سارين جا ڀلوڙ فصل ۽ ڏڪار
سنڌو ته اسان جي جياپي جو سھارو آهي. ان جي وهڪري کي برقرار ۽ جيئن جو تيئن رکڻ کانسواءِ اسان وٽ ٻيو ڪو چارو نه آهي. اچو ته ۴۰ سال اڳ سنڌ جي سانوڻي موسم ۽ سارين جي فصل بابت ماضيءَ جا ورق ورايون.
۱۹۶۰ع کان ۱۹۷۰ع تائين منھنجو ٻالڪپڻ ۽ نوجواني آهي. اپريل مھينو ايندي ئي هاري وٿاڻ جو گڏ ڪيل ڀاڻ ٻنين ڏانھن ڏاند گاڏين تي ڍوئيندا هئا. هر ڏئي سارين جي ٻج پوکڻ وارين ٻارين ۾، ڀاڻ کنڊيري مٿان پلال ۽ گند وجهي ان کي باهه ڏيندا هئا. جڏهن وٿاڻ جو ڀاڻ ۽ گند خاڪ بڻجي ويندو هو ته ڀرسان کوهه وغيره جي لوٽين ۽ ڊينگهي سان نڪتل پاڻيءَ سان انھن ٻارين کي ڀربو هو. بعد ۾ ساريون اڇلائي ڇڏبيون هيون. هفتي جي اندر ٻيجارو ڦٽي نڪرندو هو. اسان کان اڳ ۾ سڳداسي ساريون ٿينديون هيون، پر پوءِ جيت لڳڻ ڪري اها جنس ختم ٿيندي وئي. باقي جنسون بدڙي ساريون جن جو رنگ هلڪو ناسي هوندو هو ۽ اندران چانور سنھا هوندا هئا، ٻي جنس جو نالو ڪنگڙين سڏبو هو. غريب غربو کائڻ لاءِ ئي اٽي پيھائڻ لاءِ ان جو استعمال ڪندو هو. اٽي لاءِ جوئر به استعمال ٿيندي هئي، جيڪا اڄڪلهه ڏاڍي مھانگي آهي.
اٽڪل ۶۴-۱۹۶۳ع ۾ انھن جنسن تي به جيت ۽ پوپٽ جو حملو ٿيو. جنھن ڪري ٻه ٽي سال اتر سنڌ ۾ ڏڪر جھڙي صورتحال هئي. زراعت کاتي ۽ حڪومت مغربي پاڪستان طرفان سارين کي ڦوهارو ڪرڻ لاءِ باقراڻي، نئونديرو، رتوديرو روڊ تي وارهه ڪئنال جي پل جي ويجهو رن وي ٺاهي ڦڪن جھازن سان سارين جي فصل کي ڦوهارو ڪيو ويندو هو. ڏاڍي زهريلي دوا استعمال ٿيندي هئي. اڳ م خبردار ڪيو ويندو هو، جنھن ڪري مالوند ماڻھو ٽن چئن ڏينھن جو گاهه گڏ ڪري رکندا هئا. ڦوهارو ٿيل گاهه مال کي نه ڏبو هو. پاڻيءَ ۾ مڇي جو ٻيجارو وغيره مري ويندو هو. رات جو زراعت کاتي وارن مفت ۾ هارين ۽ زميندارن کي لالٽين ڏنا هئا ته هو رات جو پوک ۾ پاڻيءَ جي پاٽ ڀري ان ۾ سِر وغيره رکي، ان تي لالٽين ٻاربو هو. ڪيئي پوپٽ اچي مڙندا هئا هيٺ پاڻيءَ جي پاٽ ۾ ڪري مري ويندا هئا، ماڻهن الله کي راضي ڪرڻ لاءِ ختما ڪڍرايا ۽ ٻارڙن کي مٺا ڀت کارايا ته ملڪ مان ڏڪر ختم ٿئي.
۷۳-۱۹۷۲ع کانپوءِ فلپائن مان ريسرچ ٿيل اِري ۶ آيو ۽ آهستي آهستي مٿيون جنسون مٽجي ويون. ڀٽي صاحب پنھنجي دور ۾ ڏوڪري رائيس ريسرچ انسٽيٽيوٽ کوليو هو. ڪنگڻي ۽ بدڙي جنسن جي پئداوار گهٽ ۾ گهٽ ٿيندي هئي، جڏهن ته اِري ۶ جي پئداوار ۴۰ کان ۵۰ مڻن تائين پھچندي هئي.
اپريل جو سڄو مھينو ٻج پوکڻ سان گڏ واهن ۽ واهين جي کاٽي کڻبي هئي. سنھو ڪم هاري پاڻ ڪندا هئا. گهڻو ڪم زميندار ۽ سرڪار ”لالن پٺاڻ کان“ روڪ رقم ڏئي کاٽي کڻائيندا هئا. موجوده مشينن ۽ ٽريڪٽرن وغيره جو رواج پوءِ پيو. مون کي ياد آهي ته پھرئين مئي تي ”ڇڙيو پاڻي“ درياهه مان واهن کان اچڻ کان اڳ ۾ سڀني واهن جي پيٽ ۾ پاڻي بلڪل ٿوري اندازي ۾ وهندو هو. ان مان اهو فائدو هوندو هو ته مال ۽ ماڻھن کي پيئڻ جو پاڻي ملندو رهندو هو، جيڪو ۱۹۸۰ع کانپوءِ آهستي آهستي گهٽجي آخر اهو بند ٿي ويو. پاڻي نه هئڻ ڪري دُٻن جي پاڻي پيئڻ ڪري ماڻھن ۾ هيپائٽائيٽس جا ڪيس وڌيا آهن ۽ مال ۾ بيماريون پڻ وڌي ويون آهن. صاف ظاهر آهي جديد دنيا ۾ اسان سنڌي پٺتي ويا آهيون.
مئي جي پھرئين تاريخ تي سکر بئراج مان واهن ۾ پاڻي ڇڏيو ويندو هو. ۵-۶ ڏينھن ۾ پاڻي زمينن تائين پھچي ويندو هو ۽ رونبن جي شروعات ٿي ويندي هئي.
مردن ۽ زائفن جا ٽولا پنهنجا رونبا ڪري آرام ڪري، ٿڪ پٽي، پنھنجي ۽ گهر وارن جو لٽو ڪپڙو وٺي مخصوص ماڻھن جو ٽولو ٺاهي رونبا ڪرڻ لاءِ باگڙجي ضليع سکر ويندا هئا. تقريبن مھينو کن اتي رهي پئسا ڪمائي موٽي ايندا هئا.
رائيس ڪئنال تي اڳ ۾ رونبا ٿيندا هئا، بعد ۾ دادو ڪئنال ۽ آخڪر ۾ کيرٿر ڪئنال جي زمينن تي رونبا ٿيندا هئا.
اچو ته موجوده پاڻيءَ جي صورتحال تي نظر وجهون گذريل ۲۰-۳۰ سالن کان پاڻي مئي مھيني جي بجاءِ جون، جولاءِ ۾ مس سکر بئراج تائين پھچي ٿو. سارين کي پھچڻ لاءِ جهجهو پاڻي ۽ گهڻي گرمي گهرجي، پر جيڪڏهن پاڻي دير سان اچي ٿو ته سارين پڄڻ جي مند سيپٽمبر کان مٽي آڪٽوبر تائين پھچي ٿي. گرمين ختم ۽ مٺين مندن اچڻ ڪري سارين جو سنگ ۽ داڻو ننڍو ٿئي ٿو. پئداوار ۾ فرق پوي ٿو. فصل کي مھلي لڳڻ جو خطرو پڻ وڌي وڃي ٿو. تنھن ڪري ضروري ٿيو پوي ته فصل ۱۵ سيپٽمبر کان اڳ لابارن لائق ٿيڻ گهرجي. اها به ماضيءَ جي مقابلي ۾ دير آهي. ٿيندو ايئن آهي ته مارچ ختم ٿيڻ سان ئي سج جي آب ۽ تاب ۽ گرمي ڪري گليشيئرن جي برف پگهرجڻ شروع ٿيندي آهي. جڏهن ڊيم ڀرجڻ شروع ٿيندا ته درياهه جي پيٽ ۾ پاڻي ڪٿان ايندو. منھنجو مطلب آهي ته پاڻي ذخيرو ڪرڻ يعني سنڌ کي پاڻي دير ڏيڻ، سڀ ڪجهه مصنوعي آهي. حڪومت ڊيم ڀري پوءِ پنھنجي مرضيءَ سان پاڻيءَ جا وهڪرا وهائي ٿي، پھرئين شينھن پنھنجو حصو کڻي پوءِ جي بچيو ته باقي راڄ جا ماڻھو، اهو انصاف نه آهي. سنڌ جي ضرورتن جو پ پ کي خيال رکڻ گهرجي ۽ اهو ڏسڻ ۾ به اچڻ گهرجي. ڪنھن وزير ۽ مشير جي بيان سان ان کي ظاهر ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪرڻ نه گهرجي.
سنڌوءَ ۾ الائي ڪيترن ننڍن وڏن وهڪرن جو پاڻي اچي ڇوڙ ڪندو آيو آهي. اهي وهڪرا گهٽبا پيا وڃن. مثال طور ڪابل درياهه، هن جو پاڻي اڄ به ”ٽانڪ“ وٽ سنڌو درياهه ۾ اچي پوي ٿو. پر ڪابل درياهه تي افغانستان ۾ ڊيم ٺھي رهيو آهي، يعني مستقبل ۾ اهو پاڻي به ختم سمجهو.
مون کي خدشو آهي ته اِري چانورن جون موجوده جنسون به هتي ڪونه ٿيندو. جيئن انھن گذريل جنسن کي ري پليس ڪيو هو، تيئن هنن جي جاءِ به گهٽ پاڻي ۽ گهٽ گرميءَ واريون جنسون والارينديون يا مورڳو ساريالو فصل ئي ختم ٿي ويندو.
افسوس سان لکڻو ٿو پوي ته لاڙڪاڻي نئون ديرو ۽ آسپاس جر جو پاڻي هيٺ لھي آيو آهي، نلڪا يا ته ٿورو پاڻي ٿا ڏين يا خراب ٿي پيا آهن. اڳ اسان وٽ ۳۵ فوٽ ”جر“ هوندو هو، يعني ۳۵ فوٽن تي نلڪو پاڻي ڏيندو هو، هاڻي اهو ۶۰ تي به ڪونه پيو هلي. مستقبل لاءِ منصوبه بنديءَ سان گڏ دعائون به گهرڻ گهرجن.
هنزه درياهه اسان جي سامھون هنزه ڍنڍ بڻجي ويو آهي. ڪجهه خدا جو خوف ڪريو. اسان سنڌين تي رحم نه پر اسان سان انصاف ڪريو. هندن ۽ انگريزن اسان جي سنڌوءَ جو پاڻيءَ جو خيال ڪيو. ۱۸۱۰ع کان رڪارڊ ۽ دستاويز آهن. توهان اسان جي پاڻيءَ تي ڌاڙو ڇو ٿا هڻو.
دنيا ۾ صرف اسان پڇڙي ۾ نه آهيون، مصر ۽ سوڊان جو نيل درياهه وارو مسئلو به پنجاب ۽ سنڌ جھڙو مسئلو آهي. هر ڪم بين الاقوامي قانون موجب ٿيڻ گهرجي. ڏاڍ مڙسيءَ تي انڊيا ۽ اسرائيل کي ننديون ٿا ته اسان لاءِ توهان ساڳيو نسخو ڇو ٿا پسند ڪيو.
جڏهن پ پ اقتدار کان ٻاهر هئي ٿل ڪئنال جي خلاف احتجاج رڪارڊ ٿيل آهي. اڄ اهو وهي ٿو. سڀ سنڌي وزير ۽ ميمبر وغيره چپن کي چونو هنيو ويٺا آهن.
محترم آبپاشي جا صوبائي وزير! ايڏي حمايت پنجاب جي زور آوريءَ جي چڱي نه آهي. ڪجهه ته ماضيءَ کي ياد ڪريو ۽ حقيقتن کي آڏو رکو! سچ ڳالھائڻ ۾ بيان تبديل ڪرڻا نه پوندا آهن. تنھنڪري اهو سچ آهي ته پنجاب پنھنجي ۵ لک غير آباد زمين وڌيڪ آباد ڪرڻ چاهي ٿو ته ڇا سنڌ جي آباد زمين غير آباد نه ٿي ويندي. تنھن ڪري سنڌ جي ووٽن ۽ نمڪ جو حق انصاف سان ادا ڪريو.
حڪومت جي مزن کان پري آهيو ته قومپرستن کان به اڳ ڪڍي ٿا وڃو، جڏهن اقتدار ۾ اچو ٿا ته مرڪز اوهان لاءِ مجبوري بڻجي پوي ٿو. اهو مردن وارو ڪردار نه پر سنڌين جي تباهيءَ وارو رول آهي.
بن مانگي موتي ملي، مانگي ملي نه ڀيڪ،
منگن سي مرتا ڀلا، ڪھتا آيا ڪبير.
(ڀڳت ڪبير)
سنڌي ماڻھن کي هاڻي ڪجهه گهرڻ بجاءِ مٽجڻ لاءِ تيار رهڻ گهرجي. ۶۰ سالن کان گهرندا پيا اچن، مسئلا ته وڌندا ٿا رهن گهٽتائي ته ڪونه آئي آهي.