منھنجو سوڀوديرو
20 جون تي احمدآباد اسٽيشن کان گاڏيءَ چڙھي 21 تاريخ دھليءَ پھتس. ٻئي ڏينھن سويل صبوح جو اُٿي ويزا آفيس ۾ پھتس. ڌڻيءَ جي ڪرپا سان 30 ڏينھن جي پاڪستان ۾ رھڻ لاءِ ويزا ملي. 24 جون جو ھوائي جھاز ۾ دھليءَ کان لاھور پھتس. لاھور مان ريل گاڏي شاليمار ۾ صبوح جو چڙھيس، شام جو خيرپور اچي پھتس. خيرپور ۾ رات جو رھي صبوح جو ٽيليفون ڪيم. ٻن ڪلاڪن کانپوءِ سوڀيديري مان منھنجي دوست جي گھر واري مئڊم نورجھان، جا ھن وقت سوڀيديري جي يونين ڪائونسل جي ناظم آھي، ڪار ۾ خيرپور پھتا ۽ مير احسن رضا به خيرپور اچي پھتو. اُتي پوليس ۾ ويزا انٽري ڪرائي ڪار ۾ چڙھي سوڀيديري پھتاسين. سوڀيديري پھچڻ سان منھنجو سواگت ڪيو ويو. ماڻھو اڳ ۾ اچي ڪَٺا ٿيا ھئا. مونکي نوٽن جو ھار ۽ ٻيا گُلن جا ھار پھرائي خوشيءَ مان نعرا ھڻڻ لڳا. ”ھندوستان جو ديوان ڀلي آيا، ڀلي سوڀيديري ۾ آيا.“ منھنجي دل به خوشيءَ ۾ ڦولي نه پئي سمائجي. سڀني سان ڀاڪر پائي پيو گڏجان. شام تائين شھر جا گھڻا ماڻھو ننڍا وڏا گڏجڻ پيا اچن. سڀ ڀاڪر پائي واقفيت پيا ڏين.
شام جو ڪار کڻي اُن ۾ ويھاري سڄي سوڀيديري جو چڪر ھڻايائون. اسانجي اصل جڳھ تي ڪار بيھاري مونکي منھنجو گھر ڏيکاريائون. مان ھيٺ لھي پنھنجي جڳھ اڳيان منھن جي پاسي بيٺس. چڱيءَ طرح ڌيان سان ڏٺم ته دروازا سڀ ڪڍيل ھئا ۽ سِرن سان سڀ دروازا بند ڪري وڏي ديوار بڻايل ھئي. پويان ميرن جي حويليءَ مان مونکي وٺي ھليا ۽ پٺيون پاسو ڏٺم. اسانجي جڳھ اڱڻ، روم، ڪوٺيون وغيره سڀ پَٽ ڪيل ھيون ۽ سڄي زمين ميرن ھڪ ڪري پنھنجي زمين سان ملائي ڇڏي ھئي. اسانجي منھن وارو وڏو دروازو ڪڍي ميرن پنھنجي حويليءَ کي ھڻايو ھو. مونکي دروازو ڏيکاريو ويو ۽ اُن جي اڳيان بيھاري فوٽو ڪڍيو ويو. مون ميرن کي چيو، ”اوھان ويچاري اسانجي دروازي کي ايترن سالن ۾ رنگ يا پاليش ڪونه ڪرايو آھي ۽ اھڙو ميرو پيو آھي.“ مير کِلي چيو ”اِئين پيو دروازو سُٺو لڳي ۽ ڳوٺن ۾ ڪير ٿو رنگ ڪرائي.“ مير مونکي چيو ”اوھانکي دروازو ھينئر کپي ته اوھانکي دروازو ڪڍي ڏيون ۽ ھندوستان کڻي وڃو، ڀاڙو خرچ به اسان اوھانکي ڏينداسين.“ مون مير صاحب کي چيو ”ھي دروازو اسانجي يادگيري آھي ۽ اوھان وٽ ڀلي رھي. دروازو ڏسي اسانکي پيا ياد ڪندا.“ مير صاحب جواب ڏنو ”ھي سچ آھي ته اسان اوھان کي ڪڏھن نه وسارينداسين.“ اُن کان پوءِ مير پنھنجي اوطاق ۾ وٺي ھليا. اسانجي اڳواني مير احسن ڪري رھيو ھو ۽ مونکي دادو دادو ڪري رھيو ھو ۽ مونکي پنھنجي پوٽي وانگر لڳي پيو. اوطاق ۾ شربت کڻي آيا جو سڀني پيتو. ميرن جا پھريائين سوڀيديري ۾ چار گھر ھئا پر ھينئر پُٽ – پوٽا وڌي گھڻا گھر ٿيا آھن. سندن حويلي ۽ ڪوٽ ايڏو وڏو آھي جو سڀ مير پنھنجا وڏا گھر ٺاھي رھي سگھن ٿا. سڀني ميرن مان احمد نبي وڏو اسانجي عمر جو ھو. مان جڏھن وڏن درجن ۾ پڙھندو ھئس ته ھو ننڍن درجن ۾ اُستاد مير خدا يار سان گڏ اسڪول ايندو ھو. ھو منھنجي ننڍي ڀاءُ واسديو سان گڏ پڙھندو ھو. مان اڳــئين پنھنجي ڪتاب منھنجو سوڀوديرو ۾ لکيو ھو ته مير صاحب سٺا ڪپڙا پائي ڪڏھن ڪڏھن بزار طرف ايندا ھئا ۽ نوڪر ساڻ ھوندو ھئن. احمد نبي به جڏھن ننڍو ھو ته ڪڏھن به اڪيلو ٻاھر بزار ۾ يا اسڪول ڪونه ايندو ھو. مون سان مليو ۽ مونکي چڱي طرح سڃاتائين. ڀاڪر پائي مليو ۽ گھڻو خوش مزاج پئي لڳو. رکي رکي مون سان چرچا به ڪيائين. ميرن جي اڳيان ھڪ ٿَلھو ھوندو ھو. ھينئر اُھو ٿَلھو گھٽ ٿي زمين سان ھڪ ٿي ويو آھي. ٿورا آثار ٿَلھي جا آھن. اسان اُن ٿلھي تي والي بال راند ڪندا ھئاسين. مرحوم مير محمد خان، مير خدا يار خان، مير نُور نبي، ٻه اسان ڀائر منھنجو سرڳواسي ڀاءُ حڪومت راءِ ۽ مان، عباسي الاھي بخش، عباسي حسن، ميراثي دولت، ميراثي سلطان اُھي سڀيئي ٿَلھي تي راند ڪندا ھئاسين. سڀني کيلارين ۾ مان سڀني کان ننڍو ھوندو ھئس. ھڪ ٻئي سان گھڻا چرچا ڪندا ھئاسين. وڏو مير صاحب محمد خان به چرچا ڪندو ھو. پاڻ ٿَلھي تي مُوڙو رکي ويٺو ھوندو ھو. پاسي ۾ اڇو ڪتو ويٺو ھوندو ھئس. ڪتو اسانکي سڃاڻي ويو ھو. جڏھن به اسين ويندا ھئاسين ته ڪتو پڇ لوڏيندو ھو. ڪثرت لاءِ پِڃريون رکيل ھونديون ھيون. 20 سير پڪن کان وٺي ٻن مڻن تائين وزن واريون ھونديون ھيون. اُنھن پڃرين کي ھڪ ھٿ سان مٿي کڻڻو ھوندو ھو. ھڪ ڏينھن مير کِلندي چيو ”ته منھنجي ڪُتي جو وزن 45- 47 سيرن جي وچ ۾ آھي. جيڪو ھنکي کڻي ڏيکاريندو ته مان اُن کي انعام ڏيندس.“ ڪتي جي وزن تي سڀ کِلندا ھئا ۽ مير کي چوندا ھئا ته ڪتي کي گھڻو نه کارايو، ڇو جو ھو تِکو ڊوڙي نه سگھندو.
مير نُور نبيءَ جو پُٽ عنايت علي گڏيو، ڀاڪر پائي مليو. مون عنايت عليءَ کي چيو ته توھان ھوبھو مير نُور نبيءَ جھڙا ٿا لڳو. اُھي ئي اکيون، منھن جو رنگ ۽ بيھڪ ساڳي پئي لڳي. مونکي ته نُور نبيءَ جي توھانکي ڏسي گھڻي يادگيري اچي ٿي. مير عنايت عليءَ چيو ته اسان کي توھانجو ڪتاب منھنجو سوڀوديرو پڙھي ڏاڍي خوشي ٿي آھي. توھان اسان کي مرحوم والد صاحب جي يادگيري ڏياري آھي. مون پڇيومانس ته اوھان به ھينئر شڪار تي ويندا آھيو يا نه؟ ھن صاحب چيو ته ھينئر شڪار جو زمانو ڪونھي. نه گھاٽا جھنگل آھن نه ئي جھنگلي جانور رھيا آھن. مان ھينئر ناظم جي پوسٽ لاءِ اميدوار بيھڻ وارو آھيان ۽ پبلڪ جي شيوا ڪرڻ فرض ٿو سمجھان. مان سندس پُٽ احسن ڏانھن اشارو ڪري چيو ته ھن ئي مونکي پاڪستان اچڻ لاءِ ڇڪيو آھي ۽ ھن مونکي ايترو انٽرنيٽ تي چيو ته مان توھانکي لاھور تائين وٺڻ اچان. مان ھن کي سچ پچ پنھنجي پوٽي وانگر سمجھان ٿو ۽ مان ھن کي احسن نه پر ”سونو“ ڪري سڏ ڪندو آھيان. تنھن کان پوءِ ٻيو مير ذوالفقار جيڪو ڊاڪٽر آھي اُھو گڏيو. اُن سان به ڀاڪر پائي گڏيس. سندس پُٽ سرفراز به ڊاڪٽري پڙھندو آھي. اُتي مونکي ھڪ ڳالھ ياد آئي جا مان ميرن سان ذڪر ڪيو. مير مرحوم اُستاد خدايار خان اُستاد جي نوڪري ڪندا ھئا. ھو منھنجا اُستاد ھئا. اسڪول ۾ سندس گھڻو مانُ ۽ عزت ھوندي ھئن. مان اسڪول ۾ ھوشيار شاگرد ليکيو ويندو ھئس. مونکي ڪلاس جو مانيٽر مقرر ڪيو ويو ھو. جڏھن اُستاد ڪلاس ۾ نه ھوندا ھئا ته مانيٽر جو ڪم ھو ته ڇوڪرن کي ڪلاس ۾ شانتيءَ سان ويھاري ۽ گوڙ ڪرڻ نه ڏئي. ھڪ ڏينھن جي ڳالھ آھي، اسان سڀ ڇوڪرا ڪلاس ۾ ويٺا ھئاسين. اُستاد مير خدايار خان صبوح جو ٿورو دير سان اسڪول ۾ آيا. ڪلاس ۾ اچي مونکي چيائون ته ماسترن جي حاضريءَ جو رجسٽر کڻي اچ. حاضريءَ جي رجسٽريءَ ۾ ماستر جيڪي ايندا ھئا ته پھريائين صحيح ڪرڻي پوندي ھئن. مان رجسٽر کڻڻ لاءِ ڪلاس مان نڪري ٻين ڪلاسن ۾ رجسٽر ڳوليندو ڳوليندو ويس. ڏٺم ته رجسٽر ھڪ ڪلاس ۾ ماستر جي اڳيان ٽيبل تي پيو آھي. مان اُتي وڃي اُن ماستر کي چيم ته ماسترن جي حاضريءَ جو رجسٽر اسانجي استاد مير صاحب گھرايو آھي. اُھو مان کڻي وڃان؟ مونکي بي خبر اُن اُستاد ڳِٽي تي ڀر ڪري چماٽ ھنئين ته منھنجو ڳِٽو چماٽ لڳڻ ڪري ڳاڙھو ٿي ويو ۽ چماٽ جو نشان بلڪل صاف ڏسڻ ۾ پئي آيو. مونکي اُن ماستر چيو ”عقل ڪونه سِکيو آھين. اُستادن جو رجسٽر چئبو آھي. تون اُستاد کي ماستر ٿو چوين شرم اچڻ کپيئي.“ مان رجسٽر کڻي اکين مان پاڻي واھيندو مير اُستاد خدايار وٽ آيس، جنھن مونکي روئندو ڏسي مونکان پڇيو ۽ ھو ھڪدم ڄاڻي ويو ۽ اُن ماستر جي ڪلاس ۾ ويو. اسان زور زور سان مير صاحب جو آواز ٻڌو اُن اُستاد کي دٻ ڪڍي آيو، مونکي دلاسو ڏنو.
مون اڄ به ھتي اچي ڏٺو آھي ته ھر ھڪ ماستر کي ٻاھر جا ماڻھو به استاد ڪري سڏ ڪن ٿا، يا ڪابه ڳالھ اُنھن جي باري چون ٿا ته اُستاد جو لقب ماستر کي ڏين ٿا. پر اسانجي اِنڊيا ۾ جيڪي به ٽيچر جي نوڪري ڪن ٿا، اُنھن کي سڀ ماڻھو ماستر ڪري سڏ ڪندا آھن. ماستر جو مطلب ئي استاد آھي.
مونکي ھڪ ٻي به ڳالھ ياد آئي. مون سان ھڪ الاھي بخش سومرو گڏ پڙھندو ھو. شام جو روز اسان ٻئي سنڀري تيار ٿي علي بحر واھ تي اچي گڏبا ھئاسين. اُتان گڏجي ڊبل مارچ ڊوڙ پائيندا ھئاسين. راڻيپور جي رستي تي ڊڪندا ڊڪندا ماڌو واھ ويندا ھئاسين. اُھا ڊوڙ اٽڪل چار ڪلوميٽر ھوندي ھئي. اُتان واپس آھستي آھستي موٽي ايندا ھئاسين. اُھا ڪثرت جي خيال کان ڪندا ھئاسين. ماڌو واھ جي ٿورو اوريان سائين مھدي شاھ جن جي بيٺڪ ھوندي ھئي. اُھي شاھ، درويش ۽ پھتل ھوندا ھئا. ڪلھي تي ھڪ ڏنڊو ھميشھ ساڻ ھوندو ھئن. پر منھنجي ڀُل نه ٿيندي ھجي ته ڏنڊي ۾ گھنگھرو ٻَڌل ھوندا ھئا. سندن بيٺڪ تي راھگير جيڪي به ايندا ويندا ھئا اُتي اُنھن کي ٿورا ڀڳڙا ڏئي ٿڌو پاڻي پياريندا ھئا. ھينئر سندن ڀائٽيو سائين ڪامل شاھ جن آھن. اُنھن جڏھن ٻُڌو ته ديوان ھولارام اِنڊيا کان آيو آھي اُن صاحب ميرن سان ڳالھ ٻولھ ڪندي چيو ته مونسان به ملاقات ڪرايو. ميرن مونسان ڳالھ ڪئي. منھنجي ھڪدم دل ٿي ته سائين جن سان مان به ملڻ وڃان. ميرن سان گڏ سائين ڪامل شاھ جي مڪان تي پھتاسين. سائين ڪامل شاھ مون سان مليا. ڀاڪر پائي مونکي ڪرسيءَ تي ويھڻ لاءِ چيو. منھنجي حاضري اُنھن جي سنگت ۽ صحبت مونکي ڍاھي ڇڏيو. اُنھن جي صوفي گـفتگو ۽ روحاني شخصيت مونتي ايترو اثر ڪيو جو مان سچ پچ سڄي دنيا کي ڪوڙ مثل سمجھڻ لڳس. مونکي وشواس ٿيو ته الھ لوڪ درويش آھن جن جي نيڪ پيغامن ۽ نصيحتن جي ڪري ھيءَ دنيا ھلي ٿي نه ته جيڪر قيامت اچي وڃي. اُن جا اوچ خيال انسانيت جي باري ۾ ۽ مذھبن جي ڀيد ڀاو کان دور رھڻ اُھي سڀ ڳالھيون منھنجي دل ۾ گھر ڪري ويون. ھن صاحب کي سڀني مذھبن لاءِ آدر ھو.
اُنھن کي پاڪستان ٿيڻ جي ايتري يادگيري ڪانه ھئي. جڏھن ڳالھ نڪتي، منھنجي دوست الاھي بخش سومري کي به ڪامل شاھ جن چڱيءَ طرح سڃاڻندا ھئا ۽ اُنھن چيو ته اُستاد الاھي بخش سُٺو اُستاد ھوندو ھو. مان صرف ايترو چوان ٿو ته ھھڙا وڏا ماڻھو به ماستر کي اُستاد ڪري ڪوٺين ٿا. ھو صاحب اسانکي ڪار تائين موڪلائڻ آيا.