مختلف موضوع

نئون ديرو : دل وارن جو ديرو

هي ڪتاب نئون نياپو اڪيڊمي، سچل ڳوٺ پاران 2012ع ۾ ڇپايو ويو. اسان ٿورائتا آهيون انجنيئر عبد الوهاب سهتي جا جنهن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
  • 4.5/5.0
  • 4331
  • 644
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • عاشق منگي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book نئون  ديرو : دل وارن جو ديرو

ڪچي جون زمينون ۽ روزگار

مرشد لطيف رحه چيو:
دهشت دم درياهه ۾، جت سٽاڻا سنسار،
بيحد باگو بحر ۾، هيبتناڪ هزار،
ساريان ڪان سرير ۾، طاقت توهان ڌار،
ساهڙ ڄام! ستار! سگهو رَسج سِير ۾!
باگو= واڳو، خطرناڪ پاڻيءَ جو جانور.
ڀٽائي گهوٽ سنڌوءَ جي سانوڻيءَ جي موسم ۾ پاڻيءَ جي خوف ۽ دهشت جو جيڪو نقشو چٽيو آهي اهو سمجهه ۾ ته اچي ٿو پر جڏهن ”بيحد باگو بحر ۾“ چيائين ته سنڌوءَ جي عظمت سمنڊ وانگر بيان ڪئي اٿائين. يعني ٻڌايائين ته هي عام درياءُ نه پر بلڪل وڏو درياءُ آهي.
هنن سٽن مان ٻيو اهو نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته ڀٽائي صاحب رح ان وقت سنڌوءَ جي وهڪري ۽ شان جي تاريخ بيان (قلمبند) ڪئي آهي. جيڪا اڄ تبديل ٿي چڪي آهي.
ڪافي گهڻو وقت اڳ پڙهيو هيم ته سڪندر يونانيءَ سنڌوءَ کي ڏسي، بي اختيار پنھنجي فوج کي ٻُڌايو هو ته ”هي ته سمنڊ آهي.“ (حوالو ياد نه آهي) وڌيڪ ڪتاب ڀريا پيا آهن. پنھنجي عنوان تي اچان ٿو:
سنڌوءَ کي جيڪي موجود بچاءَ بند آهن، اُهي اسان جي اکين جي سامھون، درياءَ جي ڪَچي ڏانھن سوريا ويا آهن. انگريزن جي دور کان پوءِ تقريباً ٻه دفعا اُهي بند بدليا آهن نتيجي ۾ ڪچي جو علائقو تنگ يا سوڙهوٿي ويو ۽ ڪچي جون زمينون پڪي ۾ شمار ٿين ڪري بئراج جي پاڻيءَ تي آباد ٿي رهيون آهن. اهڙي نموني حڪمران طبقي جا ماڻھو، پنھنجي مفادن خاطر، سنڌوءَ جي ويڪر، گهٽائيندا آيا آهن.
جوانيءَ ۾ اسان، عمر رسيده ماڻھن کان ٻُڌو ته آبڪلياڻيءَ جي موسم ۾ درياءَ جو پيٽ ۷ کان ۱۱ ميلن تائين هوندو هو. زمينن تي جيڪو پاڻي چڙهي ايندو هو ان کي ”ڇر“ جو پاڻي سڏبو هو. تيز وهڪرو، درياءَ جي پيٽ وارو هوندو آهي. ”سير“ وچ درياءَ جي وهڪري کي سڏبو آهي. ان ۾ ڪُن ٿين، ٻيڙيون اٿلي پون ۽ وڏا وڏا پراڻا وڻ به پاڙن سميت ابتا سبتا لڙهندا ويندا هئا.
ڪچي جا ماڻھو، ٻي پار وڃڻ لاءِ، ٻيڙيءَ کان سواءِ ”سيڻھه“ تي تري ويندا آهن. سيڻھه ٻاڪري کل مان محنت سان ماهر ٺاهيندا آهن. ان ۾ وات سان هوا ڀربي آهي. ترندڙ ماڻھوءَ کي ٻه-ٽي ميل پاڻي لوڙهي ٻي ڪناري تي پھچائيندو آهي. ڏاڍي مھارت ۽ تڪليف سھڻ وارو ڪم آهي.
شمشير چيو:
تنھنجي نيڻن ۾ جيڪو نھاري ويو،
ڄڻ سنڌوءَ جي ٻي ڪناري ويو.
شايد شاعر کي اهو عمل وڌيڪ ڏکيو ۽ تڪليف ده لڳي ٿو بنسبت سيڻھه تي تري ٻي پار وڃڻ جي.
درياءَ جو پاڻي گهٽجڻ ۽ لھڻ کان پوءِ آهستي آهستي چيڪي مٽيءَ مان ”سنڌوءَ جو سون“ ڦوٽھڙو وٺندو آهي. سڄي ڌرتي سائي چادر ويڙهيل نظر ايندي آهي جنھن جي چوڪي وڻ ڏيندا آهن. ڪڻڪ، مٽر، چڻا، سرنھن ۽ ٻيا تيلي ٻج. ٻٻرن جا دمڙا (ٻج) ڦوٽھڙو وٺندا آهن، ليون سايون ٿينديون آهن. ٻوڙا، ڪانھن ۽ ٻيا گاهه وقت گذرڻ سان وڌندا رهندا آهن. ڪنڊ، ڪانڊيرا، اڪ ۽ ٻيا بيشمار گاهه ۽ ٻوٽا رنگ برنگي گلن سان من کي موهي وجهندا آهن. حدِ نظر تائين سرنھن جا گل جڏهن رقص ڪندو ڏسندو هيس ته سمجهندو هيس ته ”انساني روحن“ لاءِ ڪائنات جي مالڪ ”جهمر“ جو بندوبست ڪيو آهي. شداد جي بيان ڪيل جنت کان سنڌوءَ جا ڪنارا وڌيڪ سھڻا لڳندا هئا. ڇانورا، مٺڙيون ۽ ٿڌڙيون هوائون، ڪنن ۾ هوائن جا سُڙٻاٽ ڄڻ پرينءَ جو پيغام پيون پڄائين. پَکي، جهنگ جا جانور، وٿاڻن جا مال، ڀريل پيٽ سان ”ٽراڏيون“ (آواز ڪري خوشيءَ سان ٺينگ ٽپا ڏيڻ) ڄڻ پنھنجي پالڻھار جو شڪريو پيا ادا ڪن.
چوندا آهن ته جيڪا شيءِ ڌرتيءَ مان ڦُٽي ٿي اُها گُل ڪري ٿي. ڊڀ به گل جهليندا آهن. مٽرن جا ننڍڙا واڱڻائي گل، چڻن جا پتڪڙا سفيد گل، ڀلا سرنھن جي گلن جي رنگن کي ڪير وساري سگهندو. انسانن شايد رقص جهومندڙ ٻوٽن مان سکيو آهي. سورج مُکي گل ڪيڏا خوبصورت ٿيندا آهن. وونئڻن جا گوگڙا جڏهن ڦاٽندا يا کُلندا آهن ته ڪاري رات وارا سمورا تارا ڏينھن جو ڌرتيءَ تي لھي ايندا آهن.
رات جو چنڊ جي چانڊوڪيءَ ۾ وونئڻن جون ڦٽيون ڏسڻ جھڙيون آهن ”نيچر“ قدرت اسان سڀني جي اُستاد آهي. پکيءَ کي اڏامندو ڏسي انسان ”جھاز“ ٺاهيو. ”ويل“ مڇيءَ کي ڏسي جھاز ۽ آبدوز ٺھيا.
ڪچي جي وڻن مان ڪاٺ جو سامان ۽ ٻارڻ ملي ٿو. ٻوڙن مان واڻ ۽ رَسا، ڪانن مان پترون ۽ موڙا وغيره. هر شيءِ اسان کي ڏوڪڙ ڏيندي آهي ڪابه شيءِ بيڪار نه آهي. ائين سنڌوءَ جي مخصوص تھذيب ترقي ڪئي جيڪا هاڻي زوال ڏانھن وڌي رهي آهي. پيٽ ڀرڻ لاءِ سڀ ڪجهه پنھنجو، ڏڍ، ڏؤنرو، کير، مکڻ، گوشت، ڪڪڙيون، آنا، سبزيون، اٽو، چانور، گيھه، تيل، تماڪ وغيره سڀ ڪجهه پنھنجو هجي ته باقي ڳڙ، ماني ۽ انگ ڍڪڻ جو ڪپڙو وٺڻ ۽ بوٽ وٺڻ ڪو مسئلو نه آهي. اُها سنڌ اسان جي اکين آڏو اُجڙي رهي آهي. هر طرف انيڪ مسئلا آهن. ڪھڙا بيان ڪري ڪھڙا ڪجن.
شيخ اياز لکيوآهي ته، ”جوانيءَ ۾ شڪارپور واري سنڌ واهه ۾ ترندي ۽ ريل جي پٽڙين سان پنڌ ڪندي، منھنجو جسم ”لئيءَ جي چَھي“ وانگر لچڪدار هوندو هو.“ اياز جون تشبيھون مون کي ڇرڪائي ”سُن“ ڪري ڇڏينديون آهن، سنڌوءَ جي جهنگ ۾ رُلائي ۽ رڻ ۾ رولي ڇڏينديون آهن.
اياز کي جڏهن سندس شاعريءَ ۾ ”محبوب جي وارن“ جي چڳن ۾ الجهيل ڏسندو آهيان ته کيس چوندو آهيان ته تون ”عورت ۽ جام“ مان ڍاپڻ وارو نه آهين پر فطرت ڪنھن جي بي اعتدالي برداشت نه ڪندي آهي. آخر ۾ ”مـَمَ“ هُن جا گوڏا چٽي وئي. هُن جيڪا سنڌ جي سونھن ۽ عظمت بابت شاعري ڪئي آهي. سنڌ جي لوڪل تشبيھن کي جيڪا سگهه ڏني آهي. اُها جمھوريت کي سيني سان لائڻ ۽ ٻيون خطائون ڪرڻ ننڍڙا گناهه آهن. هُن سنڌ کي جيڪا شاعريءَ جي سوغات ڏني آهي اُن ۾ اُهي سڀ ٻُڏي ٿيون وڃن. اسان پنھنجي گريبان ۾ ڏسون. هو به انسان آهي، سائين جي.ايم ۽ حيدر بخش جتوئي ڪونه ٿڪا، هو ٿڪجي پيو.
”سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو.“
پپر نه پلڙا، ڪنڍيءَ نه سنڱريون ۽ ٻيا ڪافي شعر ۽ گيت وغيره، مون وٽ هن جون لافاني تخليقون آهن. مان سچائيءَ سان چوان ٿو، ڀٽ جو گهوٽ، سن جو سائين، حيدر بخش جتوئي ۽ ٻيا هزارين ڪارڪن ۽ ليڊر نه هجن ها ته مون کي ”مٽيءَ جو ماڻھپو“ ۽ سنڌ جي ساڃاهه نه هجي ها. ”برو هو ڀنڀور، پٺيان هوت نه هليو.“ سڄي سنڌ جي اڪثريت گنھگار آهي.
لئيءَ جي سنھي ٽاريءَ کي ”چَھو“ چئبو آهي. ان مان ٽوڪريون، ننڍيون کاريون. وڏا ٽوڪرا ائين ٺاهبا آهن جيئن کجيءَ جي ڇڙين مان ڇليون ۽ تڏا ٺاهبا آهن. چھن کان ٿورو وڌيڪ لئيءَ جي لڪڻن ۽ ٽارين مان پترون به ٺاهبيون آهن. ان جو ڪاروبار سڄي سنڌ ۾ ٿيندوهو. هاڻي بلڪل ٿوري سطح تي اهو ڪم ٿئي ٿو. ڇو ته جهنگ ئي نه رهيو آهي. سڄي اتر سنڌ کٽن جي واڻ ۾ خود ڪفيل هئي پر هاڻي کجين جي پُوٽن مان پيس جو واڻ استعمال ٿئي ٿو.
اسان ننڍي هوندي کان ڏسندا آيا سي ته مَئي مھيني ۾ واهن ۾ پاڻي اچڻ کان اڳ ۾ پلين جي پڪين سِرن جي اوساريءَ کان پوءِ مٽيءَ جي واهه جي ڪپرن ۽ ڪنارن کي ”پاڻيءَ جي کاڌ“ روڪڻ لاءِ وڻن جا ڏار، پترون ڪانن ۽ لڪڙين جون ۽ پلال سان واهه جا ڪنارا محفوظ ڪبا هئا. ائين هر سال ڪچي جي هٿ جي هنر سان ٺھيل سامان جو ڪاروبار ٿيندو هو. هاڻي ان جي جاءِ پٿرن جي پچنگ والاري آهي. روهڙيءَ جي جبلن مان مزور سرن وانگر پٿر ٺاهين، لالا پٺاڻا ٽرڪن تي ڍوئين، يعني مخصوص ٺيڪيدار ۽ مڊل مئن هر سال ڪروڙين اربين روپيه ڪمائي پنھنجي ڏيھه کڻي وڃن ۽ سنڌ جي پورهيتن جو پيٽ بکيو. وڌيڪ ته ڪونه مليو پر سرمائيدار ملندڙ گِرهه به کسي ورتو.
ڪم جي ڪوالٽي اها آهي جو انھن جي پچنگ ٿيندي وڃي. ڪم پورو ته پٿرن جو واهه ۾ ڪرڻ به شروع ائين واهن جا پيٽ به مٿي ٿيندا وڃن. نئين سال نيون اربن روپين جون اسڪيمون. نه جهلڻ وارو نه ڪو پڇڻ وارو. سنڌ جي پورهيتن جو پيٽ نه ڀريون ته مڙئي خير آهي. ڪندو ڪو ننڍو وڏو ڏوهه. نه رهندس دنيا نه آرت.
درياءُ پنھنجي ”چاڙهه“ جي مند ۾ پائيندو آهي. ٿيندو هي آهي ته درياءَ جون ڇوليون ڪنارن سان ٽڪرائجي بند ۾ روڻ هڻنديون آهن ۽ وڌيڪ پاڻيءَ اندر وڃڻ جي گنجائش ٿيندي ويندي آهي. آهستي آهستي جيڪڏهن سنڀالجي نه سگهيون ته گهارو ٿي پوندو آهي ۽ بند لڙهي ويندو آهي، سڄي درياءَ جي وهڪري جو زور ان گهاري ڏي ٿي پوندو آهي. ائين هزارين سال سنڌو پنھنجا وهڪرا بدلائيندو رهيو آهي.
۱۹۷۳ع واري ٻوڏ ۾ ٻرڙا پتڻ کي درياءُ پائي ڳھي ويو هو. عاليشان اسپتال ۽ اسڪول سيمنٽ سان ٺھيل ائين نابود ٿي ويا ڄڻ ٺھيا ئي ڪونه هئا. اهو منھنجو اکين ڏٺو احوال آهي.
ڪانھن، ٻوڙا ڪچي پڪي تي نهر هيا. چرخيءَ وارو واڻ، پنجاب مان اچي ٿو جيڪو هتي وڪرو ٿئي ٿو. ڪچي جو سچو واڻ مھانگو ۽ اڻ لڀ ٿي ويو آهي.
ورهاڱي وقت ڏاڏي مرحومه کي ڳوٺ مسوديري ۾ ڪنھن هندو سنڌياڻيءَ جنڊيءَ لٿل رنگين چار پاوا ڏنا هئا. بابي مرحوم ان کي پلنگ جي شڪل ڏياري ٺھرايو. ان جا پاوا ايڏا وڏا ۽ ٿلھا آهن جو سنڌالاجيءَ ۾ به مون اهڙا ڪونه ڏٺا. هاڻي انھن کي اُڏوهي لڳي آهي ڪوشش ڪريان ٿو ان کي سالم رکڻ جي. ان جو فريم سچي وساڻ مان واڻيل، تانگهه وارو هو. ۳۰-۴۰ سالن کانپوءِ هاڻي ٻيھر واڻايو آهي. ڏاڏيءَ سان گڏ لڏي ويل هندو خاندان جي آسيس مان ان پاون ۽ پلنگ مان وٺندو آهيان.
مان بيڊن، صوفا سيٽن ۽ جديد آسائشن کي ڇا ڪندس. مون کي عزت نفس گهرجي، ڀل تڏو ۽ تونئريون هجن. توهان پنھنجو سڀ ڪجهه کڻو. مون کي پنھنجا صرف سنڌ جا وسيلا ڏيو.
”هڪ نه رُسي هوت، گهوري ٻاجهه ٻين جي.“
پنھنجي مڪارين ۽ فريبن سان ڀريل جديد دنيا پاڻ وٽ رکو.
ڪچي ۽ پڪي جي وڻن سان جيڪي ڪلور ٿيا آهن انھن سنڌ کي گرم خطو يا آفريڪا بڻائي ڇڏيو آهي. هن سال ۵۲ ۽ ۵۳ ڊگري سينٽي گريڊ لاڙڪاڻو ۽ نوابشاهه رهيا آهن جي جهنگ ۽ وڻن جي وڍڻ جي رفتار ساڳي رهي ته ايندڙ سال ۵ . اڃا به گرميءَ جو درجو وڌي ويندو.
سنڌوءَ جي ڍنڍن ۽ ڍورن ۾ مڇي، پٻڻ جا پن، پٻڻ جو ٽڪيون، قُمَ، لوڙهه ۽ بِھه. هزارين خاندانن جي گذر سفر جو سبب هوندا هئا، اُهي هاڻي گهٽبا ٿا وڃن.
هڪ ملازم پنھنجي ڪم جي حصي ڪرڻ لاءِ پنھنجا ٻه ننڍڙا پٽ وٺي آيو. مون هن کان پڇيو هنن جي ته پڙهڻ جي عُمر آهي. چيائين ته پڙهي ڇا ڪندا. مان بيمار آهيان، ڪجهه نه ڪجهه ڪمائي گهر آڻن ٿا، پورت ڪونه ٿي پوي. هي پڙهن ته کائون ڇا؟ مان ته ٻُڌان ۽ ڏسان ٿو. توهان ٻڌو ٿا الائي نه!
ڪارون، بنگلا، آفيسون، نوڪر چاڪر، مال ملڪيت، بي تحاشا جائز ناجائز ڪمايون کڻندڙ چون، غربت ڪٿي آهي؟ گڏهه گاڏي واري کي به موبائيل آهي. مثبت جيئڻ جو طريقو اسان لاءِ بند ڪيو ويو آهي. ناڪاري ڪم کي روڪڻ لاءِ ڪو قانون نه آهي. جياپي لاءِ به جرم هڪ سھارو ٿي پيو آهي. ڏوهه، اغوا ۽ ڌاڙا هڻندڙ غريبن ماڻھن جو ڪم نه آهي انھن جي سرپرستي سرڪار ۾ ويٺل يا مخالف ڌر وارا ۽ پھچ وارا وڏا ماڻھو ڪن ٿا باقي غريب ماڻھو ڏوهه ڪري جڏهن پڪڙجي ٿو ته ”وَئي سڱن لاءِ ۽ ڪَنَ به ڪپائي آئي.“ وانگر گهر جا ڍور ڍڳا ٿاڻي تي، عورتون لاڪپ پاڻ جهنگ ۾ نه عزت رهي نه غيرت، جيئري مري ويو.“
جي هڪ دفعو ”ڌُٻڻ“ ۾ ڦاٿو ته موت جند ڇڏائيس. پراڻي دور ۾ درياءَ جي ڌُٻڻ ۾ مينھون به ڦاسي گم ٿي وينديون هيون.
اپريل کان جولاءِ تائين جهولا، بعد۾ چِٽَ جي موسم شروع جيڪا ۱۵ آڪٽوبر تائين ختم ٿيندي آهي. وچين عرصي ۾ ٻوڙي جي چٽ ڀڄندي آهي. آخر ڪانھن جي چٽ ڀڄندي آهي. ٿيندو ائين آهي ته ڪانھن جي تيليءَ تي ڪڻڇي ويھي ٻوليون ٻوليندي آهي ۽ اُها تيلي ڪڻڇيءَ جو بار کڻي ويندي آهي ته ٻھراڙيءَ جا ماڻھو چوندا آهن ته ادا! ڪڻڇي ڪانھن تي ويٺي آهي يعني گرمين جي مند ختم.
اصل ۾ ۳۰ سيپٽمبر تائين چٽ جو زور ٽٽي ويندو آهي.
سنڌوءَ جو جهنگ ۽ زمينون، الله جه طرفان تحفو آهي. مون کي ياد آهي ته سنڌ ۾ ٻن ٽن ڄاون جي ماءُ، بيوه ٿيندي هئي ته هوءَ ٻي شادي ڪرڻ کان ان ڪري انڪار ڪندي هئي ”ٻچن کي بي آسرو“ ڇڏي مان سُک سان جِي نه سگهندس. ويڙهي ۾ اُها عورت ڳئونءَ، مينھن، ٻڪري يا رڍون پالي ان جا ڦر وڪڻي، رونبا، لاب ڪري، ٻنيءَ ٻارو کيڙائي، ڪڪڙيون پالي ان آسري تي جيئندي هئي ته ”ٻچڙا جوان“ ٿيندا، سڀ ڏک لھي ويندا. منھنجي پنھنجي برادري، اوڙي پاڙي ۾ ڪيتريون اهڙيون امڙيون، پنھنجي سامھون آهن.
رات جو کير لَپَ، صبح جو ڏڌ، مکڻ ۽ ڌؤنرو باقي منجهند جو بصر، ٿوم، چٽڻي، سرنھن، پلي وغيره سڀ زمين مان رڳو محنت ڪرڻي پوندي هئي. پيڪا ۽ ساهرا اهڙي مڙداڻي مائيءَ سان گڏ هوندا هئا.
اهو هيو سنڌ جو سچو ۽ غيرتمند ڪلچر، هاڻي سنڌ ۾ جيئڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي. زندگي زهر بڻجي وئي آهي. اڪثريت سڀ بيوس ۽ لاچار ٿي پيا آهيون.
”آءٌ ڪيئن ڇڏيان، انھن پنھوارن پچار.“
شاهه
اسان جون محبتون ۽ پيار، ڏوراپا ۽ التجائون به سنڌوءَ جي جهنگ جي ٻوڙن جون محتاج آهن. منھنجي ۽ توهان جي رَتُ ۾ جڏهن سنڌوءَ جي ڌارا آهي، تڏهن ته سنڌوءَ کي سُڪندو ڏسي اسان ڇَڙيون هڻي رهيا آهيون. ڀلا ٻڌايو فرانس جو بلو منرل واٽر پيئندڙن وٽ ايتري تڙپ ۽ ڏک آهي.
”سرنسريا پاند، اتر لڳا آءُ پرين،
تو ڪارڻ ڪانڌ، مون سھسين سکائون ڪيون.“
شاهه
سڄو ڏينھن لکان، هن ٻن سٽن جو حق ادا ڪري نه سگهندس. سنڌوءَ جا ٻيلا ۽ جهنگ ختم ٿي ويا پر سڄي سنڌ ۾ جهنگ جو قانون لاڳو آهي. ڪچي پڪي جي مَنھن ۽ جاين ۾ سَرن جا ٺھيل ٽوئا رکيل هئا. مَنھن برسات ۾ وھندا نه هئا ۽ ڪچين يا پڪين سِرُن جي جائين جون ڇتيون ڪاٺ جو ڇتيون، گرمين ۾ ٿڌيون رهنديون هيون. اُنھن ٽوئن مٿان ٿورو پلال رکي گارو ڏبو هو ته سالن جا سال ڇت برسات کان ٽرمندي نه هئي. مون کي ياد ٿو پوي ته مان پھريون دفعو ۱۹۷۲ع ۾ موهن جو دڙو اڪيلو گهمڻ ويو هيس. ٻه شيون جيڪي اڄ نه رهيون آهن اُهي ڏٺيون هيون هڪ موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ دوران لڌل سونا زيور (هڪ نٿ ۽ ٻيو هار وغيره) ۽ ٻيو اونڌا ٿيل کوهن جي پاسي لوهي ڄاريءَ ۾ بند ٿيل مٽيءَ ۾ بھه سان گڏيل پڪو گارو. اسان سنڌي اڄ به اهڙو گارو جاين کي وهڻ لاءِ ۽ ڀتين کي ٿڌو رکڻ لاءِ چيڪي مٽي ۽ بُھه سان“ ڪِنو گارو ڪري لڳائيندا يا استعمال ڪندا اچون. ٽوئن کي لڪڙن سان ٻڌي گهرن جي پناهه ڏجي يا اوطاقن کي جهولن ۽ برسات جي ساٿ کان بچائبو هو.
اهڙي طرح جهنگ جي حلال جانورن، پکين، ماکين ۽ ٻين ڪيترين شين جي کوٽ ٿي وئي آهي. کونئر ۽ نير ملندوهو اهو سڀ اڻ لڀ ٿي ويو آهي. ڪچي جي زندگي آزار واري زندگي ٿي وئي آهي. هڪ طرف ڌاڙيلن جو ظلم ته ٻي طرف پوليس جو ستم، شريف ۽ عزت وارا ماڻھو لڏي اچي پڪي تي ويٺا آهن. پڪي جون ٻھراڙيون به روزگار کان وانجهيل، اتي ته ڪلاشنڪوف ۽ پوليس جي ياري باشيءَ جو ڪلچر. سڄي سنڌ جو ستر سيڪڙو عوام خوف ۽ پيڙا ۾ پيو گذاري. شل! ڪا سنڌ تي ٻاجهه ٿي، جوانن کي ساڃاهه اچي ۽ سنڌ وري ائين خوشحال ٿئي يعني امن امان، قانون، بي فڪري ۽ روزگار هجي جيئن مھذب دنيا (جن وٽ فطرت جو ڪجهه به نه آهي) جيئي ٿي، ائين ئي جيئون. گذريل عرصي ۾ تعليم، صحت ۽ پاڻيءَ وغيره جون بنيادي سھوليتون ته ڪونه ملي سگهيون پر صدين کان جيڪي گذريل سفر جا وسيلا هئا، اُهي ڄاڻي واڻي هڪ منصوبي تحت کسيا ٿا وڃن. جديد گلوبل دنيا اسان کان اجهو ۽ اٽو به کسي رهي آهي. تبديلي ۽ خوشحاليءَ جي نالي تي پنڻ ۽ ڏوهن ڪرڻ ڏانھن ڌڪيو ٿو وڃي. موهن جي دڙي جي تھذيب جون محافظ ٻھراڙيون جهيڙن، ڏوهن ۽ نشن جي وَرِ چڙهي ويون آهن. ڪنھن سڌاري جو ڪو امڪان نه آهي. ”جيڪو ڏاڍو سو گابو“ وارو ڪلچر اسان جي وڏڙن جي سُڪون ۽ صبر واري ڪلچر کي تيزيءَ سان تبديل ڪري، پاڻ مڃائڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. غريب جي ٻارن ۽ نوجوانن جو ڪو مستقبل نه آهي. هر هنڌ جعلسازي، فريب، ڌوڪو ۽ ناجائز دولت جا رنگ آهن. جنھن ملڪ جي قومي اسيمبلي ٺڳي، ڪوڙ ۽ جعلسازيءَ جي بنياد تي مَزا ماڻي رهي آهي هن ملڪ جي ڪروڙين عوام کي انصاف، امن ۽ قانون جي حڪمراني ۽ روزگار وغيره تي ڪيئن منصوبه بندي ڪندا. چوڻ وارا سڀڪجهه چونٿا پر ٻُڌڻ وارو ڪير به نه آهي.
آخر ۾ وري مرشد لطيف جو شعر:
”سَر لوهيڙا ڳڀيا، ڪُسر نسريا،
تو ڪيئن وِسريا، ڍوليا!ڏينھڻ اچڻ جا.“
(ڪُسر = ڪوڙا سـَر)