سنڌي ٻولي، اَمٽ ٻولي
*****
مولانا دين محمد وفائي
سنڌي ٻولي، پنھنجي جھونائيءَ ۽ آڳاٽي ھجڻ ڪري، پنھنجي مٿي ھڪ اَمٽ ٻولي آھي، جنھن جي پاسي ۾ ھندوستان ۽ پاڪستان جي ڪابه ٻولي نٿي بيھي سگھي. عربي مسلمانن جي ڪاھن کان اڳ سنڌي زبان جو ڪھڙو روپ ھو ۽ اُھا ڪيئن ڳالھائي ويندي ھئي، اُن جي کوجنا ڪرڻ ۽ اُپٽار ۾ وڃڻ ڪنھن ٻيءَ صحبت تي اڇلائي، ھت ھي ڏيکارڻو آھي ته ھاڻوڪي سنڌي جا ڳالھائي ٻولھائي وڃي ٿي، تنھن جي ڄمار به ھڪ ھزار ورھين کان وڌيڪ آھي. پوءِ کڻي ان ۾ وقتن ۽ حالتن جي اير ڦير ڪري ڪجھ ڦيرو گھيرو آيو به ھجي. عربن جي ڪاھن ۽ اُن کان پوءِ غزنوي ۽ مغلن جي راڄن ۾ سنڌيءَ ڪي عربي ۽ فارسي لفظ به جھٽي ورتا مگر ان ھوندي به سنڌيءَ جو خزانو، پنھنجي جھونائيءَ ۽ قدامت جي ڪري، ڪو اھڙو کُٽل ڪونه ھو، جھڙو ھاڻي اسان جا ڪي ”خيرخواھ“ سمجي ويٺا آھن.....
ترڪيءَ 1918ع ۾ انقلاب کان پوءِ، ترڪي ٻوليءَ جي سڌاري لاءِ جيڪو ڪم ھٿ ۾ کنيو تنھن ۾ سڀ کان پھريائين ھنن ترڪي ٻوليءَ جي لغت جوڙائي. ان کان پوءِ ڏٺائون ته پنھنجي ٻوليءَ ۾ ڌارين زبانن جا ڪيترا لفظ آھن، ۽ انھن جي معنيٰ وارا لفظ اسان جي لغت ۾ لڀن ٿا يا نه؟ ترڪيءَ ۾ ساڳيا ھم معنيٰ لفظ کين ملندا رھيا، اھي قائم رکندي، باقي ڌارين ٻولين جا لفظ ڪڍندا ويا، پر جڏھن کين اھڙا لفظ نه ملي سگھيا، تڏھن ساڳيا عربي ۽ فارسي لفظ اِئين جو اِئين قائم رکيائون. اِن ريت ترڪي ٻوليءَ کي سُوڌي، صفا ڪري، ھڪ علمي زبان بڻائي ورتائون.
رضا شاھ پھلويءَ جي راڄ ۾ فارسيءَ کي سُوڌڻ جي مھم شروع ڪئي وئي، ته عربي يا ترڪي لفظن کي سُوڌڻ تي مجبور ٿيا. ھن وقت ”ھنديءَ“ جي سوڌ به ساڳيءَ صورت ۾ ھندوستان وارا ڪري رھيا آھن.
سنڌي زبان جي سُوڌڻ لاءِ به ساڳي سڌريل قومن واري واٽ ورتي ويندي، ته اُن ريت نه فقط ٻوليءَ ۾ سڌارو ٿيندو، پر ايڏو وڏو واڌارو به ٿيندو، جھڙو ٻـين جاندار قومن جون زندھ زبانون ڪري رھيون آھن....
[ ”سنڌ ۽ سنڌي زبان “- مھراڻ، 4 – 1962ع ]