استدعا
(1) پاڪستاني قوم جي نظرياتي اِساس جو واحد بنياد اسلام آھي: اُن ۾ زبان جو يا ڪنھن ٻيءَ شيءِ جو اضافو لازمي طور اُن کي لوڏي ۽ ڪمزور ڪري سگھي ٿو.
(2) ھر سطح جي تعليم جي ذريعي طور مادري زبان کي سڄيءَ دنيا ۾ بنھ قدرتي ۽ سڀ کان مؤثر ذريعو سمجھيو ۽ مڃيو وڃي ٿو: اُن کان سواءِ مادري زبان ماڻھن جي ثقافتي ورثي جو ڀنڊار به آھي ۽ واھَڻُ به آھي. اِنھيءَ ڪري پنھنجي مادري زبان کي، اھڙي ھڪ لافاني قدر ۽ ماڻ جي مظھر طور، پيار ڪرڻ، ۽ ھنئين سان لائڻُ، اُن جي حفاظت ڪرڻُ ۽ اُن کي زور وٺائڻُ اُن جي ماڻھن جو لازمي فرض آھي.
(3) پاڪستان جي 1973ع جي آئين مطابق اردو اسان جي قومي زبان آھي، سرڪاري استعمال جي ڪارڻَ طور - ۽ اِن ڪارج ۾ اُن کي، سنڌ جي صوبي اندر، سنڌي زبان کي پاڻ سان شامل ڪرڻو آھي، جيڪا اسان جي مادري زبان آھي.
(4) 1947ع ۾ پاڪستان جي قيام کان وٺي، اسان جي ٻارن جي تعليم جي ذريعي طور توڙي سرڪاري استعمال جي سلسلي ۾ سنڌي ٻوليءَ جي رتبي کي ھر نئين وفاقي حڪومت جي آڏو پيش ڪيو، سمجھايو ۽ واضح ڪيو ويو آھي، ۽ اُنھن مان ھر حڪومت، واري واري سان ڪافي ڪجھ ' نه نه ۽ ھا ھا ' ڪرڻ کان پوءِ، اسان جي زبان جو اُھو رُتبو پوري ذميدارانه انداز سان قبوليو ۽ منظور پڻ پئي ڪيو آھي – اِن سلسلي ۾ سندن 1956ع، 1962ع، 1967ع، 1972ع، ۽ 1974ع جا ھائوڪاري اعلان موجود آھن.
(5) بدقسمتيءَ سان ، پنھنجي زبان تي اسان جي حَق جو اصول ۽ اُن جو استدلال، بھرحال، ساڳيءَ ڪشاده دليءَ سان شايد ڪڏھن به قبوليو نه ويو- اُن کي پوريءَ طرح ماڻڻ لاءِ اسان جي مدد ڪرڻ جو ته سوال ئي پري رھيو. وفاقي انتظاميه جي ماتحت ڪراچيءَ جي علاقي ۾ 1948ع کان وٺي 1956ع تائين سنڌي پرائمري اسڪولن جي حوصله شڪني؛ ون يونٽ جي 1956ع کان 1970ع تائين واري دور ۾، سنڌي زبان ۽ ذريعي جي تعليم جي قيمت تي، اردو زبان ۽ ذريعي تعليم جو سڌو توڙي اڻ سڌو فروغ ۽ حمايت؛ ۽ ذريعي تعليم ۽ سرڪاري استعمال جي سلسلي ۾، اڄڪلھ جو ڏسڻ ۾ ايندڙ ايترو جوش ۽ تاءُ، جنھن ۾ صوبي ۾ سنڌي زبان جا ساڳيا حَق ۽ ساڳيون دعوائون تقريباً مڪمل طور نظرانداز ٿي رھيون آھن- اِھي سڀ ذميدار اختياري دائرن جي دلي خواھشن ۽ ارادن جا واضح نشان پيا معلوم ٿين، ۽ ائين پيو ڏِسجي ته ھو شايد اھڙيءَ ڪنھن صورتحال کي وڌيڪ پسند ٿا ڪن ته اسان جي مادري زبان مرڳو موجود ئي نه ھجي.
(6) تازو ڪافي ڪجھ فيصلا تعليمي ۽ زبان سان لاڳاپيل پاليسين ۽ ذريعي تعليم ۽ سرڪاري استعمال جي زبان متعلق پڌرا ڪيا ويا آھن. اُھي ۽ اُنھن جي وڏي شھرت جيڪا ريڊيو، ٽي. وي ۽ پريس ۾ ٿي رھي آھي، ۽ خصوصاً اِن قسم جا نعرا جيڪي ابلاغ عامه جي ذريعن تان لڳندا ۽ ٻُرندا ٿا رھن – اِھي سڀ ھڪڙيءَ ڪنھن ڊيڄاريندڙ صورتحال جي نشاندھي ٿا ڪن. ائين ٿو ڏسڻ ۾ اچي ڄڻ اسان پاڪستاني قوميت لاءِ اسلام جي واحد اِساسي بنياد کي آڏو آڻي رھيا آھيون. پنھنجي قومي نظريي تان ائين ھٽڻ يا مُڙڻ جا خلاف خاطر نتيجا آسانيءَ سان اسين پنھنجي تصور ۾ آڻي سگھون ٿا.
(7) ھيءَ عجيب ڳالھ آھي ته پنھنجن مسئلن کي منھن ڏيڻ لاءِ پاڻ وٽ اسلام جي رھبريءَ جي موجود ھوندي، اسين گذريل 34 سالن جي عرصي ۾ پنھنجن ٻارن جي تعليمي ذريعي جي مسئلن کي حَل نه ڪري سگھيا آھيون. ڏسجي ٿو ته اِئين رڳو ھڪڙي معمولي سبب جي ڪري ٿيو آھي - ۽ اُھو ھيءُ ته اسين اصولي فيصلا نه ٿا ڪريون، ۽ اُن جي بدران، پنھنجن گروھي مفادن کي اڳڀري ڪرڻ جي سھوليتن پيدا ڪرڻ لاءِ، مسئلن کي منجھيل ۽ مبھم حالت ۾ ڇڏڻ وڌيڪ پسند ٿا ڪريون.
(8) اڄ، ڪراچيءَ سوڌو سنڌ جي تقريباً سڀني شھري ايراضين ۾، بنيادي ابتدائي سطح کان وٺي مٿي تائين، اسان جي ٻارن جي سنڌي ذريعي تعليم بي حد دکدائڪ حد تائين بي توجھيءَ جو شڪار آھي. اسان جي مادري زبان، قومي زبان سان گڏ، صوبي ۾ سرڪاري ٻوليءَ جي ڪردار ادا ڪرڻ جھڙي ٿي سگھي، جيئن آئين ۾ اُن جي اجازت موجود آھي، اُن لاءِ اُن جي صلاحيتن جي فروغ لاءِ ڪجھ به نٿو ڪيو وڃي. پبلڪ خرچ تي ھلندڙ ٽي . وي ۽ گھڻي قدر ريڊيو به، صوبي جي ھڪ زنده ۽ جديد زبان جي حيثيت ۾ سنڌيءَ کي تسليم ڪرڻ لاءِ مشڪل ڪي تيار آھن. پنھنجي ادبي فروغ جي سلسلي ۾ اسان جي ٻوليءَ کي پنھنجي ئي مختصر وسيلن تي ڀاڙڻو پوي ٿو، ۽ اُن جي پريس جو، ماٽي جي ماءُ جي داٻ ھيٺ، ڏاڍو بُرو حال آھي. درسي ڪتابن جي تياريءَ ۽ پھچ جي سلسلي ۾ سنڌي درسي ڪتابن تي ڪو توجھ آھي ته فقط سڀ کان آخر ۾ ۽ رڳو بار لاھڻ طور. اسان جي ٻارن کي اھو موقعو ۽ وجھ به ڪونه ٿو ملي ته ھو سرڪاري طور اعلان ٿيل ٻارن جي انعامي مقابلن ۾، پنھنجي مادري ٻوليءَ جي نالي ۾ ۽ اُن جي ذريعي ڪو حصو وٺي سگھن.
(9) پاڪستان جھڙي ملڪ ۾، جتي ھڪ کان وڌيڪ زبانون ڳالھائيندڙ ماڻھو رھن ٿا، زبانن جو مسئلو اِئين حَل ڪونه ٿي سگھندو، جو اُن کي نظرانداز ڪيو وڃي، اُن کان نَٽايو وڃي يا مرڳو اُن کي دٻايو وڃي. محض نمائشي ۽ وعظ جي نموني جا فقرا يا ڳالھيون به اُن کي ڪڏھن حَل ڪونه ڪنديون. اھڙن طريقن سان اسين وڌيڪ مونجھاري ۾ پونداسين، جيئن انھن جي استعمال سان اسين اڳي ئي مونجھاري ۾ آھيون. نِيتن جي سچائيءَ ۽ مقصد جي نيڪيءَ ۽ اخلاص جي بنياد تي مسئلي جو حَل ڪو ناممڪن به ڪونھي. ساڳين حالتن ۾ رھندڙ ملڪ ۽ ماڻھو ھِن مسئلي کي حَل ڪري چڪا آھن. اسان لاءِ اسلام جي راسخ العقيدگي ھن سلسلي ۾ رھبريءَ جو ڪم ڏيئي سگھي ٿي: اسلام دراصل ڪنھن خاص ٻوليءَ جو دوست نه آھي، اسلام سڀني ٻولين کي ساڳئي قدر جي نگاھ سان ڏسي ٿو.
(10) سچ پچ ته وقت آيو آھي، جو اسين ھن توڙي اھڙن ٻين معاملن ۾ پنھنجي ضمير جي آڏو صاف دليءَ سان، پنھنجي پاسخاطرين ۽ مخصوص دلپسندين جا قبولدار ٿيون، ۽ پنھنجي انفرادي ۽ گروھي رٿابندين ۾ سچي پچيءَ نيڪ تمنا – يعني سڀ جي ڀلائيءَ جي تمنا – کي دخلڪار ٿيڻ ڏيون، ته جيئن ھيءُ يا اھڙا ٻيا مسئلا مٺ محبت سان حَل ڪري سگھون، جنھن ۾ ئي دراصل اسان جي آئندھ نسلن جي دائمي ڀلائي – عادلانه ۽ معتدل ڀلائي – آھي.
(11) اسان جي مَن ۾ اھڙي قسم جي اخلاقياتي ڦيرو اچي، اُن جي ذميداري اسان سان جيڪي طاقتور گروھ آھن تن جي سِر تي آھي ۽ نه ڪمزور گروھن تي.
(12) پھرين قدم طور- جيئن اسان ۾ باھمي سلامتيءَ ۽ گھڻگھرائيءَ جو ھيءُ رُخ پيدا ٿئي، ۽ باھمي حسد، بي اعتباريءَ ۽ شڪ جي باھ ٿڌي ٿئي ۽ وِسامي وڃي.... اچو ته ھيءُ ٻولين جو مسئلو اسلامي طريقي سان – يعني بي غرض، ذميدار ۽ سڀ کان وڌ اصول پسند طريقي سان حَل ڪريون. وقت بوقت، رڳو خود- خيال ۽ عقل- ڪُل جي ڏيکاءُ ڏيندڙ اعلانن ۽ پڌرنامن مان ھن سلسلي ۾ ڪو فائدو ٿيڻو ڪونھي.
(13) ھن معاملي م، جنھن کي اسين پاڪستاني ملت جي مستقبل لاءِ ھڪ بيحد اھم معاملو سمجھون ٿا، اسين سنڌ صوبي جا ھيٺ صحيح ڪندڙ ليکڪ، شاعر، فنڪار، استاد، شاگرد ۽ عام سمجھ رکندڙ ننڍا وڏا ماڻھو سڀ، پوريءَ ذميداريءَ سان گھُر ٿا ڪريون ته ھڪ ”ڪُل پاڪستان ٻولي ڪميشن“ مقرر ڪئي وڃي، جنھن تي سڀني ٻولين جي مفادن کي، خالـص علمي نقطي نگاھ کان ۽ ھڪ جيتري نمائندگي حاصل ھجي، ته اھا پاڪستان ۾ ٻولين جي مسئلي تي غور ۽ فڪر ڪري، اُن بابت پوري پوري پڇا ڳاڇا ڪري ۽ ھڪ جامع رپورٽ پيش ڪري، جنھن تي ڪُل – ملڪي پيماني تي آئيني، انتظامي ۽ تعليمي طور عمل ٿي سگھي.
(14) جيڪڏھن اسان جي ھِن خواھش کي، ڪنھن خيال کان، حد کان مٿي يا ٻاھر سمجھيو وڃي، ته اُن حالت ۾ اسين سنڌي زبان لاءِ ھڪ ”بااختيار اعليٰ حڪومتي انتظاميه“ جي فوري مقرريءَ جي گھُر ڪريون ٿا، جيڪا 1972ع جي سنڌ قانون نمبر 2 جي اغراض و مقاصد جي تعميل لاءِ گھربل موقعا، سھوليتون ۽ وسيلا پيدا ڪري، جيڪو قانون، اسلامي جمھوريه پاڪستان جي آئين جي عين مطابق، سنڌ صوبائي قانون ساز اسيمبليءَ، سنڌ صوبي ۾، سنڌي ٻوليءَ جي تعليم، ترقيءَ ۽ قومي ٻوليءَ سان گڏ، ھڪ صوبائي ٻوليءَ طور سرڪاري استعمال لاءِ پاس ڪيو ھو.
(15) اسين گورنمينٽ آف سنڌ کي پوري ادب ۽ اخلاص سان گزارش ٿا ڪريون ته ھوءَ ھِن سلسلي ۾ پنھنجي ذ ميدارين کي سڃاڻي ۽ زبان جي مٿي ڄاڻايل سنڌ قانون کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ گھربل مالي ۽ انتظامي اقدام کڻي ۽ پاڪستاني ملت جي سنڌي ڳالھائيندڙ ماڻھن کي عين احسانمنديءَ جو موقعو عطا ڪري.
(1) سيد غلام مصطفيٰ شاھ (25) غلام رسول ميمڻ
(2) پير حسام الدين راشدي (26) پروفيسر اياز قادري
(3) مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي (27) محمد بخش سومرو
(4) ڊاڪٽر غلام علي الانا (28) غلام رسول شيخ
(5) علي احمد بروھي (29) امداد علي اوڍو
(6) اياز گل (30) محمد اسحاق
(7) ڊاڪٽر تنوير عباسي (31) زين العابدين
(8) ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ (32) سڪندر کوسو
(9) پير شاھ راشدي (33) شيخ اياز
(10) خادم حسين عباسي (34) نصير اعجاز
(11) پروفيسر بدرالدين اڄڻ (35) خدا بخش سومرو
(12) سيد مومن علي شاھ (36) مھرالله سومرو
(13) نعمت الله ڀٽو (37) ڊاڪٽر خدا بخش
(14) نقوش سيال منگي (38) خليل مورياڻي
(15) آزاد جتوئي (39) اشفاق احمد منگي
(16) گرڏنو پنجابي (40) عبدالسلام
(17) انور فقير ھَڪڙو (41) نياز پنھور
(18) فاروق احمد مورياڻي (42) خير محمد کوکر
(19) غلام حسين ڀٽو (43) عبدالسلام قاضي
(20) محمد ابراھيم جويو (44) ھدايت الله آخوند
(21) نذير احمد چنو (45) شوڪت حسين شورو
(22) خان محمد پنھور (46) عبدالقادر جوڻيجو
(23) مختيار احمد سومرو (47) قاضي خادم
(24) ڊاڪٽر سليمان شيخ (48) امداد حسيني
(49) استاد بخاري (54) ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو
(50) قادر جوڻيجو (55) عبدالرحمان
(51) شمس الدين جوڻيجو (56) مولانا عزيزالله ٻوھيو
(52) عبدالرحمان شيخ (57) محمد ڏتـل سومرو
(53) مھتاب احمد تنيو **********************
[ ٻوليءَ جي سوال بابت ھڪَ ياداشت جو سنڌي مَتن، جيڪو حڪومتي اختيار جي صاحبن کي سال 1981ع جي آخر ۾ پيش ٿيو، ۽ اُن کان پوءِ ڪيئي ڀيرا رسالن ۽ اخبارن ۾ پڌرو ٿيندو رھيو آھي؛ جنھن جو سواءِ ماٺ جي، وٽن ٻيو جواب ڪونھي. م - ا – جويو ]