم آهي. محمد شاه بيمار ٿي پيو. حڪيمن پلي کائڻ کان روڪيس پر هن انڪار ڪيو ۽ آخر پلو کائيندي مري ويو. ڇا سنڌ ۾ پلي جيتري انتقام جي طاقت به نه رهي آهي. ووٽ وٺندڙ پارٽيون ۽ ميمبر ڪجهه ته سنڌين سان تعلق هجڻ جو ثبوت ڏين.
۲- سنڌ جي اقتصادي تاريخ ۾ لکيل آهي ته سنڌوءَ جي ڪري سڄي سنڌ ۾ جهنگ، گاهه، اناج ۽ مال جهجهي انداز ۾ هوندو هو. کير ۽ مکڻ، کائڻ کان گهڻو هيو. دريائي پتڻن ۽ واهن ۾ ٻيڙيون، مکڻ جون ڀرجي وڪامنديون هيون. مکڻ ڪوڏارين جي لپن (تور جو ماپو) طور وڪامندو هو. ڪجهه پئسن ۾ (شايد روپيو) ٻه- ٽي لپا مکڻ جا ملي ويندا هئا. اڄ عورتن جي ويم کان پوءِ جيڪو ٻھراڙيءَ ۾ ”ڍُڪ“ ٺاهبو آهي ان لاءِ مکڻ به ڪونه ٿو ملي. ”ڍُڪ“ اسان جي ڪلچر ۾ اهيمت رکي ٿو. اُن ۾ کير، مکڻ ۽ مصري وجهي ڪراڙيون سسون پنھنجن ننھن کي طاقت ۽ رت ضايع ٿيڻ کانپوءِ وڏيقوت واري شيءِ سمجهي کارائينديون هيون.
۳- سنڌ جا ٻه هيرا (نادر شاهه ۽ ڪلھوڙا حڪمرانن جو دور:
سنڌ جا ڪلھوڙا حڪمرانن پيري مريديءَ کان، حرفتون ۽ چالاڪيون ڪري، سنڌ کي غيرن کان آجو ڪيو. جيڪڏهن ڪلھوڙن جا ”شاهه عنايت شھيد“. جي رت ۾ هٿ رنڱيل نه هجن ها ته هو ”سمن“ سلطانن جي صف ۾ بيھن ها.
نور محمد ڪلھوڙو، ايرانين طرفان سنڌ جو گورنر هيو. ايران ۾ ان وقت ”صفوي خاندان“ راڄ ڪري رهيو هو.
نادر مان نادر شاهه:
نادر جي پيءُ جو نالو امام قلي بيگ هيو. هُن پٽ (نادر) جو نالو ”نادر قلي بيگ“ رکيو. اُهو سال ۱۶۸۸ع چون ٿا. نادر جو پيءُ هاري يا ڌنار، ليکڪ لکن ٿا. نادر جا وڏا شيعه مسلڪ جا هئا.
نادر، ترڪ نسل جو آهي، هن جي قبيلي جو نالو ”افشار“ هو. افشار قبيلو ترڪن ۽ منگولن جو مخلوط نسل آهي. نادر پندرهن سالن جي عمر ۾ ”تلوار“ جو ڌڻي بڻجي ويو. ڏاڍو بھادر ۽ بي ڊپو هيو. ان وقت جي معيار مطابق، خونخوار ۽ وحشي هجڻ ڪري، هو جلدي اڳواڻ بڻجي ويو. هو فخر سان پاڻ کي ”تلوارن جو پٽ“ چوندو هو.
۸ مارچ ۱۷۳۶ع تي هن جي رسم تاجپوشي اد اڪئي وئي ۽ پاڻ کي ”نادر شاهه“ جو خطاب ڏنائين. صفوي خاندان جي ماتحت هوندي هن روس، ترڪ ۽ افغان حڪمرانن جي فوجين کي شڪستون ڏنيون. مڙس جو اڳ ۾ ڌاڪو ڄمي ويو هو. هن جلدي افغانستان جي حدن ۾ پنھنجون فوجون آڻي ايران سان ملايون ۽ اُتان دهليءَ جو رُخ ڪيو. ۱۷۳۸ع ۾ مغل بادشاهه محمد شاهه دهليءَ جو حڪمران هيو ته ۱۷۳۸ع ۾ نادر شاهه هندوستان جي حدن ۾ پير رکيو. ۲۱ مارچ ۱۷۳۷ع تي دهليءَ جو قتل عام ۽ ڦرلٽ ڪرايائين پر محمد شاهه کي ڪجهه ڪونه چيائين. ڇو ته هن مقالبو نه ڪيو هو. عام ماڻھو ۽ محلا تباهه ۽ برباد ڪيائين. هزارين ماڻھن جو سسيون، تن کان جدا ڪيون ويون. مغلن جو مال، هاٿي، گهوڙا وغيره هٿ ڪري واپس لاهور، پشاور ۽ ڪابل پھتو.
ڪابل مان نور محمد ڪلھوڙي ڏي ايلچي موڪليائين. نور محمد ڪن لاٽار ڪئي. ڪابل مان وري سنڌ ڏانھن موٽيو. نور محمد کي کڻڪ (اطلاع) ملي وئي. هو خدا آباد ڇڏي عمرڪوٽ وٽ وڃي قلعي ۾ محفوظ ٿيو.
نادر سنڌ ۾ واءُ مينھن وانگر اچي ڪڙڪيو. وڏي تباهي مچايائين، شھدادپور مان هڪ ڏينھن ۾ عمر ڪوٽ وڃي پھتو.
نور محمد ڪلھوڙي هڪ ڪروڙ روپيه تاوان، گهوڙا ۽ ٻيا تحفا ڏنا. ٻه پٽ غلام شاهه ۽ مرادياب ڪلھوڙو نادر شاهه پاڻ گڏ ايران وٺي ويو.
نادر شاهه لاڙڪاڻي واپس اچي سنڌ کي ورهايو. شڪارپور ۽ مٿيون علائقو دائودپوٽن جي اڳواڻ ”صادق محمد“ کي ڏنائين ۽ نور محمد تي ساليانو ”ڏهه لک“ ڏن مقرر ڪيائين.
ڪتاب ٻُڌائن ٿا ته ”نادر شاهه جڏهن عمر ڪوٽ پھتو ته نور محمد کي ڪچھريءَ دوران چيائين ته تو وٽ ”ٻه هيرا“ آهن اُهي ڏي. نور محمد قلعي ۾ واپس ويو ۽ واپسيءَ تي هڪ هٿ ۾ ”مکڻ جو ڪٽورو ۽ ٻي هٿ ۾ اٽي جو وٽو“ کنيو آيو. نادر شاهه کي ليلائي چيائين، ”سنڌ زرعي ملڪ آهي. هي هتان جا ٻه هيرا آهن، جيڪي قيامت تائين کٽڻا نه آهن. باقي ٻيو ڪجهه مون وٽ نه آهي. نادر شاهه، جھانديده هيو. سچائيءَ کي سمجهي ويو.
افسوس اڄ اسان وٽان ڌارين جي لوڌين اهي ٻئي هيرا به کسي ورتا آهن. سنڌ آتش فشان بڻجي وئي آهي. ڏاڍي بک، بيروزگاري ۽ بدامني آهي.
منھنجو ايمان آهي اسين سنڌي ڊڀن وانگر اڀري اينداسون. ختم ڪونه ٿينداسون. صرف آسمان وارو اسان کي صحيح دڳ وٺرائي (آمين)
”چند سِڪون ڪي عوض بڪتا هي انسان ڪا ضمير،
ڪون ڪهتا هي ميري ديس ۾ مھنگائي هي.“
(نامعلوم)