سنڌي ٻولي – ان جي بقا، بچاءُ
*****
علامه آءِ. آءِ. قاضي
ھن کان اڳ مون برادرانِ وطن جي آڏو ھن نڪُتي کي بار بار پئي دھرايو آھي ته ھر ٻيءَ شيءِ وانگر ٻوليءَ جي ترقي ۽ واڌارو فطرت جي قانونن مطابق عمل ۾ اچي ٿو، ۽ اُن جي تباھي به قانونِ فطرت مطابق آھي. اِن حقيقت لاءِ جيڪڏھن ڪنھن ثابتيءَ جي ضرورت آھي، ته پوءِ قرآن حڪيم جا ھي الفاظ ھڪ قطعي ثبوت سمجھڻ گھرجن:
”لِڪُل قوم اجلُ – اِذا جاء اَجَلھُم لاَ يَستَاخرون سَاعَة وَلا يَستقدمُونَ.“
(ھر ڪنھن قوم لاءِ ھڪ وقت مقرر آھي: جڏھن سندن اھو وقت اچي ٿو، تڏھن نڪي ھڪ گھڙي دير ڪن ٿيون، نڪي جلدي.)
ھر شيءِ جي بقا جو دارومدار اُن جي صلاحيت ۽ صالحيت تي آھي. يعني ته ھن ڳالھ تي آھي، ته اُن ۾ زندگي پيدا ڪندڙ عمل باقي ڪيتري قدر وڃي بچيو آھي. ڪنھن به شيءِ ۾ جيڪڏھن تخليق جي قوت باقي نه رھي آھي، ته اُھا زنده رھي نٿي سگھي. بس، يا واڌارو آھي يا موت.
زبان جو مسئلو سماجي شعور تي ٻَڌل آھي. ظاھر آھي ته جيستائين ھڪ کان زياده ماڻھو نه ھوندا، تيستائين گفتگو واري ٻولي پيدا ٿي ڪانه سگھندي. ٻين لفظن ۾ ٻوليءَ جي اُسرڻ لاءِ سماج جو ھجڻ ضروري آھي، فقط ھڪ ماڻھوءَ جي وَس کان ھيءَ ڳالھ ٻاھر آھي. انسان فطري طور ' سماجي ' آھي، ڇو ته بغير سماجي اجتماع جي، ھو ” انسان “ بڻجي نٿو سگھي. بقول قرآن حڪيم، ” خلق لا انسانَ علَم البيان “. اجتماعي زندگيءَ جي ھيءَ فطري تقاضا آھي ته انسان کي بيان جي قوت ھجي، ڇاڪاڻ ته تبادله خيالات ھڪ لازمي ضرورت آھي. اِنھيءَ ڪري ئي قوم جي اجتمائي زندگي ٻوليءَ کي تشڪيل ڏئي ٿي، يا ان کي ترقي وٺائي ٿي، ۽ اُن کي باقي رکي ٿي. جيڪڏھن اِھي ضرورتون باقي نٿيون رھن، ته ٻوليءَ جو باقي رھڻ به بي معنيٰ آھي.
سنڌي ٻوليءَ کي بھترين ماحول ھوندي به گھٽ ۾ پنج ھزار ورھيه ٺھڻ ۾ لڳا آھن. اُن جي تشڪيل ۽ ترقي ھڪ اھڙي خطي ۾ ٿِي، جو اقتصادي لحاظ کان ٻاھر جو محتاج نه ھو. ھِتي جي زندگيءَ جون ضرورتون خود ھِتي جي باشندن جي ھٿان پوريون ٿي ٿيون. مثلًا، دنيا جا ڪي ڀاڱا ڪپھ پيدا ڪن ٿا، ڪي چانور پيدا ڪن ٿا، ته ڪي ڪڻڪ اُپائين ٿا، مگر سنڌ اُھي سڀئي اُپائي ٿي. اِنھيءَ ڪري قديم وقت کان وٺي اقتصادي طور سنڌ پنھنجو پاڻ مڪمل ۽ خود- ڪافي ڀاڱو ٿي رھي آھي. تقريبًا تيرھن سؤ سال اڳ، سنڌ کي تھذيب ۽ تمدن جو تڪميلي پيغام ٻاھران پھتو، جنھن کي ھِن ملڪ سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اُن کي اڳتي وڌايو، ۽ اُن جو ڦل حاصل ڪيو. اِھو سڀ ڪجھ سنڌ اھڙيءَ ته خوش اسلوبيءَ سان ڪيو، جنھن جو مثال ھِتي جو ڪو ٻيو صوبو پيش ئي نه ٿو ڪري سگھي. اُنھيءَ حاصلات جو نتيجو ھڪ طرف ”لطيف“ ۽ سندس پيغام آھي ته ٻئي طرف سنڌي ٻوليءَ جا ھزارين پھاڪا آھن، جن جي رمزن ۽ اشارن ۾ دانائي سمايل آھي، ۽ جي دنيا جي مھذب ترين ٻولين جي پھاڪن جي ڀيٽ ۾ ھڪ امتيازي درجو رکن ٿا.
تقريبًا ڏيڍ سَؤ سال اڳ، سنڌي ٻولي توڙي سنڌ جا باشندا ھر نُڪتي کان دنيا ۾ برک ھئا. وڏي ۾ وڏا شاعر، عالم، گرامر جا ماھر ۽ لغت نويس ھن ننڍڙيءَ اراضيءَ مان طلب ڪيا ويندا ھئا. فقط پوئين ڏيڍ سَؤ سالن ۾ ئي، ڌارين جي غلاميءَ سببان، سنڌ جي ترقي ختم ٿي چڪي آھي. ھاڻي اوھان جي ھمت ۽ حوصلي تي منحصر آھي، جو اوھين سنڌ جي زندگيءَ ۽ اجتماعي خوبين کي وري نئين سِر جياريو، ۽ سنڌ جي باشندن ۾ فِڪر، عمل ۽ مقصد جي وحدت ۽ يگانگي پيدا ڪريو، ڇو ته انھيءَ وحدت ۽ يگانگيءَ کان سواءِ ڪنھن به قوم يا ٻوليءَ جو اُسرڻ محال آھي.
سنڌي ٻوليءَ جي بقا ۽ بچاءَ واسطي ٻين اڳيان ھٿ ڊگھيرن حماقت آھي. ڀائرو، سنڌي ٻولي فقط ايستائين زنده رھي سگھي ٿي، جيستائين اوھين زنده آھيو، ۽ ھڪ صحتمند زندگي گذاري رھيا آھيو. حقيقت ۾ سنڌ اڄ به اوھان جي طفيل زنده ناھي. مگر اُھي، جي ٻه سَؤ سال اڳ جيئرا ھئا، تن خاطر پيئي پساھ کڻي. سنڌ انھن جي نيڪين سببان تَڳي رھي آھي، ۽ نه اسان جي عملن ڪري. جڏھن اوھان پنھنجي شاندار ماضيءَ مان سبق حاصل ڪرڻ ڇڏي ڏيندا، ۽ پنھنجي فڪر ۽ قوت تخليق ذريعي نون خيالن پيدا ڪرڻ جي بدران محض جامد جسم بڻجي ويندا، تڏھن قانون فطرت مطابق، نه توھين رھندا، نه توھان جي ٻولي! ڪوبه سياستدان يا داناءُ اُنھيءَ حالت ۾ اوھان کي جياري نه سگھندو، ۽ پڻ ازلي آواز صدا ڏيندو ته ”ظالم قوم کي پري ڪيو وڃي.“
”فبعداللقوم الظالمين“
شال ڌڻي اھڙو ڪو ڏينھن نه ڏيکاري – آمين
[16 سنڌي ادبي ڪانفرنس، لاڙڪاڻي، ڏانھن پيغام: ” سماھي مھراڻ “ – 2، 1956ع]